زنان ايران و انتخابات رياست جمهورى، مرضيه مرتاضى لنگرودى، شرق

جنبش زنان ايران با هدف كوشش براى كسب حقوق انسانى و صنفى زنان و ايجاد فرصت هاى برابر با مردان در جهت كسب مهارت ها و تخصص ها و صلاحيت هر چه بيشتر براى تعيين سرنوشت زنان به دست خود آنها در ايران جنبش نوينى است.
پيشتر از اين فعاليت ها و كوشش هاى زنان در جنبش هاى اجتماعى ضداستبدادى و ضداستعمارى مانند جنبش تنباكو، جنبش مشروطه و جنبش ملى شدن نفت در ايران و انقلاب را جنبش زنان مى گفتند، هر چند در اين جنبش ها زنان با هدف تغيير موقعيت خود شركت مى كردند. اما با توجه به اسنادى كه از فعاليت زنان در اين جنبش ها به جاى مانده و با توجه به مطبوعات و نوشته هاى زنانه در صد سال اخير قسمت اعظم كوشش ها مبتنى بر اراده اصلاح وضعيت زنان در جهت خدمت به خانواده و تربيت فرزندان و اداره خانه به سبك مدرن و آموزش روابط مدرن صورت مى گرفت و در آن از هويت فردى زنانه و استقلال زنان كمتر سخنى به ميان مى آمد. درك زنان به اقتضاى زمان و تجارب تاريخى به تدريج متوجه هويت فردى و استقلال شخصى شد. امروزه منظور از جنبش زنان آن دسته فعاليت هايى است كه برعليه تبعيضات جنسى و تقسيم بندى هاى جنسيتى و نقوش كليشه اى كه مناسبات نابرابر و تحقيرآميز را بر زنان تحميل مى كند شكل مى گيرند.
از اين منظر جنبش زنان در ايران جنبش نوينى است زيرا اهداف و ويژگى هاى كاملاً زنانه دارد.
يكى از عمده ترين دلايلى كه جنبش زنان ايران را با رويكردى كاملاً زنانه در قالب اشكال نوين اجتماعى شكل مى دهد نارضايتى وسيع و فراگير زنان ايرانى از شرايط زيست نابرابر است كه تفكر سنتى براساس تفكر مبتنى بر تقسيم بندى جنسيتى و نقوش كليشه اى آن را بر زنان تحميل كرده است. زنان ايرانى نيز چون روشنفكران به رغم پرداخت هزينه هاى سنگين در راه جنبش هاى آزادى بخش ملى ميهنى، نظير جنبش تنباكو، جنبش مشروطه، جنبش ملى شدن نفت و انقلاب از منافع و مزاياى پيروزى جنبش ها بهره مند نشدند و به حاشيه رانده شدند! براى بيرون راندن زنان از متن جامعه به حاشيه، كوشش هاى فراوانى از سوى حاكمان مشروطه خواه صورت پذيرفت.
نماد بارز اين كوشش ها در قوانين اساسى مشروطه در قالب الفاظ مبهم و دوپهلو به صورت قوانين زن ستيزى درآمد كه اصرار داشته سرنوشت زن در خانه و اجتماع را براساس نقوش كليشه اى تحت سلطه پدرانه شكل دهد. عارضه تاريخى تحقير زنان در ايران حاصل غلبه تفكر پدرسالارانه بر تاريخ ايران است كه صورت بندى خاصى از تفكر مردانه را بر قانون و سياست تحميل كرده و آن را بر جامعه عرضه مى كند. در اين صورت بندى خاص سرنوشت خانگى _ اجتماعى سياسى زنان براساس ساختار فيزيكى و جسمانى شان تعيين مى شود.
پس از انقلاب زنان ايرانى با توجه به تجاربى كه از رفتار انقلابيون مشروطه در حافظه تاريخى شان ثبت كرده بودند، با برنتابيدن مقررات و فرامين نخبگان و حقوقدانان زن، قانونگذاران را براى تدوين و تصويب لوايح و قوانين زن ستيزانه به چالش طلبيدند. تبعيضات صنفى و حقوقى عليه زنان، فقر فزاينده و شكاف هاى طبقاتى را عميق تر كرد و بحران هاى اجتماعى زنان جامعه ايران را به طور جدى در اوج بى پناهى در معرض آسيب هاى اجتماعى قرار داد.
