رفتار رعنا و نیاز سیری‌ناپذیر او به اعتبار، قویاً نشان می‌دهد که او خود محصول یک پیش‌زمینه‌ی ناکارآمد است. یک گرسنگی روانی عمیق برای«دیده شدن» و «تأیید شدن» دارد که پاشنه‌ی آشیل اوست؛ قفلی بر روان او، که غلام، به عنوان یک دستکاری‌کننده‌ی ماهر، کلید آن را به سرعت پیدا می‌کند. رعنا وارد معامله‌ای فریبنده با غلام می‌شود، زیرا این معامله، در ظاهر، همان تأییدی را به او می‌دهد که تمام عمر در جستجویش بوده است. او تصور می‌کند که کنترل اوضاع را در دست دارد، اما در واقع، در حال قدم گذاشتن به درون تله‌ای است که روانشناسیِ خودش برایش پهن کرده است. سرنوشت غم‌انگیز او، نهایت منطقی یک چرخه‌ی خودویرانگر است.

همزمان، او یک نماد سیاسی چندوجهی است:

- نماد نیروهای نیابتی (Proxy Forces): روانشناسی رعنا - وابستگی به یک حامی قدرتمند برای کسب اعتبار و منابع، آسیب‌پذیری در برابر دستکاری، و در نهایت «یکبار مصرف» بودن از دید آن حامی - پژواک دقیقی از رابطه‌ی یک قدرت حاکم با نیروهای نیابتی‌اش است. غلام (حاکم) به او مأمن و منابع می‌دهد، اما تنها تا زمانی که در خدمت اهدافش باشد. لحظه‌ای که رعنا عاملیت مستقلی از خود نشان می‌دهد، به یک تهدید تبدیل شده و به شکلی بی‌رحمانه حذف می‌گردد.
- نماد «آینده» یا «امید»: رعنا همچنین نماد خودِ «آینده» است؛ امکانی برای عشق و رهایی که هم نیروی کهنه‌ی حاکم (غلام) و هم نیروی نوظهور و معترض (علی) ادعای مالکیت آن را دارند. جنگ بر سر او، جنگی نمادین بر سر تصاحب آینده‌ی یک ملت است. مرگ فجیع او در میانه داستان، یک بیانیه‌ی سیاسی است: در این نبرد، آینده و امید، اولین قربانیان هستند.

پسران: قربانیان تروما و نمادهای اجتماعی

پسران غلام، علی (حامد بهداد) و رضا (محمد ولی‌زادگان)، در لایه‌ی روانشناختی، قربانیان یک تراژدی خانوادگی هستند. علی، با پناه بردن به کتاب و نظم، دچار «شکل‌گیری واکنشی» (Reaction Formation) شده است؛ یک مکانیسم دفاعی که در آن فرد برای فرار از امیال ناپسند خود (در اینجا، شبیه شدن به پدرش)، به نقطه‌ی مقابل افراطی آن تبدیل می‌شود. او با تمام ویژگی‌هایش، نماد قشر روشنفکر است؛ نیرویی که در ابتدا منزوی و در خود فرورفته است اما در نهایت مجبور به کنش رادیکال می‌شود. رضا، با تردیدها و نیاز به تأییدش، نماد نسل سرگردان یا توده‌های مردد است؛ نیرویی که به راحتی با وعده‌های کوچک (مانند پول خرید موبایل) توسط قدرت حاکم دستکاری می‌شود اما در نهایت در آتش درگیری میان دو قطب اصلی می‌سوزد.

پایان داستان: فاجعه‌ی نیهیلیستی و تشخیص سیاسی

پایان‌بندی فیلم، که در آن تمام شخصیت‌های اصلی کشته می‌شوند و تنها یک خانه‌ی ویران باقی می‌ماند، نقطه‌ی اوج این درهم‌تنیدگی است. از منظر روانشناختی، این یک پایان نیهیلیستی است؛ یعنی پایانی که پوچی و بی‌معنایی را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که چرخه‌ی خشونت و تروما، همه را نابود می‌کند و هیچ برنده‌ای ندارد.

اما همین پایان نیهیلیستی، پیام سیاسی فیلم را در خود پنهان کرده است. این پایان، یک روایت انقلابی خوش‌بینانه نیست، بلکه یک «تشخیص» دردناک است که نظریه‌ی «زمین سوخته» (Scorched Earth) را به تصویر می‌کشد. این نظریه می‌گوید یک ساختار قدرت عمیقاً پوسیده، در فرآیند مرگ خود، تمام محیط اطرافش را چنان مسموم می‌کند که سقوط آن نه به آزادی، بلکه به نابودی متقابل همگان منجر می‌شود. این فیلم؛ هشدار می دهد از این گرفتاری، هیچ‌کس جان سالم به در نخواهد برد.

پیر پسر؛ پارچه‌ی است که در آن، تارهای روانشناختی و سیاسی به شکلی جدایی‌ناپذیر در هم بافته شده‌اند. آیا این معماری هوشمندانه، نیت آگاهانه‌ی فیلمساز بوده است؟ نمی دانم. شاید. اما یک اثر هنری رادیکال که در شرایط سرکوب متولد می‌شود، همیشه فراتر از نیت مؤلف خود می‌رود و به آینه‌ای برای بازتاب عمیق‌ترین اضطراب‌ها و حقایق یک جامعه تبدیل می‌شود. این فیلم، با تبدیل کردن یک تراژدی انسانی به یک ماشین جنگی سیاسی، به ما ابزاری برای فهم هر دو می‌دهد. و این، اوج دستاورد آن است.

سروش سرخوش
تحلیلگر استراتژیک و روانکاو فرهنگی



لطفا جهت ارتباط با نگارنده و مطالعه سایر نوشته هایش به آدرس https://x.com/sarkhosh1341 مراجعه فرمایید. خواندن مجموعه ی آثار در کنار هم، به درک بیشتر و بهتر خوانندگان محترم کمک می کند.