 |
|
|
|
|
|
|
 |
|
|
|
|
||
|
||||||
 |
 |
 |
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
||||||
|
|
|
|
|||
چهارشنبه شب گذشته آخرین شب از مراسم شبهای قدر در حسینیه ارشاد که توسط سازمان دانش آموختگان ایران اسلامی (ادوار تحکیم وحدت ) و شورای تهران دفتر تحکیم تدارک دیده شده بود برگزار شد.
اگرچه از حضور احمد قابل که قرار بود در این مراسم سخرانی کند توسط وزارت اطلاعات ونیروی انتظامی جلوگیری به عمل آمد اما رضا علیجانی ،محمد علی سید نژاد و محسن کدیور از سخنرانان این مراسم بودند.
علیجانی:
روشنفکری دینی به جای نگاه اجتهادی –تاویلی، باید وارد یک رویکرد تاریخی و الهی شود
بغض های فرو خورده زیادی دارم
در ابتدای این مراسم رضا علیجانی فعال ملی مذهبی با موضوع"گام بعدی نو اندیشان دینی" به ایراد سخن پرداخت.
وی در بخشی از سخنانش با اشاره به اینکه نواندیشان مذهبی باید نسبت خود را با برخی مسایل از جمله حقوق زنان در اسلام ،برده داری و ... روشن کنند گفت:نواندیشان مذهبی در نوع مقابله با متن مشکل دارند و باید این مشکل را حل کنند .
علیجانی سپس با بیان اینکه دیگربه شب قدربه عنوان شب تعیین سرنوشت نگاه نمی شود ، اظهار داشت : شب قدر شب دعا و توسل است و این نگاه در سالهای اخیر ارتقا یافته است.
وی افزود : سوالی که در حوزه احکام دینی پدید آمده است این است که آیا این نقطه ضعف نیست و اشکالی ندارد که در متن مسایل ناعادلانه ای وجود داشته باشد ؟ وی سپس ادامه داد :این مسایل در اوایل انقلاب حل شد و این مساله گفته شد که میتواند احکامی وجود داشته باشد که عدل زمانه خود باشد ولی در حال حاضر تغییر کند .
علیجانی خاطر نشان کرد : اگر بخش قابل توجهی از روشنفکران دینی پذیرفته باشند که صداهایی را در متن دینی می توان شنید که برخی از آنها با تعریف عدل در این زمانه مشکل دارند ، باید این را هم پذیرفت که در حوزه های مفاهیم و اعتقادی هم این صداهای تاریخی وجود داشته است.
وی اظهار داشت : این مساله را هم می توان گفت که همانطور که این مفاهیم تغییر پیدا کرده اند ، دانش و فرهنگ نیز تغییر یافته است و اگر ما در حوزه احکام این مساله را پذیرفته ایم ، باید پذیرفت که بین آموزه های فرهنگی و متون مقدس باید دیوار کشید .
علیجانی سپس با اشاره به مسایل حوزه های فرهنگی و مثال هایی از این حوزه در گذشته ، اسلام و مسیحیت را با هم مقایسه کرد و گفت : فرهنگ اسلامی و مسیحی با هم متفاوتند ، چون مسیح در یک دوره حضور دولت مقتدر و قوی متولد شد اما پیامبر اسلام در دوره ای آمد که دولت مقتدر ی وجود نداشت .
وی تصریح کرد : نواندیشی دینی به جای نگاه اجتهادی ، تاویلی که وجه قالبش بوده است در گام بعدی خود باید وارد یک رویکرد تاریخی و الهی شود .
علیجانی در ادامه افزود: ما امروز در یک چالش با خدایی و بی خدایی هستیم و روشنفکران دینی و نواندیشان مذهبی ما باید به سوالهایی از قبیل تفاوت بین مومن و غیر مومن ، تفاوت بین زن و مرد و مساله تقدیر در حوزه دین پاسخ دهند.
وی در پایان با اشاره به اینکه در طول سالهای زندان خود که امکان حضور در جمع مردم و در حسینیه ارشاد را نداشته است گفت: بغض های فرو خورده زیادی دارم که امیدوارم در آینده فرصتی فراهم شود تا به همراه دوستان همبندم و نیزبه همراه گنجی و زرافشان وسلطانی و... این درد دلها و بغض ها بازگو شود.