از آنجا كه بعد از انقلاب به دليل عدم تفكيك امور سياسى از امور اجتماعى، «قدرت» سياسى در گسترده ترين اشكال ممكن، تماميت زندگى خصوصى مردم به ويژه زنان را تحت نفوذ علايق و سلايق خود قرار داد و بدون توجه به هويت فردى زنان حتى در انتخاب رنگ لباس آنان مداخله كرد. به تدريج نيروهاى پراكنده زنان (به خصوص در دوران اصلاحات) در قالب NGO و تشكل هاى زنانه و احزاب در راستاى طرح مطالبات و پيكار عليه تبعيضات قانونى و جنسيتى به سوى تشكل يابى و يافتن وحدت در نظر و عمل گرايش پيدا كردند و در عمل ضرورت وحدت را احساس كردند. به اين ترتيب جنبش زنان با تمركز بر «هويت» زنانه شكل گرفت. نو بودن جنبش زنان در ايران دلايل ديگرى هم دارد كه براى تبيين آنها ضرورتاً نيم نگاهى به چگونگى شكل گيرى جنبش اجتماعى و تاريخچه آن مى افكنيم. با نگاهى به چگونگى تشكيل جنبش هاى اجتماعى مى بينيم، يكى از اركان فراتر رفتن انسان ها از نظم مرسوم و پديد آمدن اراده تغيير در آنها، نگاهى است كه انسان به «قدرت» دارد. جنبش هاى اجتماعى قبل از انقلاب صنعتى با اراده تغيير «قدرت» متمركز و لايزال و ترس آور در كليسا و دربار و در چالش با آنها موجوديت يافتند. با پيروزى اين جنبش ها از تمركز «قدرت» كاسته مى شود و مردم عادى از طريق دموكراسى به عنوان شيوه اى براى اداره جامعه «قدرت» دخالت در سرنوشت خويش را كسب كردند. پس از انقلاب صنعتى و رونق گرفتن صنعت جنبش هاى اجتماعى حول محور ضديت با بهره كشى و استثمار انسان كارگر عليه سرمايه داران شكل گرفتند. با پيشرفت صنعت و با گام نهادن در عصر الكترونيك و جانشين شدن كامپيوتر به جاى انسان در مراكز صنعتى، انسان ها از شكل كارگران صنعتى به شكل كارمندان صنايع فرهنگى درآمده اند، صنايعى چون اينترنت، رسانه ها، روزنامه ها و انواع ديگر صنايع مربوط به فرهنگ. انسان در جنبش هاى جديد نيز اراده تغيير و اصلاح «قدرت» را دارد. با اين تفاوت كه تعاريف انسان مدرن ساكن در عصر ارتباطات از «قدرت» متمركز سياسى به سمت تعريف «قدرت» با معناى اعتبار و احترام و مشروعيت ميل كرده است. سعى انسان (كارمندان فرهنگى) در جنبش هاى جديد بر اين است كه از هويت و جنسيت فردى خويش لذت ببرند و از آن در برابر «قدرت» تهاجمى تكنولوژيك كه به صورت فرهنگى خنثى خود را بر انسان تحميل مى كند حمايت به عمل آورد؛ به اين ترتيب رفتار جنبش ها در قبال «قدرت» طى پروسه اى از حمايت انسان در برابر «قدرت» طبيعت و ماوراى طبيعت به حمايت از انسان مولد در برابر «قدرت» تهاجمى سرمايه و امروزه به جانبدارى از هويت انسان در برابر «قدرت» توليدات انسانى تغيير كرده است.در جنبش هاى جديد كه من آن را جنبش كارمندى مى نامم، نياز هاى غير مادى همپاى نياز هاى مادى و اغلب با ارجحيت يافتن به آنها مطرح مى شوند. نياز هاى غير مادى، با كيفيت زندگى انسان ها مرتبطند و براساس هويت فردى انسان ها و بر مبناى تفاوت هاى فردى مطرح مى شوند و بر آنها تاثير مى گذارند. عناصر اعتبارى در جنبش هاى جديد، توليدات فرهنگى و معرفتى هستند.
