 |
|
|
|
|
|
|
 |
|
|
|
|
||
|
||||||
 |
 |
 |
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
||||||
|
|
|
|
|||
* ما جماعتی بوديم که همواره از « آفتاب» سخن می گفتيم در حاليکه عموماً از مواجهه با « آفتاب حقيقت» يا « حقيقت آفتاب» هراسان بوديم.
٭ در « غوغای استقرار جمهوری» توسط سردار سپه (رضا شاه) عموم رهبران سياسی و روشنفکران آن عصر در برابر سردار سپه قرار گرفتند و خواهان تداوم نظام سلطنت مشروطه شدند. از اين نظر، رضا شاه به دوستان جمهوريخواه ما «حق تقدّم» دارد!
٭ جنبش ملّی رفراندوم، بايد به انتخاب يک « سخنگوی رسمی» برای حضور در محافل بين المللی اقدام کند. سخنگوئی موجّه، معروف و مناسب.
٭ در حاليکه سران و ايدئولوگ های رژيم اسلامی، ماهيّت برانداز و سرنگونسازِ « فراخوان رفراندوم» را فهميده اند، گروهی در خارج از کشور، به دشمنی با آن برخاسته اند. از اين نظر بايد به جمهوری اسلامی برای داشتن چنين « اپوزيسيون هوشيار»ی تبريک گفت!
نيمروز: با توجه به آنچه که دربارة گذشتة رهبران سياسی و روشنفکران ما گفته ايد و اينکه بعد از يک انقلاب ُپرهزينه هم ما نتوانسته ايم به استقرار آزادی و دموکراسی موفق شويم، بهرحال ما تا کی دچار اين « دور باطل» خواهيم بود؟ به عبارت ديگر: علت العلل اين شکست ها و ناکامي ها در چيست؟
ميرفطروس: ببينيد! ما جماعتی بوديم که همواره از « آفتاب» سخن می گفتيم در حاليکه عموماً از مواجهه با « آفتابِ حقيقت» يا « حقيقتِ آفتاب» هراسان بوديم. برای اينکه وجود « آفتاب»، خواب ذهنی و آسودگی های ايدئولوژيک روشنفکران ما را آشفته و پريشان می کرد، هم از اين رو بود که وقتی اصلاحات اجتماعی شاه (در سال های 40-50) روابط و مناسبات قرون وسطائی جامعة ما را در هم می ريخت و افق تازه ای در حيات ملی ما بوجود می آورد، عموم رهبران سياسی و روشنفکران ما به نفی يا نديدن اين « افق تازه» پرداختند بطوريکه حتی بزرگ ترين و ُمدرن ترين شاعر روزگار ما (احمد شاملو) نيز « ز حيرت اين صبح نابجای»، خطاب به « خلق» (يعنی روستائيان و کارگران و زنان و مردانی که به حمايت از اصلاحات ارضی و اجتماعی شاه برخاسته بودند) خروشيد:
- « اي ياوه
ياوه
ياوه خلايق!
مستيد و منگ؟
يا به تظاهر تزوير می کنيد؟!
از شب هنوز مانده دو دانگی
ور تائبيد و پاک و مسلمان
نماز را
از چاووشان نيامده بانگی ».
ظاهراً او نيز- همانند ديگر روشنفکران ما - منتظر « چاووش» ی بود تا با « بانگی» گوری برای ملّت ما بکَند که با انقلاب اسلامی همة ما در آن ُخفتيم!
می خواهم بگويم که آزادی و دموکراسی به زمينه های فرهنگی و بسترهای اجتماعی خاصی نياز دارد. تا اين زمينه ها و بسترهای خاص بوجود نيايد و پا نگيرد، هرگونه آزادی يا دموکراسی با کمترين بادها و توفان های سياسی - اجتماعی فرو خواهد ريخت، بهمين جهت است که در جائی گفته ام: « در يک جامعة فئودالی، استقرار آزادی و دموکراسی، محال است!»