محمد علی سید نژاد:
نظام سیاسی بر آمده از نگاه فقهی به دین، نقش مهمی در انحطاط اخلاقی فعلی جامعه داشته است
سخنران بعدی مراسم محمد علی سید نژاد ، عضو موسس دفتر تحکیم وحدت و عضو شورای مرکزی سازمان دانش آموختگان ایران بود که پس از شعر خوانی استاد بادکوبه ای سخن خود را با ابراز تاسف از عدم حضور احمد قابل آغاز کرد و گفت : از اینکه به آقای قابل اجازه سخنرانی نداده اند و فرد ناقابلی چون من را جایگزین نموده اند متاسفم واین پدیده روشنی از فساد اخلاقی حاکم است که در همه عرصه ها ترجیح ناقابل به قابل را به خوبی میتوان مشاهده کرد .
سید نژاد با اشاره به موضوع سخنرانی خود " اخلاق گمشده دینداری معاصر"به بررسی تداوم کارکرد تاریخی حسینیه ارشاد و حرکت روشنفکران دینی در طی این چند دهه پرداخت دو گفت: شریعتی با بازخوانی متون دینی و ایجاد تحول در زبان و فرم ارایه معارف ، تحولی را در پاسخ گویی به نیاز آن روز جامعه انجام داد و بستر تاسیس حکومت دینی را فراهم آورد .
وی افزود : در تداوم این روند روشنگری دینی و علمی امروز علاوه بر بازخوانی متون دینی به دلیل ناکارآمدی و عدم موفقیت روشهای رایج در تبلیغ معارف دینی و معنوی و ضرورت طراحی مدل جدید و جذاب از معارف دینی و بسط تجربیات ایمانی که پاسخگوی مسایل روز و ساختار شکن باشد احساس می شود
سید نژاد سپس به بررسی نقش دین در دهه 50 و 60 پرداخت و به برداشت ماکسیمالیستی و ایدئولوژیک از دین در دهه 50 اشاره کرد و تکیه بر مفهوم مبارزه و جهاد و نگاه به دین به عنوان ایدئولوژی مبارزه را از ویژگی های روشنفکری این دوران دانست و گفت: اما در دهه 60 که دوران تثبیت جمهوری اسلامی بود با توجه به شرایط آنر وز حضور فعال از روشنفکران دینی را به هر دلیل شاهد نبودیم و وروشنفکران دینی یا فرصت بیان نمی یافتند و یا با توجه به شرایط جنگ و سالهای اول انقلاب بیان نظرات منتقدانه خود را مصلحت نمی دانستند ولذا عده ای هم که از روشنفکران دینی در این مقطع فرصت ابراز نظر پیدا می نمودند بیشتر کسانی بودن که به جکومت نزدیک بوده و وظیفه توجیه تئوریک ساختار و حرکات جمهوری اسلامی را بر عهده داشتندو تنها در سالهای پایانی دهه 60 زمزمه هایی از نقد روشنفکران دینی در خصوص عدالت توزیعی و اقتصادی شروع شد که اتفاقا این مساله تا حدی چالشی جدی پیش روی حاکمیت نهاد و مسولین حکومتی را به پاسخگویی در خصوص مفهوم عدالت توزیعی و اقتصادی واداشت.اما دهه 70 ، دهه نقد و بازخوانی مفهیم و حرکات انقلاب و جمهوری اسلامی برآمده از آن است و در این دوره مفهوم عدالت توزیعی و اقتصادی به عدالت فرهنگی و حقوقی و بازخوانی و توجه به مفهوم آزادی گسترش پیدا کرد .
سید نژاد افزود : در دوران اخیر و در دهه 80 به نظر میرسد که نگاه حداکثری از دین جای خود را به نگاه حداقلی از دین داده و در واقع تئوری مینی مالستی از نقش دین بیشتر مورد توجه قرار گرفته است .
وی تاکید کرد : در این دوره انتظار از دین عینی تر شده و حل همه مسایل از دین خواسته نمی شود و ایفای نقش معنوی واخلاقی از دین بیشتر انتظار می رود.