اراده اصلاح و تغيير «قدرت» در جنبش هاى جديد از طريق تاثير در حوزه عمومى (مردم) و تبليغ از طريق توليدات فرهنگى و نگرش و گفت وگوى انتقادى شكل مى گيرد و خود را بر «قدرت» سياسى تحميل مى كند. تفاوت بين جنبش هاى مردمى و رفتار جنبشى با «احزاب» همين جا آشكار مى شود. جنبشى ها در درجه نخست نگاه به مردم و جامعه دارند و معتقدند تا افكار و اهدافشان در جامعه و بين مردم جا نيفتد و توسط آنها پذيرفته نشود تغييرات ساختارى نفع چندانى براى آرمان ها و اهداف آنها نخواهد داشت و جنبش زمانى «قدرت» مى گيرد كه مردم آن را بخواهند و اهدافش را اهداف خود بدانند. در حالى كه احزاب براى تحقق اهدافشان، بيشتر متمايل به چانه زنى و به اصطلاح «لابى» كردن هستند و نگاه به نخبگان و «قدرت» سياسى دارند و فكر مى كنند با قرار گرفتن در جايگاه قدرت و حاكميت بهتر خواهند توانست ايده هايشان را به كرسى بنشانند.روش هاى طرح مطالبات در جنبش هاى جديد اعتراض از طريق نظارت و شفاف سازى است. لذا «ارتباط» و «شبكه سازى» جاى تشكيلات آهنين را گرفته. گردانندگان جنبش هاى جديد برخلاف جنبش هاى قديمى برنامه ريزان و مبتكران توانايى هستند كه قادرند با استفاده از وسايل گسترده ارتباطى نظارت و اعتراض خود را از طريق شبكه هاى ارتباطى به سراسر جهان مخابره كنند و از انرژى تمام جهان به نفع جنبش خود سود ببرند.
جنبش زنان ايران به لحاظ اينكه به عناصر غيرمادى از قبيل هويت فردى، تخصص، اعتبار و احترام و منزلت برابر اجتماعى بيش از عناصر مادى اهميت مى دهد ماهيتاً به جنبش هاى نوين نزديك تر است و براى بسط و گسترش و ابتدائاً تعريف خود ناگزير از آفرينش توليدات فرهنگى و تفاسير زنانه از عناصر فرهنگى است.
فعالان جنبش زنان ايران با تلاش و تكاپو سعى دارند تا ماهيت جنبش زنان را از بستر مطالبات زنان تا مرحله توليدات فكرى مبتنى بر نگرش و هويت زنانه به سياست، اقتصاد، هنر، مذهب و... جهان بگسترانند. به همين دليل هم از توليدات فرهنگى زنان فمينيست و فمينيست هاى جهان در حد امكان بهره مى برند. اما هنوز تا مرحله توليد متن و تفسير زنانه از جهان در قالب فلسفه، هنر، انديشه و... فاصله دارند. جنبش زنان با توجه به اينكه در جهان امروز كنترل جمعيت، كنترل آلودگى هاى محيط زيست، بهداشت، آموزش و مديريت زيست بوم و دفاع از حقوق بشر و حقوق زنان و كودكان و محرومان و انتخاب آن زندگى كه در آن رضايت از هويت فردى وجود داشته باشد، هم جزء سياسى ترين موضوعات جهان توسعه نيافته تلقى مى شوند. سعى دارد تعريف ديگرى به جز مداخله گرى و سركوب براى «قدرت» سياسى پيدا كند يا بهتر بگوييم سعى دارد تعريف «قدرت» سياسى را از مداخله گرى و سركوب به سمت تبيين روابط اجتماعى براساس مديريت و مدارا هدايت كند. چنين تفكر و نگرشى جنبش زنان در ايران امروز را به جنبش هاى نوين اجتماعى نزديك تر مى سازد. جنبش نوين زنان ايران در معرض آسيب هاى جدى قرار دارد و بسيار شكننده است. آنچه جنبش زنان را آسيب پذير مى كند در درجه اول عدم تراكم و تمركز نيروهاى كيفى در آن است. اين جنبش هنوز نتوانسته نيروهاى پراكنده ناراضى زنان در لايه هاى گوناگون اجتماعى را تحت سازماندهى، رهبرى و مقاومت واحدى گرد آورد. پراكندگى نيروها در كنار