نمايشگاه کتاب يا نمايشگاه مصالح ساختمانی، گفت وگوی خسرو شميرانی با شهلا لاهيجی، شهروند

- اتحاديه بين المللی ناشران همزمان اعلام کرد هرگاه نمايشگاه تهران دوپارچه شود هيچ يک از کشورهای عضو آن در تهران حضور پيدا نخواهند کرد

- من همراه با سه ناشر ديگر عليه اين کار اقدام حقوقی کرده ايم و اميدوارم ديوان عدالت اداری به شکايت ما از وزارت ارشاد رسيدگی کن

خسرو شميرانی
shemiranie@yahoo.com

از ۱۳ تا ۲۳ ارديبهشت ( ۳ تا ۱۳ می ۲۰۰۷) نمايشگاه بين المللی کتاب تهران داير بود. نمايشگاه کتاب در تهران، همواره از نمايشگاه های کتاب در ديگر شهرهای جهان متفاوت بوده است. به قول شهلا لاهيجی، از نشر روشنگران، تهران تنها نمايشگاهی است که به عنوان بازار مکاره کتاب مورد استفاده قرار می گيرد. اما از اين تفاوت اساسی با نمايشگاه های کتاب در ديگر کشورها که بگذريم به قول مسعود باستانی روزنامه نگار ساکن تهران که از نمايشگاه تهران ديدن کرده است، امسال اساسا نمايشگاه متفاوتی در تهران برگزار شد. باستانی می گويد يک سال پيش رئيس جمهور مهرورز گفته بود" اگر سال آينده نمايشگاه همچنان در اين محل برگزار شود اينجا يا جای من يا جای وزير ارشاد خواهد بود" و وزير ارشاد اين گفته را به سکه نقد گرفت و دست به کار شد. نمايشگاه را به مصلای بزرگ تهران منتقل کرد. گرچه ما ايرانی ها ديگر با اعمال حساب نشده، بدون طرح ريزی قبلی و بدون آمادگی به خوبی آشنا هستيم، اما به استناد آنچه در روزهای نمايشگاه شاهد آن بوديم و به استناد گفته های بسياری بينندگان و ناشران و نويسندگان، اين نقل مکان شايد يکی از حساب ناشده ترين عمليات انجام شده در جمهوری اسلامی ايران بود. يک شکست يا به قول يک روزنامه نگار ساکن تهران يک ورشکستگی تمام عيار فرهنگی برای مديران تمدن شش هزار ساله! البته به نظر می آيد سردمداران امور ايران راحت ترين راه حل مشکل را به خوبی آموخته اند: آمار بازديد کنندگان چند برابر اعلام شد؟!
مسعود باستانی ميگويد: در بدو ورود به نمايشگاه تلاش می کنی به دنبال ناشر مورد نظر خود بگردی، اما نه از علامت بندی خبری است و نه راهنماهای ساکن و سيار و هر ساله در محل حاضر بودند. در نتيجه اولين واکنش بازديد کننده سردرگمی مطلق است. علاوه بر اين از فعاليت های جانبی هر ساله همچون نمايشگاه مطبوعات، عکس و غيره خبری نيست. باستانی به طعنه می افزايد: مردم برای خود فعاليت جانبی تراشيدند. آنها به بازديد از معماری اسلامی نشستند. چرا که مصالح ساختمانی اين معماری هنوز در همه جای مصلای نيمه ساز در مقابل چشم بازديد کننده قرار دارد.

شهلا لاهيجی، اولين زن ناشر ايرانی، بنيادگزار انتشارات روشنگران و برنده جايزه جهانی "آزادی نشر" در گفت و گويی با شهروند به نارسايی ها در پيش از نمايشگاه و هنگام برگزاری آن پرداخت. لاهيجی همچنين به گوشه های جنگی که وزارت ارشاد دولت اسلامی احمدی نژاد عليه ناشران، نويسندگان و کتاب خوانان هدايت می کند اشاره هايی دارد. شايد لازم به يادآوری نباشد که وزير ارشاد اسلامی صفار هرندی به حلقه "کيهان" رهبری تعلق دارد. حلقه ای که از سال ها پيش حمله به هر گونه رشد فرهنگی را بر پرچم خود نوشته است و روزنامه کيهان را به صفحات جنگ روانی عليه روزنامه نگاران، نويسندگان، هنرمندان و فعالان هنری و اجتماعی و سياسی و در يک کلام زايندگان فرهنگ تبديل کرده است.
خ. ش