عضو شورای مرکزی سازمان دانش آموختگان ایران اسلامی با اشاره به هر سه دهه گذشته از فعالیت روشنفکران دینی خاطر نشان کرد: البته در هر سه دهه تلاش عمده فعالین دانشجویی و سیاسی و روشنفکران دینی بر محور آسیب شناسی جامعه ایرانی و اسلامی است و سه موضوع نقد دین سنتی ، حکومت استبدادی ، و نقد مداخلات خارجی فصل مشترک افق دید روشنفکران در این سه دهه بوده است.
سیدنژاد اظهار داشت: اما دراثر کارکرد نظام سیاسی بر آمده از نگاه فقهی به دین اثرات مخربی در انحطاط اخلاقی جامعه داشته است که از آن جمله می توان به به کار گیری روشهای غیر اخلاقی توسط حاکمان وعکس العمل مدیریت سیاسی بر عملکردد عموم مردم اشاره کرد.
وی ادامه داد: به کارگیری روشهای غیر اخلاقی توسط حاکمان برای از صحنه خارج کردن رقیب وبرای پیشبرد سناریوی مورد نظر حاکمان ،توسل به انواع روشهای ضد اخلاقی ،از کارکردهای این دوره است.
او سپس با بیان اینکه یکی از کارکردهای حکومت دینی نیل به قدرت است افزود:وجهه دیگری از انحطاط اخلاقی عکس العملی است که نوع مدیریت سیاسی بر عملکرد مردم داردوترویج دروغ،ریا،تظاهر،مداحی،چاپلوسی وابتذال اخلاقی در همه زوایای زندگی مردم مشهود است.
سید نژاد گفت:منطق کاسبکارانه دینی بر همه وجوه زندگی مردم حکمرانی می کندودر چنین فضایی اصلی ترین نیاز جامعه ایفای نقش اصلی دین در تربیت ورشد اخلاقی فردی واجتماعی مردمان است که در حال حاضر نه از عهده متولیان دین بر می آید ونه ظاهرا دغدغه ای هم از سوی متولیان دین حکومتی در این زمینه وجود دارد.
وی اظهار داشت:بار دیگر نیاز است تا روشنفکران دینی به داد جامعه برسند ونوآوری در دین را با توجه به اخلاق و ومعنویت وجهه همت خود قرار دهند.
سید نژاد با اشاره به تاسیس نظام جمهوری اسلامی و اینکه شکل گیری آن براساس زحمات وزمینه سازی های اندیشمندانی چون شریعتی ،طالقانی وبازرگان بوده است گفت: این روشنفکران دایره بسته عقیدتی وفکری زمان خود را شکافتند وراه نویی باز کردند که جایگزینی تظام شاهنشاهی را طلب می نمود .
وی ادامه داد یک بار دیگر مسئولیت تاریخی متوجه همه اندیشمندان دینی است واین بار این یک مسئولیت اخلاقی است چرا که جامعه تشنه اندیشه دینی است که دستاورد قابل قبول اخلاقی داشته باشند .
وی هم چنین در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به آیه "انی بعثت لاتم مکارم الاخلاق " به نقش اخلاقی ویژه دینی که توسط پیامبران آوره شده بود اشاره کرد وبا قرائت ترجمه منظوم خطبه 162 نهج البلاغه سخنان خود را به پایان رساند.
کدیور:
اثبات رجحان قول علی (ع) ، حق شیعه بودن را اثبات می کند
شاخص آزادی این است که منتقدین و معترضین حکومت در جامعه آزاد باشند و امنیت داشته باشند وگرنه دم زدن از عدالت آسان است .
اگر می گویید کسی که از حاکمان انتقاد کند امنیت دارد پس گنجی ،زرافشان و سلطانی در زندان چه می کنند؟
آخرین سخنران مراسم شبهای قدر که پس از شعرخوانی و متن خوانی در ذکرمنش وروش حکومتی مولای متقیان برای ایراد سخنان خود پشت تریبون قرارگرفت، حجت الاسلام محسن کدیور بود که سخنانش را با موضوع " چرا تشیع "و با طرح این پرسش که چرا تشیع در نیم قرن اخیر و به ویژه سالهای اخیر درجهان مورد توجه قرارگرفته است آغاز کردو گفت: امروزه در بسیاری از دانشگاههای جهان کرسی شیعه شناسی تشکیل شده است و به شیعه شناسی توجه شده و مدارک زیادی دال بر پوشش فراوان نسبت به شیعه مشاهده می شود .