نگاه هاى خاص بر تشكل هاى زنانه، جمع شدن و تشكل يابى نيروهاى كيفى زنان را «كه براى خلاقيت در عرصه هاى مختلف در درجه اول نياز به امنيت دارند» با مشكلات جدى روبه رو ساخته است. جنبش زنان در ايران افراد متنوع و متفرقى از زنان را دربرمى گيرد. اين زنان به رغم داشتن خواسته ها و مطالبات مشترك براى درگير شدن در كنش اجتماعى به فهم مشترك براى شناخت مطالبات و اولويت يابى مطالبات و ارتباط منطقى بين مطالبات و منافع زنان نيازمندند. اتفاق نظر بر سر طرح اولويت هاى مطالبات زنان وجود ندارد.. اصولاً مطالبات در بخش حقوق انسانى پيش از آن كه عينى و كاربردى باشد، آرمانى است. براى عملياتى كردن و تبديل آرمان به اهداف درازمدت و كوتاه مدت وحدت رويه وجود ندارد و پراكنده كارى را بر جنبش زنان تحميل مى كند.عده اى اولويت را «هويت يابى» عده اى چالش با قوانين و گروهى هم بر ساختارشكنى سياسى اصرار مى ورزند و معدود زنانى هم با هدف ارتقاى جنبش زنان و به نيت كمك به جنبش زنان از موضع بالا مشتاق مشاركت در تصميم گيرى و حوزه قدرت سياسى هستند. تجربه تلخ زنانى كه دغدغه ارتقاى موقعيت زنان را دارند و در حوزه قدرت سياسى وارد شده اند، نشان مى دهد كه رويكرد حضور در حوزه «قدرت» و عرصه خصوصى تنها در شرايطى ثمر خواهد داد كه برآمده از جنبش اجتماعى و در تعامل سازمان يافته با زنان در حوزه عمومى باشد.
جنبش زنان به رغم توجهى كه به عناصر غيرمادى چون هويت و اعتبار و مشروعيت و احترام مى دهد، در تبيين اين عناصر و ارائه مدل بومى زن مستقل و معتبر ايرانى تلاشى درخور توجه نمى كند و به تبعيت از روشنفكران مترجم و متصرفى از مدل هاى آماده و فورى ترجمه شده، استقبال مى كند. به همين دليل در برقرارى ارتباط معنادار و هدفمند با زنان توده و ذخيره آنها به مثابه انرژى ذخيره جنبش زنان نمى تواند قدرتمندانه عمل كند.
طرح همزمان مطالبات در حوزه هاى حقوقى، صنفى و هويت يابى تحرك جنبش زنان را مانند قطار در حال حركتى كه همزمان ريل گذارى مى كند كند كرده و انرژى جنبش را هدر مى دهد.براى جنبش زنان ضرورى است براى پرهيز از پراكنده كارى و همچنين استحكام موقعيت اجتماعى خويش به گفت وگوى جدى و مستمر با نخبگان و روشنفكران و صاحبان انديشه در حوزه هاى مختلف و فعالان عرصه سياسى بپردازد. متاسفانه هنوز اكثريت نخبگان سياسى و روشنفكران و انديشمندان، جنبش زنان را سلسله اى زنانه تلقى مى كنند و موضوعاتى چون عدالت و آزادى را مجرد از مطالبات زنان و اولى بر آنها مى پندارند. لذا از گفت وگو بر سر مطالبات زنان سر باز مى زنند. اين نحوه تفكر باعث شده بين نخبگان سياسى و روشنفكران منتقد و زنان معترض و فعال در جنبش زنان معانى مشترك براساس گفت وگوهاى بين الاذهانى از آرمان هايى چون آزادى و عدالت و برابرى استخراج نشود تا هنگام اعتراضات دسته جمعى و در عمل اجتماعى متبلور شده و بر قدرت سياسى تحميل شود.به همين دليل بخش اعظم بار جنبش زنان بر دوش زنان سنگينى مى كند، در حالى كه زنان ايرانى در تمامى جنبش هاى ملى ميهنى پابه پاى مردان هزينه هاى منافع ملى را پرداخته اند و مى پردازند. در جنبش برابرى خواهى حقوقى و صنفى زنان ايران جاى مردان آزاديخواه و عدالت طلب دموكرات به شدت خالى است.