خانم شهلا لاهيجی نمايشگاه کتاب تهران به پايان رسيد. آن را چطور ديديد؟
ــ بيستمين نمايشگاه کتاب تهران در واقع جنجالی ترين در نوع خود بود، اما تقريبا تمام جنجال های آن پيش از شروع کارش در گرفت. اولين مورد در اسفند ماه اتفاق افتاد. وزير محترم ارشاد اعلام کرد نمايشگاه دوپارچه خواهد شد؛ ناشران داخلی در مصلا و ناشران خارجی در محل دائمی نمايشگاه، آثار خود را عرضه می کنند.

واکنش به اين تصميم چگونه بود؟
ــ اعلان آقای وزير شوکی فلج کننده را در ناشران ايجاد کرد. ما فکر می کرديم چرا چنين تصميمی شتاب زده و بدون مشورت با ناشران و اتحاديه آنها گرفته شده است. اين نقطه آغاز جنجال بود. چرا که دو پارچه شدن نمايشگاه اين واقعه فرهنگی را از مفهوم خود خالی می کرد، زيرا يکی از دلائل اصلی برگزاری چنين نمايشگاهی در دنيا تعامل، همراهی و آشنايی ناشران جهان با يکديگر است. برای من شخصا صرف نظر از امکان تعامل و آشنايی دليل ديگری برای برپايی اين برنامه وجود ندارد. البته نمايشگاه تهران با هيچ کدام از سازمان های مشابه خود در جهان قابل مقايسه نيست. در تهران ما بيشتر يک بازار کتاب داريم تا نمايشگاه اما با اين همه حضور ناشران خارجی و تب فرهنگی ده روزه در تهران حال و هوای خاصی به نمايشگاه می داد. حال و هوايی که با هيچيک از نمايشگاه هايی که در تهران برگزار می شود قابل قياس نبود.
طبيعتا تصميم وزير ارشاد با مخالفت و اعتراض ناشران روبرو شد. در آغاز مجموعه ای از ناشران و تعاونی های نشر به جابجايی محل و دو پارچه شدن نمايشگاه اعتراض کردند و مسئولان را به پاسخگويی فرا خواندند، اما وزير محترم جای ديگری بر تصميم خود پای فشرد. گروه معترض، به علاوه اتحاديه ناشران و همچنين ۱۵۰ ناشر مستقل اعلام کردند که در نمايشگاه ثبت نام نخواهند کرد.

واکنش مطبوعات به اين روند چگونه بود؟
ــ بايد اذعان کرد که مطبوعات هر دو گروه [جناح محافظه کار و جناح اصلاح طلب] به شدت موضوع را منعکس کردند. جملگی اين تصميم را مورد نقد قرار دادند و عدم حضور بيش از ۴۰۰ ناشر معتبر در نمايشگاه را باعث بی اعتبار يا لااقل کم اعتبار شدن آن دانستند. ديرتر کميسيون فرهنگی مجلس به اين امر وارد شد. شورای شهر موضع گيری کرد و شهردار مخالفت خود را به نقل مکان نمايشگاه اعلام کرد. شهردار تاکيد کرد که حاضر است تدابيری برای کاهش ترافيک اطراف نمايشگاه دائمی بيانديشد و به عمل بندد.

واکنش ناشران خارجی چگونه بود؟
ــ اتحاديه بين المللی ناشران (International Press Association - IPA) همزمان اعلام کرد هرگاه نمايشگاه تهران دوپارچه شود هيچ يک از کشورهای عضو آن در تهران حضور پيدا نخواهند کرد. تعطيلات نوروزی آغاز شد و تصميم به بعد از آن موکول شد. دو سه هفته پيش از آغاز نمايشگاه آقای وزير اعلام کرد سعی می کند نمايشگاه را يک پارچه، اما در محل مصلا برگزار کند. او در عين حال برای آنها که تا به آن زمان ثبت نام نکرده بودند شروطی قائل شد. اين موضوع دوباره باعث تشکيل جلسه ای در اتحاديه ناشران شد که در آن بيش از ۴۰۰ ناشر معتبر شرکت کردند و اعلام کردند هرگاه ثبت نام بدون شرط و شروط نباشد حتی از گفته اتحاديه پيروی نکرده و ثبت نام نخواهند کرد. اين موضوع نشست های ديگری را ميان اتحاديه و معاونت فرهنگی وزارت ارشاد سبب شد.