روشنفکران عصر مشروطيت و خصوصاً روشنفکران عصر رضاشاه به اين زمينه ها و بسترسازی ها توجه داشتند و بهمين جهت، بجای آرمان گرائی و ايده آليسم سياسی، به ُممکنات يا به ظرفيّت های عملی و ضرورت های عينی جامعة ايران توجه داشتند. مسئلة اساسی روشنفکران عصر مشروطيت و دوران رضاشاه گسترش سوادآموزی و کوتاه کردن دست ُملّا ها از آموزش و پرورش و نهادهای قضائی کشور، ايجاد نهادهای مدنی، تقويت حس ملی (ملّت) بجای احساس مذهبی (اُمّت)، رها کردن زنان از اسارت قيد و بندهای قرون وسطائی، گسترش مدارس و دانشگاه ها و اخذ علم و تکنولوژی مدرن و غيره بود، بهمين جهت در ذهن و زبان روشنفکران و سياستمداران آن دوران، آزادی و دموکراسی جای چندانی نداشت، در واقع، رضاشاه بر بستر چنين شرايطی ظهور کرد حتّی در « غوغای استقرار جمهوری» توسط سردار سپه (رضا شاه) در سال 1302 می بينيم که عموم رهبران سياسی و روشنفکران آن عصر، به مخالفت با استقرار نظام جمهوری در ايران برخاستند و در برابر سردار سپه (رضا شاه) قرار گرفتند و خواهان تداوم نظام سلطنت مشروطه شدند (از اين نظر، رضا شاه نسبت به دوستان جمهوريخواه ما «حق تقدّم» دارد!)
ظاهراً رضا شاه و هم - خصوصاً - محمد رضا شاه به مفاهيمی مانند آزادی و دموکراسی آگاهی داشتند، امّا استقرار آزادی و دموکراسی را به دورانی ديگر يعنی به تحقّق زمينه های فکری و پيدايش بسترهای لازم فرهنگی موکول می کردند، بهمين جهت آنان، آزادی و دموکراسی را با هرج و مرج های اجتماعی و آشفتگی های سياسی رايج آن دوران، يکی می دانستند. مثلاً (اگر اشتباه نکنم) در خاطرات مهندس مهدی بازرگان خواندم که بهنگام اعزام اولين گروه دانشجويان به خارج، رضا شاه خطاب به دانشجويان اعزامی از جمله به مهندس مهدی بازرگان می گويد:
- « من، می دانم که در ايران، ما چه داريم و چه نداريم. اميدوارم که شماها از اروپا، علم و صنعت و تکنولوژی را به ايران بياوريد!».
مثال ديگر، نمونة آقای دکتر روح الله عباسی (استاد سابق دانشگاه های پاريس) است. او در خاطراتش می نويسد که در حوالی سال 1950 با بورس ارتش ايران برای تحصيلات دورة « رادار» به فرانسه اعزام شد، ولی پس از بازگشت به ايران، بعنوان اولين « متخصّص رادار» در کشتی پلنگ، جذب سازمان افسران حزب توده گرديد. با لو رفتن و کشف سازمان افسران حزب توده، او دستگير و زندانی شد و بعد از آزادی از زندان و اخراج از ارتش، در رشتة زبان و ادبيات فرانسه، وارد دانشگاه تهران گرديد که در پايان، بعنوان شاگرد اول دانشگاه و « بورسيّه» - باز - برای تحصيلات عاليه از طرف دولت ايران روانة فرانسه گرديد. در جشن فارغ التحصيلی دانشگاه، محمد رضا شاه وقتی مدال افتخار را بر سينة دکتر عباسی نصب می کرد (با آگاهی از پرونده اش در حزب توده) به وی گفت:
- « آقای عباسی! من به کمبودها يا نارسائی های سياسی و مشکلات اجتماعی ايران آگاهم، اميدوارم که اين بار، شما در بازگشت به ايران، بتوانيد به ميهن خودتان خدمت کنيد!»
می خواهم بگويم که با توجه به نهال نورس تجدّد در دوران رضا شاه و خصوصاً محمد رضا شاه و فقدان آن زمينه ها و بستر سازی های لازم فرهنگی، و خصوصاً با توجه به تئوري های خونفشان انقلابی روشنفکران ما، در انقلاب 57، مادرِ انقلاب، آبستن آزادی و دموکراسی نبوده و نمی توانست باشد ....
نيمروز: بالاخره در يک جمع بندی کلی، جدا از نتايج فلاکت بار انقلاب اسلامی، دستاوردهای مثبت اين انقلاب را چطور می توان ارزيابی کرد؟
ميرفطروس: يکی از دستاوردهای مثبت انقلاب اسلامی و حکومت 25 سالة روحانيّون، اينست که مسائلی از قبيل جدائی دين از دولت (حکومت)، امنيّت اجتماعی و تجدد و توسعة ملی اينک از « حوزة خواص» (روشنفکران) به حوزة عمومی (جامعه) کشيده شده و به يک خواست ملی تبديل شده اند.