کدیور در ادامه انقلاب سال 57 و جریان عراق معاصر و حضور فعال حزب الله لبنان را از مصادیق بارز شیعه دانست و سوال دیگر خود را این گونه مطرح کرد که چرا تشیع اخیرا در ایران بیش از گذشته مورد نقد و مناقشه واقع شده است؟
کدیور خاطر نشان کرد : گمان نمی کنم اشکالاتی که در سالها و ماههای اخیر نسبت به تشیع وارد شده است نسبت به گذشته بیشتر باشد اما اینکه چرا نقدها اخیرا به شکل نافذ تری به گوش می رسد بیشتر به خاطر آماده شدن زمینه برای شنیدن چنین نقدهایی است.
وی با بیان برخی از این زمینه ها گفت: وقتی حکومتی با تشیع به وجود می آید و آثاری پدید می آورد و متفکرین جامعه آن را ارزیابی می کنند بسیار طبیعی است که اشکالات این حکومت به نام مذهبی که این حکومت خود را نایب آن می داند نوشته شود و این مساله برای کسانی که درد دین دارند تاملات فراوانی را ایجاد می کند .
وی تاکید کرد: امروز هم باید بیاندیشیم که آنچه انجام شده است به ترویج و تحقیق دیانت افزوده است یا نه؟ و متاسفانه پاسخ ما مثبت نیست. البته ما به جای اینکه منتقدان را سرزنش کنیم باید به کسانی که چنین جوی را ایجاد کرده اند نقد کنیم و باید بپرسیم چه کرده اید که امروز در ساده ترین مفاهیم مذهبی هم باید تردید کرد؟
کدیور ادامه داد: با توجه به این انتقادات که مهمترین محور گفتمان مذهبی شده است، سوال دیگری مطرح می شود و آن این است که " چرا من ، شیعه هستم و چرا باید شیعه بمانم؟"
مفهومی که برخی می پندارند با مفاهیم اصلی دنیای جدید سازگار نیست.
این روشنفکر دینی با بیان اینکه ذاتی های دنیای جدید تشیع کدام است؟ اظهار داشت:طبق کتب شیعیان شباهت این مذهب با مذاهب اسلامی ، مساله نبوت است و شیعیان در کنار نبوت و روز جزا به مساله دیگری که امامت است معتقدند . لذا بهترین تعریف اندیشه سنتی شیعه این است که امام ، نایب رسول است جز در وحی و امامت خلافت خداوند است با وساطت رسول جز در وحی.
کدیور تصریح کرد : این مفهوم در تمام کتب قدیمی شیعه یافت می شود و مساله غیبت در زیر آن قرار می گیرد .
وی سپس با اشاره به وظایف امام و اینکه برخی از وظایف امام به علت ظلم مردم ساقط شده است گفت: وظایفی که برای امام در نظر گرفته شده ترویج دین و مسایل دینی ، زمامداری و اداره سیاسی است که بخش آخر به علت ظلم مردم ساقط شده است. وی در ادامه با بیان اینکه دست مردم از تبیین احکام وحی کوتاه است افزود : ما وظیفه نداریم دین و مذهبمان را با مفاهیم تنظیم کنیم.
کدیور سوال جدی خود را درباره قرائت های مختلف از دین عنوان کرد و اظهار داشت : گذشتگان چندان به تکثر برداشت معتقد نبودند و می پنداشتند که همان گونه که خود فهمیده اند دیگران هم باید بفهمند .
وی در ادامه امکان برداشتهای مختلف از دین مثل دیکتاتوری ، نواندیشانه و سنتی و مردمسالارانه و... را یادآور شد و گفت:باید تشیع را بررسی کنیم و ببینیم کدام برداشت از تشیع با مسایل و نیازهای مطرح جامعه امروز سازگار است و لذا به همین دلیل معتقدم که همان گونه که ما برداشتهای مختلف از دین داریم برداشتهای مختلفی هم از مفاهیم دنیای جدید مثل دموکراسی و آزادی داریم و می توان برخی برداشتها از دین را با برخی برداشتها از دموکراسی و حقوق بشر سازگار نمود.
وی ادامه داد: ما تشیع تاریخی داریم و البته تنها تشیع موجود هم نیست . همان گونه که اسلام تاریخی تنها اسلام موجود نخواهد بود. هر دینی در بستر فکر دینداران خود رسوب کرده و از حقیقت اولی که داشته تا حدودی فاصله می گیرد و چه بسا این برداشتها و این ذهنیات نادرست هم باشد.