نتيجه مذاکرات؟
ــ سه روز، تنها سه روز به گشايش نمايشگاه، اتحاديه، بعضا با تلفن با اعضا تماس گرفت و گفت که وزارت ارشاد با ثبت نام بی قيد و شرط موافقت کرده و از ناشران خواست که ثبت نام کنند. هر چند اين وضعيت و فشار زمانی برای ناشران مطلوب نبود، برای اينکه انسجام و همراهی خود را با اتحاديه به نمايش بگذارند، در حالی که اصلا آماده شرکت در نمايشگاه نبودند برای ثبت نام اقدام کردند. آنچه ديرتر، پس از گشايش نمايشگاه پيش آمد صحت نظر ناشران و متخصصان را عيان کرد.

از شرايط نمايشگاه بگوييد.
ــ به هيچ وجه برازنده يک نمايشگاه بين المللی نبود. علاوه بر نداشتن راهنمای ثابت و سيار، حتی وسائل اوليه مثل آب، دستگاه تهويه در محل سرپوشيده و امکانات اوليه ديگر غايب بودند. حتی يک نشستگاه و استراحت گاه برای آنها که به نمايشگاه آمده و ساعت ها در آن چرخيده بودند وجود نداشت. بگذاريد تاکيد کنم وقتی می گويم حتی يک جای استراحت وجود نداشت اغراق نمی کنم. مردم روی هره ها و لبه های سکوهای ساختمانی می نشستند. از ورودی ها تا سالن های نمايشگاه راه طولانی بود که نه تنها سالمندترها را به حال ضعف قلب می انداخت بلکه جوانان را از پای می انداخت. تصور کنيد بسياری از بازديدکنندگان با بار سنگين کتابهای خريداری شده اين مسير را طی می کردند تا به اتومبيل های خود و يا وسائل نقليه عمومی برسند.

درحقيقت ما گذاشته ايم بحث درباره دخالت دولت در اموری که نيازی به دخالت در آن نيست در بگيرد. من از اموری صحبت می کنم که دولت مدعی است می خواهد کار مردم را به مردم بسپارد. اميدوارم اين بحث انجام شود انتقادات شنيده شوند و از تجربيات درس گرفته شود تا چنين اتفاقاتی در نمايشگاه بيست و يکم تکرار نشود. هر چند بايد اول ببينيم آيا نمايشگاه بيست و يکمی در کار خواهد بود يا نه.

تاثير اين وضعيت بر ناشران خارجی چگونه بود؟
ــ در ميان کشورهای اروپايی يکی از فعالترين آنها در امر نمايشگاه کتاب يعنی آلمان، اصلا به تهران نيامد. برخی ديگر نماينده های درجه چندم خود، که در ايران فعاليت می کنند را ارسال کردند. تنها کشور مهم خارجی که حضور محدودی داشت سوئيس بود.

شما معضل اصلی را در چه می بينيد؟
ــ سئوال اصلی اين است که چرا اتحاديه ناشران برگزار کننده نيست و چرا دولت نقش خود را به فراهم آوردن امکانات برگزاری محدود نمی کند. چرا دولت اداره کننده نمايشگاه است؟ سه سال پيش از دولت آقای احمدی نژاد اتحاديه ناشران نمايشگاه را برگزار کرد و بسيار خوب از پس آن بر آمد.