جنبش زنان در چنين شرايطى با انتخابات دوره نهم رياست جمهورى مواجه مى شود.در نظامات مدرن با سر آمدن دوران از پيش تعيين و توافق شده حاكمان منتخب، ساختار سياسى و تصميمات و برنامه هاى حاكميت با محك ميزان رشد و رضايتمندى و نارضايى مردم به آزمون گذاشته مى شود.تجربيات تلخ و شيرين شهروندان از دوران حكومت حاكمانى كه خود انتخاب شان كرده اند، بسترساز انتخاب حكومتگران بعدى خواهد شد.در جوامع در حال گذار به دليل تحميل رفتار سياسى و مناسبات اجتماعى مدرن بر رفتار سياسى سنتى، سنت گرايان حاكم در برابر اراده اصلاح و تغيير در جامعه مقاومت مى كنند. «نقد» را به معناى «نفى» گرفته، اعتراضات را سركوب مى كنند.جنبش هاى اجتماعى در قالب كوشش هاى دسته جمعى و اعتراض آميز براى ايجاد تغيير و تحقق اراده اصلاح قوانين و ساختارها با نقد قدرت و قانون مى توانند در انتخاب حكومتگران جديد توسط مردم تاثير بگذارند و اراده تغيير را توسط مردم بر قدرت سياسى تحميل كنند.فرصت هايى كه در جريانات انتخاباتى در اختيار مردم قرار مى گيرد برخاسته از لطف حاكميت نيست. اين فرصت ها در دل جمهوريت نهفته است و جزء دستاوردهاى مبارزات مردم براى تحقق دموكراسى در كشور محسوب مى شود و بايد از آنها به نفع مردم بهره بردارى كرد.
اما در ايران به علت وجود تفاسير يك سويه از قانون اساسى و ساير قوانين مدنى فرصت انتخابات رياست جمهورى براى زن و مرد ايرانى برابر نيست. در انتخابات رياست جمهورى زنان ايرانى صرفاً نقش انتخاب كننده دارند و نمى توانند انتخاب شوند. با توجه به اين واقعيت تلخ بحث هاى مختلفى در جنبش زنان و بين فعالان مدافع حقوق زنان در مورد نحوه برخورد و استفاده از فرصت انتخاباتى وجود دارد.
يك دسته مى گويند ما اجازه انتخاب شدن نداريم و با توجه به اين كه «قدرت» را ما نهايتاً در حوزه عمومى مى بينيم چه دليلى دارد كه انرژى و وقتمان را صرف فرصت انتخاباتى بكنيم؟ بهتر است انتخاب شدن و انتخاب كردن را به «اهل» اش واگذاريم و سرمان به كار خودمان باشد. عده اى مى گوينده براى به چالش كشيدن قوانين تبعيض آميز بهتر است زنانى آمادگى خود را براى حضور كانديداتورى رياست جمهورى اعلام كنند هر چند كه قبلاً اين كار انجام شده اما اصرار در آن بالاخره بخش هاى بيشترى از جامعه را متوجه اين قبيل نابرابرى خواهد كرد؛ با علم به اين كه صلاحيت شان تاييد نخواهد شد. چنين رويكردى در زنان جناح راست هم وجود دارد و به چشم مى خورد، همان ها كه به جنبش زنان چون ساير جنبش هاى اعتراضى نگاهى مثبت ندارند.كانديداتورى خانم رفعت بيات به گفته خودشان نه از موضع به چالش كشيدن قوانين تبعيض آميز كه از موضع بى طرفى و اعمال مديريت فراجناحى انجام گرفته است.