تجربيات هولناک 25 سال اخير نشان داد که « روشنفکران دينی» يا « ملی - مذهبی ها» بهتر است که به « تفسير حداقلی از دين»، بُسُنده کنند و از سودای کسب قدرت سياسی، پرهيز کنند چرا که نه دين حکومتی، دين است، نه حکومت دينی، حکومت. بنابراين، مفاهيمی مانند « دموکراسی دينی»، « جمهوری دموکراتيک اسلامی»، « اقتصاد اسلامی» و غيره، چاه های جديدی هستند برای سقوط به اشتباهات هولناک آينده ... اين 25 سال به « روشنفکران دينی» يا « ملی - مذهبی ها»ی ما نشان داد تا سطح بحث ها شان را فراتر ببرند و بجای توسل به قرآن يا « نهج البلاغه»، مانند دموکرات مسيحی های اروپائی، به مسائل و مشکلات امروز با تئوري ها و تفکرات امروزی پاسخ دهند.
دوم اينکه: اگر برای نسل های قبل از انقلاب، « مبارزة مسلّحانه: هم استراتژی، هم تاکتيک» بود، برای نسل کنونی، « مبارزة مدنی: هم استراتژي، هم تاکتيک » بشمار می رود، بهمين جهت است که عليرغم تمايل و تحريک رژيم به کشاندن جوانان و خصوصاً دانشجويان به يک پيکار مسلحانه (انقلابی)، دانشجويان ما مبارزة مسالمت آميز و مدنی را ترجيح داده اند، اينست که در برابر گلولة پاسداران و بسيجی ها، گُل به آنان هديه می کنند .... از اين ديدگاه است که « طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم» را می توان محصول شعور و تبلور خواست های مدنی نسل بعد از انقلاب دانست.
نيمروز: خوب، همين طرح فراخوان رفراندوم که شما خودتان از اولين حاميان اين فراخوان بوديد. حقيقت اينست که با توجه به کارنامة فرهنگی شما در مخالفت با هرگونه « اسلام شناسی» و اينکه در اين 25 سال اخير، شما زير هيچ فراخوان سياسی را امضاء نکرده ايد، امضاء « فراخوان رفراندوم» از طرف شما، باعث بعضی سئوالات و سردرگمی ها شده بود که در راديو - تلويزيون های فارسی زبان هم بازتاب يافت ... اصلاً انگيزة اساسی شما در امضاء و حمايت از اين فراخوان چه بوده؟
ميرفطروس: ببينيد! با توجه به پايان يافتن « توهّم اصلاح طلبان دينی» و با توجه به عقيم بودن طرح ها و تئوری های احزاب و سازمان های سياسی مختلف در اين 25 سال و ضرورت يک اتحاد و همبستگی ملی در مبارزة مشترک برای استقرار نظام دلخواه مردم، من طرح فراخوان رفراندوم را معقول ترين، منطقی ترين و ممکن ترين راه برای تحولات سياسی در ايران می دانم، اين، طرحی بود که من سال ها منتظرش بودم و مضمون آن در کتاب ها و مقالاتم هم انعکاس يافته است مثلاً در کتاب « ديدگاه ها» (در سال 1993) گفته بودم:
« قدرت رژيم (اسلامی) در ضعف و پراکندگی ماست. بنابراين: هرگونه اخلالی در امر همبستگی ملی ما، راهِ رهائی ايران را درازتر خواهد ساخت ... برای من، اينک، اعتقاد به آزادی، ميهن دوستی، عدالت اجتماعی، لائيسيته، حاکميت مردم، ترقيخواهی و توسعة ملی (تجدّد) اصل همبستگی با همه افراد است ... جهان تغيير کرده است و ما هم آدم های سال های پيش نيستيم، آيا فکر نمی کنيد که بسياری از مخالفان سياسی ديروزمان نيز، امروز تغيير کرده باشند؟ ... » (ديدگاه ها، ص 20 - 21)
و يا در گفتگوئی با فصلنامة « کاوه» (بهار 1375 = مارس 1996) گفته بودم:
« رژيم اسلامی، نه تنها امکانات اقتصادی و مادی جامعة ما را نابوده کرده، بلکه مهم تر از همه، غرور ملی و روحية انسانی مردم ما را به تباهی کشانده است ... جامعة ايران، اينک کشتی شکسته ای است که ¾ آن در غرقاب فقر، فساد، فحشاء، بيکاری، گسيختگی اخلاقی، عاطفی و خانوادگی غرق شده است. در عرصة چنين کشتی شکسته ای، جدال بر سرِ « رهبری» يا « ناخدائی» بوسيلة اين يا آن سازمان و فرد سياسی، يک خودخواهی يا يک اشتباه ُمهلک سياسی است. اسپانيائی ها، شيلی ها و ملّت های ديگر، با هوشياری، بلندنظری و گذشت، بر گذشتة خونبار تاريخ معاصرشان فائق آمده اند و حال و آينده را فدای اين گذشتة ناشاد نکرده اند، با چنان بلند نظری و گذشتی، ما هم می توانيم بر اين مذّلت تاريخی - سياسی خود فائق شويم و خودمان را و تاريخ مان را از نو بسازيم ... ضرورت اساسی در مبارزات کنونی مردم، ايجاد يک اتحاد ملی از همة نيروهای دموکرات و ملی ( چه مشروطه خواه ملی وچه جمهوريخواه ملی) است. ايجاد اين اتحاد ملی بر اساس ُشعار برگزاری انتخابات آزاد زير نظر سازمان ملل، هم به نااميدی ها و يأس های مردم ايران پايان می دهد، هم رژيم را دچار واهمه خواهد ساخت، و هم خصوصاً به مبارزات مردم ما در محافل بين المللی، مشروعيت و حقانيّت جهانی خواهد داد، و گرنه آلترناتيوهای ضد دموکراتيک - مانند مجاهدين خلق - عرصة سياست ايران را خالی خواهند يافت، خلاء آلترناتيو سياسی دموکراتيک در انقلاب 57 را بياد داشته باشيم» (گفتگوها، ص 26 – 27 و 67)
بنابراين وقتی « طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم» - آنهم از طرف مبارزان داخل کشور - بدستم رسيد، بی درنگ از آن حمايت و پشتيبانی کردم.
نيمروز: ولی اين طرح، با انتقادات شديدی روبرو شده که شما حتماً در جريان هستيد ...
ميرفطروس: بله! جدا از چند مقاله و گفتگوی دلسوزانه و صميمانه (مانند مقالة دکتر مهدی قاسمی و سخنان فرهنگ فرّهی عزيز)، بيشتر آن ايرادات و انتقادات متأسفانه بازتاب همان «خشم و هياهوی ذهن های توسعه نيافته» است که در اوّلِ اين گفتگو عرض کردم. خشم و هياهوئی آميخته به جعل، تحريف، بدفهمی، ناسزا و دشنام. در حالی که سران و ايدئولوگ های رژيم اسلامی (از رئيس جمهور و سرداران سپاه تا آقايان سعيد حجاريان، جلائی پور، صادق زيبا کلام و ديگران) ماهيّت برانداز و سرنگونساز اين طرح را فهميده اند و در يک کارزار عظيم تبليغاتی و تخريبی، شديدترين و کينه توزانه ترين دشمنی ها را با « فراخوان ملّی رفراندوم»، ابراز کرده اند، گروهی در خارج از کشور به دشمنی با آن برخاسته اند، از اين نظر بايد به جمهوری اسلامی برای داشتن چنين « اپوزيسيون هوشيار»ی، تبريک گفت!!
در واقع « طرح رفراندوم»، خود به رفراندومی برای تعيين جايگاه اپوزيسيون واقعی و مخالفان آن بدل شده است و اين شايد از برکات « فراخوان» بوده است. در اين 25 سال بيشتر سران و رهبران اپوزيسيون جمهوری اسلامی در يک « دور باطل» و با طرح « بحث های سرگرم کننده»، تمام توان و نيروی مبارزاتی ما را به « گروگان» گرفته بودند، بطوريکه در سيطره و سيادت اين « رهبران سياسی» آنچنان ما مشغول « قصة اسکندر و دارا» يا گرفتار « کربلای 28 مرداد» و « انقلاب شکوهمند اسلامی» بوديم که تا چشم باز کرديم ديديم 25 سال گذشته است و ما - با وجود حضور چند ميليونی ايرانيان در خارج از کشور- هنوز نتوانسته ايم هيچ حضور يا هويتی در مجامع بين المللی برای طرح خواست های عادلانه و آزاديخوانة ملت ما داشته باشيم.