شما به تفاوت های نمايشگاه تهران با ديگر نمايشگاه ها اشاره کرديد. اين تفاوت ها را در چه می بينيد؟
ــ من پنج سال به طور پی در پی در نمايشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کردم. می دانيم که اين نمايشگاه در نوع خود بزرگترين در جهان است و بيش از ۲۰۰۰ ناشر از ۱۰۰ کشور جهان در آن شرکت می کنند، اما حتی يک کتاب در آن به فروش نمی رسد، البته بجز ناشران ايرانی که کتاب های خود را می فروشند و برگزارکنندگان بر اين امر چشم می بندند. در آنجا فقط حقوق کتاب معامله می شود. امری که در کشور ما به دليل عدم تبعيت از "کپی رايت" (حق طبع) بی مفهوم است.
علاوه بر آن در سال ۲۰۰۶ در آخرين روزهای نمايشگاه تمام مدارک شرکت در نمايشگاه سال ۲۰۰۷ را به من تحويل دادند. يعنی من در سال ۲۰۰۶ می دانم محل غرفه [سال آينده] من کجا خواهد بود، تعداد صندلی ها، ميزم و شکل غرفه روشن بود. ما از آن حد خيلی فاصله داريم، اما دست کم بايد بپذيريم که نمايشگاه محل عرضه جديدترين توليدات است و نه اينکه کتابهای منتشر شده در سال ها پيش آنجا عرضه شوند. آيا تشکيل بازار کتاب ربطی به کار نمايشگاه دارد؟

آيا "روشنگران" در نمايشگاه امسال شرکت کرد؟
ــ به خاطر پيروی از اتحاديه ما شرکت کرديم، اما من خودم حتی يک قدم در نمايشگاه نگذاشتم. اين در حالی است که در سالهای گذشته من از اولين تا آخرين ساعت نمايشگاه در آن حضور داشتم. البته همکاران من در تمام مدت گشايش حضور داشتند و شرايط سخت نمايشگاه را تحمل کردند. شرايطی که موجب شرمندگی من در مقابل همکارانم شد.

چرا شخصا در نمايشگاه حاضر نشديد؟
ــ زيرا بسياری از کتاب های چاپ اول ما منتظر صدور مجوز چاپ هستند و تعداد کتاب های چاپ اول ما بسيار کمتر از حد انتظار بود. در عين حال تصميم های خودسر وزارت ارشاد بدون مشورت با ناشران سبب ديگر عدم حضور من بود.

روشنگران با چند کتاب در نمايشگاه حاضر شد؟
ــ با تجديد چاپ ها ۵۵ عنوان؟

چاپ اول؟
ــ هجده عنوان جديد داشتيم.

تعداد ناشران شرکت کننده در مقايسه با سال قبل چگونه بود؟
ــ آمار دقيقی ندارم، کمی بيش از ۱۰۰۰ ناشر بودند، اما نيمی از آنها ديرتر به نمايشگاه پيوسته بودند که در روز پايانی کار اين خود به معضل ديگری تبديل شده بود و ديگر ناشران بويژه از اين امر گلايه می کردند.

محدوديت های جديد در امر نشر که به طور مداوم به آنها اشاره می شود بيشتر در کدام بخش مشهود هستند؟
ــ مشکلات فراوان است، اما شايد مهمترين آنها اين باشد که بر خلاف قوانين موجود، مميزی و سانسور پيش از چاپ در ابعاد وحشتناکی عمل می کند. قانون اساسی، مميزی قبل از چاپ را ممنوع کرده است. من خود طی سال ها فعاليت با خط قرمزها آشنا شدم. بعضی از ناشران تا پنجاه کتاب منتظر مجوز دارند. الان حتی کتاب هايی که چندين بار منتشر شده اند اجازه تجديد چاپ نمی گيرند. اين به شدت خلاف قانون است. هيچ قدرتی به غير از حکم دادگاه نمی تواند مهر دولتی را بی ارزش اعلام کند، اما اين آقايان چنين می کنند. من همراه با سه ناشر ديگر عليه اين کار اقدام حقوقی کرده ايم و اميدوارم ديوان عدالت اداری به شکايت ما از وزارت ارشاد رسيدگی کند.

خانم شهلا لاهيجی از شما سپاسگزاريم.

اين گفت وگوی تلفنی ۲۵ ارديبهشت ۱۳۸۶ ( ۱۵ می ۲۰۰۷ ) انجام شده است