ما باید ببینیم که آیا نسبت به محور اصلی دورتر شده ایم یا نزدیکتر و اینکه آیا نسبت به آن محور ، این برداشت از مذهب نزدیکتر است یا نه؟ تشیع تاریخی در بستر تاریخ شکل گرفته است و مورخان آن را نوشته اند و با مراجعه به کتب تاریخی می توان ابعاد آن را تصویر کرد.
کدیور افزود : در تشیع تاریخی مقام انتصابی ( اعتقاد به نصب از جانب خدا) ، عصمت و علم غیب برجسته است و این مذهب در طول تاریخ تکوین یافته است ووقتی می فهمیم با برداشت تاریخی تکمیل شده است حق داریم که آن را نقد کرده وآن را به عنوان ذات تشیع نپذیریم.
وی سپس ادامه داد : اگر علمای گذشته فرزند زمان خود بودند ما نیز به عنوان فرزندان زمانه خود حق داریم مذهب را مورد باز اندیشی قرار دهیم.
به چه دلیل آنچه علمای سلف ما انجام داده اند بهترین تلقی و برداشت است و برای چه آنچه ایشان تلقی کرده اند همان است که در ذهن علی (ع) بوده است؟
کدیور تصریح کرد: وقتی به نهج البلاغه مراجعه می کنیم ، می بینیم که آنچه در ذهن علمای تشیع برجسته است ظاهرا درسخنان علی برجسته نیست وآنچه در سخنان علی بیشتر مورد توجه قرار گرفته در ذهن علمای شیعه بعضا کمتر مشاهده شده است ، علی از فضیلت خود سخن گفته است اما از عصمت خود سخن نرانده است.متکلم شیعی به عصمت ، علم غیب و نصب و نص اعتقاد دارد ولی این مفاهیم در کلام ائمه یا اصلا مورد بررسی قرارنگرفته است و یا کمتر به آن اشاره شده است.
وی به پیروان علی اشاره کرد ه وبا بیان تفاوت نگاه افرادی همچون سلمان ، ابوذر ، عمار و مالک اشتر و... با نگاه پیروان واکثر علمای شیعه وتاکید برقول مطمئن علی برای رسیدن به برداشت از علی(ع) و شیعه علی(ع) بودن با بیان اینکه " اگر بتوانم رجحان قول علوی را ثابت کنم حق دارم که شیعه بودنم را اثبات و تثبیت نمایم" سه معیار مهم در برداشت علوی از اسلام ذکر نمود و گفت: معیار اول من برداشت عقلانی تر علی نسبت به دیگر برداشت هاست چرا که میزان عقلانیت در سخنان علی و رویکرد وی عمیق تر و ریشه دارتر از دیگر برداشت هاست و این عقلانیت مساله جدی ای است که تا زمان ما کشده شده است.
او سپس به دو مکتب معتزلی و اشعری اشاره کرد و اظهار داشت : شیعه از روز اول با مسایل عقلانی برخورد کرد و اگر ما نتوانیم آن را حفظ کنیم اشکال از ماست و متاسفانه در شیعه مورد تبلیغ حکومت امروز اتفاقا کمتر به وجه عقلانی شیعه اشاره می شود و این ضربه به شیعه است.
کدیورمعیار دوم را رجحان برداشت عادلانه قول علی(ع) نسبت به دیگر برداشتها دانست و یادآور شد : این برداشت عادلانه تر از دیگر برداشت هاست و عدالت اولین شاخص علوی ویک اصل است. و این عدالت در مذهب ما به عنوان یک منبع پذیرفته شده است.
وی سپس معیار سوم را باطن دیانت و عرفان ذکر کرد و افزود : کدام مذهب را سراغ دارید که همانند شیعه به باطن دیانت توجه داشته باشد ؟ اندیشه عرفانی شیعه که در کلام علی(ع) و پیروان آن روزش موج می زند ، بالاترین ذخیره عرفانی در بین عرفاست و همه مکتبهای انسانی به جز یک مورد نسبتهای عارفانه خود را به او می رسانند.
این روشنفکر دینی تصوف و تشیع را دارای ریشه مشترک دانست ولی برای شیعه توان عرفانی بالاتری قائل شد.