گروهى هم معتقدند از فرصت انتخاباتى بايد براى طرح مطالبات زنان به نفع زنان سود برد و با رويكردى برنامه محور گام به گام پيش رفت و شركت در انتخابات رياست جمهورى در نقش راى دهنده را پذيرفت مشروط بر اين كه شرايطى چون آزادى بيان، امنيت اجتماعى، رفاه و عدالت اجتماعى، اصلاح قوانين تبعيض آميز با حضور حقوقدانان و نخبگان زن و پيوستن به كنوانسيون لغو كليه اشكال تبعيض و پايبندى به مفاد اعلاميه جهانى حقوق بشر و ميثاق هاى الحاقى از اولويت هاى برنامه اى باشد كه بدان راى خواهند داد.لذا جنبش زنان بدون واردشدن در عرصه قدرت سياسى و نزاع هاى فرسايشى آن، ضمن اولويت دادن به كار و تلاش در عرصه عمومى از فرصت موجود براى بسط و گسترش خود و تدارك امنيت بيشتر براى خود استفاده كند و هم اين كه امكان گفت و گو و رسيدن به تفهيم و تفاهم با اقشار وسيع تر مردم به خصوص زنان جامعه را براى خود فراهم سازد. جنبش زنان در فرصت هاى انتخاباتى نظير فرصت انتخاباتى براى انتخاب نهمين رئيس جمهور در رويارويى بى واسطه با مردم ناگزير از تدوين استراتژى و اتخاذ تاكتيك هاى علمى و عملى براى استفاده بهينه از تريبون ها براى بيان اولويت هاى مطالبات زنان براساس منافع زنان خواهد شد. آنچه تصميم گيرى را براى جنبش زنان در عرصه هاى مختلف كنونى دشوار مى سازد، فقدان رفتار جنبشى براساس خط مشى واحد است.

استفاده از هر فرصتى براى طرح خواسته هاى جنبش زنان به خصوص فرصت هاى انتخاباتى كه ضريب امنيت نسبتاً بالاترى نسبت به ساير فرصت ها دارد، ضرورى است. جنبش زنان با استفاده از اين فرصت ها با طرح مطالباتش به طرح مقولات دموكراسى و توجه عمومى به اين سئوالات و مطالبات استفاده مى كند زيرا حتى اقتدارگرايان مخالف دموكراسى را وامى دارد براى كسب آراى زنان و استفاده حداكثرى از آراى مردم ولو به صورت نمايشى شعارهاى دفاع از حقوق زنان را سر دهند و يا تكرار كنند و چه بسا به صورت ويترينى زنان را وارد حوزه «قدرت» كنند. از طرفى تجربه نشان داده طرح مطالبات زنان در فرصت هاى انتخاباتى، فضاى فكرى زنان سنتى را منبسط مى گرداند، آنها براى عقب نماندن از قافله انتخابات بسيارى از اين شعارها را از زبان خود بيان مى كنند و ناچاراً قوانين زن ستيز را به چالش خواهند كشاند.جنبش زنان از هر فرصتى، به خصوص فرصت هايى كه امكان فراتر رفتن از محدوده هاى ذهنى و آرمانى را به او مى دهد مى تواند بهره برده و خود را در معرض نقد و داورى قرار دهد و در پرتو نقد آگاهانه خويش گام هاى بعدى را سبك تر و سريع تر بردارد. فعالان جنبش و روشنفكران مدافع حقوق زنان در ايران قطعاً به اين نكته اساسى توجه دارند كه براى تاثيرگذارى در سرنوشت خويش پيش شرط هايى لازم است. اولين شرط آگاهى از واقعيت ها و ارائه تحليل واقع بينانه از شرايط و جايگاه جنبش زنان در تعاملات اجتماعى ايران است. براى برداشتن گام هاى محكم قطعاً بايد محافظه كارى را كنار گذاشت اما محتاطانه عمل كرد چرا كه در موقعيت حساس فعلى هر اقدامى كه نسنجيده صورت گيرد آسيب پذيرى جنبش شكننده زنان را بيشتر خواهد كرد.