نيمروز: بعضی ها انتقاد کرده اند که « رژيم، حاضر به رفراندوم نخواهد بود». و عدة ديگری هم می گويند که: « شرائط برای رفراندوم آماده نيست»، بعضی ها هم - بدرستی - از « ابهام در طرح فراخوان خصوصاً دربارة جدائی دين از دولت» صحبت کرده اند ...
ميرفطروس: بنظر من، بخشی از اين مخالفت ها از روانشناسی سياسی ما ايرانی ها، ناشی می شود. از ياد نبريم که ضرب المثلِ « ديگی که برای من نجوشد، بگذار سرِ سگ ...» هنوز در ميان رهبران سياسی و روشنفکران ما « فوايد عملی و تئوريک» دارد! از همين روست که بعضی از دوستان مخالف طرح، گلايه کرده اند که « چرا ا ول به من نگفته اند؟» يا « چرا با من مشورت نکرده اند؟»!، و غيره ... بنابراين بی آنکه خود، طرح بهتری داشته باشند، در يک تنزّه طلبی آشکار به انتظار نشسته اند تا با شکست فراخوان رفراندوم، « پيروزمندانه» فرياد بزنند: « ديديد؟ نگفتيم؟!»
از اين گذشته: بخشی از رهبران سياسی و روشنفکران ما سال هاست که تنها با نفی و انکار « ديگران» خود را تعريف می کنند و از اين راه به اصطلاح « هويّت» می يابند، بنابراين، فرهنگ «خودی» و « غيرخودی»، « انقلابی» و « ضد انقلابی»، « جمهوريخواه»، « مشروطه خواه» و « دموکرات» و « ضد دموکرات» تنها مربوط به رژيم اسلامی نيست بلکه بسياری از رهبران سياسی و روشنفکران ما نيز در عمل از رژيم اسلامی چيزی کم ندارند! پرسيدنی است که اين « دموکرات های جديد الولاده» که تا ديروز برای استالين و خمينی و رجوی سينه می زدند، اينک در هيأت « شورای نگهبان» چگونه به حذف « ديگران» و تعيين « صلاحيّـتِ» اين و آن می نشينند!!؟
امّا بعضی از دوستان - بدرستی - انتقاد کرده اند که « رژيم، راضی به رفراندوم نخواهد شد»، بسيار خوب، امّا آيا رژيم راضی به سرنگونی خود (که اين دوستان مدعی آن هستند) می شود!؟
بعضی از دوستان هم صادقانه انتقاد کرده اند که « پيش شرط ها و زمينه های انجام رفراندوم فراهم نيست»، اينهم درست است، امّا بايد به اين دوستان گفت: اين پيش شرط ها و زمينه ها را ما هستيم که بايد فراهم کنيم نه رژيم! 25 سال، عمر يک نسل است، در اين 25 سال چرا ما نتوانسته ايم اين « پيش شرط ها و زمينه ها» را فراهم کنيم؟ آيا غير از اين است که در « اسارت گذشته»، آنچنان زيسته ايم که حال و آينده را از ياد برده بوديم؟
بعضی از رهبران سازمان های سياسی ما نگرانند که در رفراندوم آينده مبادا مشروطه خواهان (يا سلطنت طلبان) پيروز شوند، از اين رو، از آغاز با « طرح فراخوان رفراندوم» مخالفت کرده اند. اين امر نه تنها از « عدم اعتماد به نفس» اين دوستان و بی اعتقادی شان به « قواعد بازی دموکراسی» ناشی می شود بلکه - مهم تر از همه - از مسئوليت گريزی آنان در انجام وظايف ملّی برای اتحّاد جهت سرنگونی رژيم اسلامی سرچشمه می گيرد، ايکاش اين « ُرجل سياسی»، اندکی از آقای رضا پهلوی بياموزند که در پاسخ به اين سئوال که: « اگر جمهوريخواهان در رفراندوم آينده پيروز شوند، شما چه می گوئيد؟» گفت: « در صورت پيروزی جمهوريخواهان، من به 90% آرزوهايم خواهم رسيد!».
