سكوت و هياهو، محمود صدرى، شرق

سكوت وهم آلود ايرانيان درباره انتخابات رياست جمهورى، در كنار نبرد پرهياهوى رقيبان انتخاباتى و حاميان آنها از آغاز شكل گيرى رفتارى غيرمنتظره در زير پوست جامعه خبر مى دهد.
«سكوت جامعه مدنى» و «هياهوى جامعه سياسى» نشانه به هم خوردن موازنه بين اين دو و قطع تاثيرگذارى آنها بر يكديگر است. جامعه مدنى يا مجموعه نهادهاى اجتماعى غيرحاكم به ويژه «شهروندان» به عنوان ماده الاولين جامعه مدنى براساس آموزه هاى ماندگار بشرى (سنتى و مدرن) صاحبان حقوقى طبيعى هستند كه آن را از هيچ فرد يا افرادى و ايضاً هيچ نهادى از جمله دولت نگرفته اند. اين حق انحصارى به آنان امكان مى دهد كه آن را آنگونه كه مى خواهند اعمال و در مواردى تفويض كنند.
در مقابل، جامعه سياسى محصول توافق اعضاى جامعه مدنى درباره واگذارى بخشى از حقوق طبيعى خود به جامعه سياسى در مقابل پاره اى تضمين هاى جامعه سياسى (دولت) در برابر طرف قرارداد است. جامعه مدنى از حق داورى و تامين امنيت خود مى گذرد تا دستگاه دولت به عنوان وكيل او از جان و مال و آزادى اش دفاع كند. همين داد و ستد آزادانه، قراردادى و مشروط، همنشينى جامعه مدنى و جامعه سياسى را ممكن مى سازد و چون چنين است هرگاه يكى از طرفين قرارداد، نقض پيمان كند، رابطه گسسته مى شود. از آنجا كه جامعه مدنى، موجوديتى اصيل و مبتنى بر حق طبيعى است، منطقاً نمى تواند پيمان شكن باشد زيرا موجوديت جامعه مدنى، عين حق و درستى و راستى است. اما اين وصف در مورد جامعه سياسى لزوماً مصداق ندارد. جامعه سياسى انتخاب ناگزير جامعه مدنى يعنى گزينش شر كوچكتر به جاى شر بزرگتر (هرج و مرج) است.
اكنون جامعه مدنى ايران، آنگونه كه در رفتارش باز مى نماياند به اين نتيجه رسيده است كه جامعه سياسى به بخش هايى از قرارداد خود عمل نمى كند. در عين حال، چشم اندازى براى عبور وضع كنونى به وضع مطلوب نمى بيند و يا راه تحقق چنين هدفى را بسيار سنگلاخ تشخيص داده است.

همين نگاه و تلقى باعث شده است جامعه مدنى ايران _ آنگونه كه سيدمحمد خاتمى رئيس جمهور هفته گذشته گفت _ در سيماى تعدد و تكثر نامزدهاى كنونى انتخابات، تنوع مورد انتظار خود را نبيند و به اين جمع بندى برسد كه قراردادش با دولت (به معناى اعم) ناقص اجرا شده و لاجرم مى بايست واكنشى نشان دهد كه جامعه سياسى از واكنش خاموش آن هراسان شود. هنوز به درستى نمى توان فهميد اعتراض جامعه مدنى به كدام پيمان شكنى جامعه سياسى است اما اين را مى توان فهميد كه جامعه به نوعى ناباورى در زمينه اجراى كامل قرارداد و در راس آنها حق اعمال اراده از طريق شركت در انتخابات رسيده است. مردم براى اين ناباورى مى توانند دلايل گوناگونى داشته باشند، اما شبحى كه در روزهاى اخير بالاى سر يكى از شخصيت هاى سياسى موثر كشور يعنى هاشمى رفسنجانى مى چرخد، مى تواند يكى از دلايل يا دست كم ادله مردم براى رويگردانى و بى اعتنايى باشد. اين شبح كه در قالب نطق هاى محفلى، سخنرانى هاى علنى و نوشته هاى پاره اى مطبوعات پرسه مى زند، با بيانى شگفت انگيز اصرار دارد كه هاشمى رفسنجانى را از حضور در انتخابات باز دارد. وجهى از شبح، هاشمى را مى ستايد و آن گاه از او مى خواهد به «جايگاه بى ارزش رياست جمهورى» افول نكند. وجه ديگر شبح با پيغام و پسغام او را تهديد به افشاگرى مى كند. وجوه ديگر شبح نيز مدام اين سخن را مى پراكند كه «او حتماً نمى آيد.» اين رفتار شبح، يكى از حوزه هاى حقوق طبيعى جامعه مدنى يعنى حق انتخاب كردن و انتخاب شدن را به چالش كشيده و از اين طريق به مصاف مردم رفته است. در چنين فضاى سنگين و نفس گيرى، جامعه كه ذاتاً مبتنى بر دادوستد در همه حوزه هاى مادى و معنوى است، وقتى مشاهده مى كند كه حتى «مرد قدرتمند» كشور زير فشار سهمگينى قرار گرفته كه پا به ميدان رقابت انتخاباتى نگذارد، در واكنش به اين «نهى شگفت انگيز»، «نفى هراس آور» را پيشه كرده است. شايد آخرين پرده تدبير هاشمى رفسنجانى در عمر سياسى اش همين باشد كه همنوا با جامعه مدنى، وقت سكوت را دريافته و «وقت سخن» خود را با نبض جامعه مدنى هماهنگ كرده است. احتمالاً او دريافته است كه سكوت جامعه هميشگى نيست.