وی در ادامه از منتقدان تشیع گلایه کرد و گفت: وقتی قرار است مذهبی را نقد کنیم ،آن را باید در ظرف زمانی خود خوب بسنجیم.
کدیور در پایان سخنان خود در باره تشیع به نامه اخیر همسر اکبر گنجی درباره ی وی و ملاقاتش با گنجی اشاره کرد و گفت:ماشیعه امامی هستیم که به دشمن خود هم ستم روا نداشت؛ در این نامه اشاره شده است که منتقد رهبر کشور مورد با حال بیمار و تن رنجور و مریض بر روی همان تخت بیمارستان مورد ضرب و شتم قرارگرفته است.
وی به جمله ای که یکی از خوارج در توهین و آرزوی مرگ حضرت علی (ع) رو در روی وی و در میان جمعیت خطاب به ایشان گفته بود اشاره کرد و گفت: با این حال هیچ جای تاریخ ننوشته که یکی از منتقدین علی (ع) به مرگ غیر طبیعی مرده باشد و یا به جرم بیان انتقاد زندانی شده باشد و در زندان شکنجه شده و یا مورد کمترین آزاری قرار گرفته باشد.
کدیور تصریح کرد : سوال اصلی من این است که زمامداران جمهوری اسلامی که شیوه زمامداری خود را شیوه علی (ع) می دانند ، آیا شباهتی بین این شیوه برخورد با گنجی و امثال گنجی و شیوه علی ( ع) می بینند؟ اینکه فردی خطاب به حاکم نامه ای می نویسد و از او انتقاد می نماید و سپس ممنوع السخن می شود و یا به زندان می افتد و شکنجه می شود و حتی در بیمارستان هم به او رحم نمی شود با کدام منش علی (ع) سازگار است؟
وی با بیان اینکه دعا می کنیم این اتفاقات از سوی نیروهای خودسر انجام گرفته باشد گفت:اما اگراین اتفاقات از سوی نیروهای خودسر نباشد عدالت حاکم به جد مورد تردید است و زیر سوال می رود.
کدیورخطاب به رهبری تصریح کرد : شاخص آزادی این است که منتقدین شما وکسانی که به شما اعتراض کردند در جامعه جان سالم به در برند وگرنه از عدالت دم زدن وسخن گفتن کار آسانی است .
ما دربین 169 کشور دنیا از لحاظ آزادی بیان وعقیده در رتبه 166 هستیم واین درد است وفکر نمی کنم که این ها فخر یک دولت شیعی باشد.
سوال من این است که آیا کسی که از شما انتقاد می کند مثل دوران علی(ع) امنیت دارد یا نه؟ واگر دارد پس اکبر گنجی ،سلطانی وزرافشان در زندان چه می کنند؟
کدیور اضافه کرد:من از نیروهای اطلاعاتی وامنیتی که در جمع هستند خواهش می کنم این سخنان را به نزد مقام معظم رهبری ببرند وبگویند یک شهروند ایرانی به اسوه عدالت اقتدا کرد وگفت "او اف بذنب "یعنی چه؟
وی ادامه داد:اگر در شب قدر زندانیان را آزاد کنید چه می شود؟ شما که الحمدلله همه قوا در دستتان است دیگر چه نیازی به زندانی سیاسی دارید؟
وی هم چنین نسبت به وکلای گنجی انتقاد کرد وگفت:ارائه نامه ای این چنین از سوی همسرگنجی وظیفه شماست پس خواهش می کنم شان وکالت را نگه دارید واگر شنیده اید که ظلمی شده است سکوت نکنید و صدا بر آورید.
کدیور در پایان سخنانش با بیان اینکه به برخی سخنان گنجی انتقاد دارد اظهار داشت:اما از حقوق گنجی ،زرافشان وسلطانی دفاع می کنم چون سخن گفته اند ودست به اسلحه نبرده اند .
اجازه بدهید بیرون بیایند ومورد نقد واقع شوند.
وی خطاب به حاکمیت افزود:شما وقتی این گونه عمل می کنید امکان نقد از بین می رود ؛اگر امکان نقد بود ما نقد بسیار داشتیم اما زبانمان را غلاف کرده ایم.
کدیور سخنان خود را با قرائت نامه همسر گنجی به پایان رساند.