نيمروز: بهر حال ابهاماتی در طرح رفراندوم وجود دارند که قابل انکار نيستند مثلاً عدم شفافيت دربارة ضرورت جدائی دين از دولت يا حکومت و غيره ...
مير فطروس: کاملاً! امّا همانطور که در مقالة « ظرافت ها و ظرفيت های يک طرح» اشاره کرده ام: طرح فراخوان رفراندوم، قانون اساسی نيست تا همة موارد و مسائل (از جمله جدائی دين از دولت، حقوق اقوام ايرانی و اقليّت های مذهبی و غيره) در آن - يک به يک - آورده شود. « طرح فراخوان ملّی برای برگزاری رفراندوم» همانطور که از نامش نيز بر می آيد، فقط يک طرح يا شعار بسيج کننده است. ظرفی است که اساسی ترين، اصولی ترين و عام ترين خواست های مشترک آزاديخواهان ايران را برای يک اتحاد ملّی، در خودش، جمع کرده است.
از طرف ديگر: « فراخوان ملی» با محور قرار دادن منشور حقوق بشر و ميثاق های الحاقی آن، نه تنها ايدة جدائی دين از دولت (حکومت) را در خود دارد، بلکه مادة 18 منشور، از اين نيز فراتر رفته و « آزاد بودن انسان در تغيير دين» - يعنی « ارتداد» - را به رسميّت شناخته است.
از اين گذشته: فراخوان ملی، ضمن طرد مفاهيمی چون « حکومت دموکراتيک اسلامی»، « دموکراسی دينی»، « حقوق بشر اسلامی»، « مردم سالاری دينی» و غيره ... علناً اعتقاد خويش را به حقوق بشر و ليبرال دموکراسی، ابراز داشته است.
نيمروز: بعنوان آخرين سئوال، نگرانی های شما دربارة « طرح فراخوان ملی رفراندوم» چيست؟ با توجه به موفقيّت نسبی فراخوان در ميان ايرانيان آزاديخواه، مشکلات و موانع و يا راهکارهای آينده چيست؟
ميرفطروس: بنظر من، جنبش ملّی رفراندوم يک « ارکستر بزرگ ملی» است که افراد آن (با آلات و عقايد مختلف) يک سرود را می نوازند: سرود رهائی ايران را ....
با توجه به استقبال عظيم ايرانيان از « طرح فراخوان» و تبديل آن به يک شعار يا گفتمان ملی، با توجه به حسّاسيت شرايط ملی و بين المللی، و با توجه به اينکه مبتکران و امضاءکنندگان اولية « فراخوان» با فروتنی ستايش انگيز « به هيچ عنوان خود را در جايگاه متوليّان اين فراخوان ندانسته» و در واقع ادامة کار را به آزاديخواهان و مبارزان خارج از کشور، واگذاشته اند، جنبش رفراندوم ضمن تشکيل کنگرة ملی (متشکل از حاميان طرح و نمايندگان کميته های شهرها و کشورهای مختلف)، در يکی - دو ماه آينده (يعنی قبل از انتخابات رياست جمهوری در ايران) بايد به انتخاب يک سخنگوی رسمی برای حضور در محافل بين المللی اقدام کند. يک سخنگوی موجّه، معروف و مناسب ... تأخير در اين کار اساسی، باعث رخوت، ُسستی و نااميدی امضاءکنندگان و حاميان « طرح فراخوان ...»، و در نتيجه، موجب شکست آن خواهد شد ...
خوبست که اين گفتگو را با اين جملة زندانی شجاع و مبارز- اکبر گنجی (کاشف قتل های زنجيره ای) - به پايان ببريم که از درون زندان جمهوری اسلامی خطاب به کسانی که با طرح « شبه مسئله ها» و « ايجاد سنگرهای مصنوعی» باعث بقای جمهوری اسلامی می شوند؛ نوشته است:
« گشودن آگاهانة درب ها و پنجره ها و تأسيس حکومت دموکراتيک مبتنی بر جامعة باز، گره گشای مشکلات ما است. اگر رأی ملت، بالفعل، معتبر است، اگر تعيين سرنوشت، حق مردم است، بايد رفراندوم دربارة (تعيين) نوع نظام را پذيرفت و به آن، خوشآمد گفت!».
