ادوار مهاجرت فرهنگ ساز، حاشيه اى درباره ادبيات معاصر، شاهرخ تندروصالح، شرق

عميق ترين تاثيرات ورود ايران به عرصه تاريخ مدرن، عموماً بر نهاد هايى گذاشته شد كه تحول سيستم هاى فرهنگى- اجتماعى كشور را در چشم انداز خود داشت. نمايه اى از اين دگرگونى ها را مى توان در تلاش هاى صاحبان انديشه اى ديد كه هدفشان شناخت راهكار هاى خروج از سرخوردگى هاى عمومى و دستيابى به توفيق ملى بود. جنبش مشروطه خواهى گامى بود كه نويد اين تحول را در خود داشت. با فروريختن ساختار قدرت در نظام قاجار و انتقال آن به پهلوى اول، جامعه، فرهنگ و انديشه هاى انتقادى- اجتماعى ايران تجربه گذر جامعه از استبداد فردى به نظام پارلمانى را مرور كرد. به تدريج عناصر و موضوعات اجتماعى به ادبيات راه يافت و هم آن، زير ساخت تحول در ايده هاى فرهنگى را گسترده ساخت.از اين منظر، شايد بتوان جدال سنت و مدرنيته را قدرى با وضوح دنبال كرد.اگر تلاش هاى صورت پذيرفته در دوره استبداد صغير را تلاش هايى در جهت نهادينه كردن مطالبات مشروطيت تعريف كنيم و اگر ادامه آن تلاش ها را در دوره محمدرضا پهلوى، در نمايى از انحراف از معيار هاى مشروطه خواهان مرور كنيم مى توان وضوح بيشترى به «خاستگاه مهاجرت» داد. چه اينكه مهاجرت در دوره جديد تاريخ ايران [پس از سقوط سلسله صفويه و پشت سر گذاشتن هرج و مرج هاى دوره نادرى و زنديه] صورت هايى متنوع و خاستگاه هايى مشابه دارد و عموماً نيز از درونمايه اى فرهنگ ساز برخوردارند. با اين تعريف مى توانيم «ادوار مهاجرت فرهنگ ساز» در ايران را در تقسيم بندى زير مرور نماييم:
۱- مهاجرت هاى انجام شده در دوره ناصر الدين شاه
در اين دوره دو جريان مهاجرت به خارج از كشور را داريم:
الف: مهاجرت به استانبول
اين جريان از مهاجرت انديشه اى ايرانيان باعث شكل گيرى «روزنامه اختر» و انتشار آن با همكارى كسانى چون سيد جمال الدين، ملكم خان و ميرزا آقاخان با ميرزا محمدعلى تبريزى است.
ب: مهاجرت به هند
در اين جريان از مهاجرت مى توانيم شاهد شكل گيرى طيفى از روشنفكران ايران باشيم كه «حبل المتين» مويد الاسلام را منتشر و پشتيبانى مى كند.
در همين دوره است كه ميرزا حبيب اصفهانى، مترجم «ژيل بلاس» تلاش هايى براى نوجويى در عرصه زبان ادبى و ادبيات فرهنگى از خود نشان مى دهد؛ تلاش و تلاش هايى جمعى كه منجر به پايه گذارى «مشروطه فرهنگى» در ايران مى شود.
۲- مهاجرت در دوره استبداد صغير
در اين دوره نيز ما با دو طيف مهاجرت روبه روييم كه عمدتاً با هدف ترويج فرهنگ مشروطه صورت مى پذيرد و بخشى به استانبول و بخشى ديگر به پاريس انجام مى شود.
۳- دوره سوم مهاجرت در دهه هاى سى وچهل
اين دوره كه دوره اوج گيرى استبداد محمدرضا شاهى است طيف هاى وسيع مهاجرت هاى اجتماعى- فرهنگى به اقصى نقاط جهان آغاز مى شود.
۴- دوره مهاجرت «فرهنگ» و «سرمايه» (۱۳۵۷ به بعد)
اين دوره از مهاجرت زمانى اتفاق مى افتد كه دگرگونى كامل ساختار قدرت هاى اجتماعى _ فرهنگى، افقى ناشناخته و ناآزموده را فراروى اهل فرهنگ و ادبيات مى گسترد. گستردگى و تنوع طيف مهاجران در اين دوره نكته اى قابل تامل است. شايد بتوان چشم انداز كلى اين مهاجرت را در دو بعد «فرهنگ» و «سرمايه» تقسيم بندى كرد.

•
پرسه اى در تاريخ ايران باستان تاكنون و رج زدن موضوعات مختلف اجتماعى _ فرهنگى در ادوار مختلف آن فرازوفرودهايى را پيش روى ما مى گذارد كه مى توانيم با مرور اجمالى آنها نمايه اى روشن از حقيقت مهاجرت را بازشناسى كنيم. ناگفته نگذاريم كه بازشناسى مسيرهاى رفته است كه مى تواند روشنگر آفاق آتى نيز باشد و شايد بهتر بتوان رد مسير مهاجرت انديشه را از پشت پنجره هاى گمرك گريز۱ دنبال كرد.
پى نوشت:
۱- اشاره به اثباتى از «بيدركجا»ى اسماعيل خويى:
... كاش اى كاش مى آمديد
در گمرك گريز تفتيشم مى كرديد
تا مى ديديد كه هيچ در چمدانم
جز جانم
نيست
و هيچ جز جانم چمدانم نيست
گرانبها بى ترديد!
چرا كه ساخت ايران است
و پر
پر از حرير سخن
حله تنيده ز دل، بافته ز جان
مصون به لطف خداداد خويش
چو جامه دان بهار از تفتيش...