از نهضت تا نهاد، احمد زيدآبادى، شرق

زنده ياد دكتر على شريعتى از اينكه نهضت ها پس از پيروزى به نهاد تبديل مى شوند، به تلخى مى نالد و خواستار ادامه نهضت پس از پيروزى آن نيز مى شود. مرحوم شريعتى در واقع با اين درخواست، غيرممكن را طلب مى كند، زيرا يك نهضت و يا جنبش سياسى - اجتماعى پس از آنكه به قدرت رسيد، بنا به جبر موقعيت خود، راهى جز فاصله گرفتن از شيوه گذشته خود و تبديل شدن به نهاد ندارد. نهضت و نهاد دو موقعيت متمايز با استراتژى و اهداف و كارويژه كاملاً متفاوتند و در هم تنيدن آنها جز به وضعيتى آشوبناك و ناكارآمد نمى افزايد. علاقه شادروان شريعتى به ادامه نهضت پس از رسيدن آن به قدرت، همان چيزى است كه جنبش اسلامگراى حماس در سرزمين هاى فلسطينى نيز در آرزوى آن است. حماس به عنوان يك جنبش فلسطينى براى دستيابى به هدف خود، نبرد مسلحانه را هم مجاز مى شمارد. اين جنبش در طول سال هاى گذشته ضمن انجام عمليات مسلحانه عليه اهداف اسرائيلى، شمارى از بلندپايه ترين رهبران خود را در عمليات انتقام جويانه اسرائيل از دست داده است، اما اين حوادث سبب تغيير مواضع آن در برابر اسرائيل نشده است. اينك جنبش حماس با كسب ۷۶ كرسى از پارلمان ۱۳۲عضوى فلسطين، در جايگاه حزب اكثريت قرار گرفته و ناگزيربه تشكيل دولت است. رهبران حماس اميدوارند كه ضمن تشكيل دولت فلسطينى به استراتژى گذشته خود يعنى حمايت از عمليات مسلحانه نيز ادامه دهند.
تجربه نبردهاى آزاديبخش مسلحانه نشان مى دهد كه موفقيت چنين نبردهايى تا اندازه زيادى در گرو وجود تشكيلات مخفى و پرهيز از داشتن پايگاه هاى ثابت و مشخص است. اين نكته اى است كه حماس بيش از ديگران از آن باخبر است. اين گروه پس از آنكه اسرائيل سياست «قتل هدفمند» رهبرانش را در پيش گرفت، مجبور به مخفى كردن رهبران سياسى خود در آن دوره شد، ضمن آنكه شاخه نظامى حماس از ابتدا تاكنون به صورت تشكيلاتى مخفى باقى مانده است.با تشكيل دولت فلسطينى از سوى حماس، مخفى كارى ديگر مفهوم خود را براى رهبران سياسى اين گروه از دست خواهد داد، آنها ناگزير خواهند شد در محل پارلمان و كابينه گردهم آيند و اقدام به تصميم گيرى كنند.
در چنين شرايطى اگر شاخه نظامى اين گروه كه پس از تشكيل دولت همسوى آن، ناگزير به بازتعريف رابطه خود با نهادهاى حاكم خواهد شد، عليه اهداف اسرائيل به عمليات مسلحانه دست بزند، پارلمان و هيات دولت فلسطينى براى اقدام تلافى جويانه اسرائيل، محلى غيرقابل شناسايى نخواهد بود.به عبارت ديگر، حماس با حضور علنى خود در نهادهاى حاكم بر فلسطين، عملاً ادامه رفتار مسلحانه خارج از حكومت را براى خود پرهزينه كرده است. آيا اين همان چيزى است كه حماس آگاهانه انتخاب كرده است؟سخنان برخى رهبران حماس حكايت از آن دارد كه آنها خواستار به دست آوردن اكثريت كرسى هاى پارلمان فلسطين به گونه اى كه مجبور به تشكيل دولت شوند، نبوده اند و ترجيح مى دادند به صورت اقليتى از موضع اپوزيسيون ايفاى نقش كنند. اما هنگامى كه پاى انتخابات در كشورى خاورميانه اى در ميان باشد، يك گروه سياسى نمى تواند با تكيه بر نظرسنجى ها، حدود و ثغور نقش سياسى آينده خود را پيشاپيش تعيين كند.اگر گفته شود فلسطينى ها به دليل سرخوردگى از عملكرد ضعيف و آلوده به فساد جنبش فتح، با راى گسترده خود به حماس، تشكيل دولت آينده فلسطين را به اين گروه تحميل كردند، سخنى به گزاف گفته نشده است.

در حقيقت پيروزى چشمگير حماس در انتخابات پارلمانى فلسطين فقط محافل غربى و اسرائيلى و عربى را غافلگير نكرده، بلكه خود اين جنبش را نيز در موقعيت حيران كننده اى قرار داده است.جنبش فتح با آگاهى از چنين موقعيت غافلگيركننده و پارادوكسيكالى كه براى حماس پديد آمده است، به جاى ابراز اشتياق براى مشاركت در دولت وحدت ملى مورد درخواست حماس، ايفاى نقش اپوزيسيون را براى آينده خود مناسب تر يافته است، احتمالاً به اين اميد كه حماس در برخورد با واقعيت هاى عينى جامعه فلسطين در نهايت به همان راهى گام بگذارد كه پيش از اين فتح گذاشته است.به نظر مى رسد حماس در موقعيت حزب حاكم فلسطين با وظايف و محدوديت هايى روبه رو خواهد شد كه او را از ايفاى نقش يك جنبش مسلحانه دور خواهد كرد. قاعدتاً فشارهاى بين المللى به ويژه از جانب مصر و اردن، كه در عين روابط گرم شان با حماس، اداره جامعه فلسطينى بدون كمك و يارى آنها ممكن نيست، در اين چرخش بسيار موثر خواهد بود.حركت حماس در جهت عكس اين روند، نه فقط اداره سرزمين هاى فلسطينى تحت اشغال اسرائيل را به شدت سخت و طاقت فرسا مى كند، بلكه اين بهانه را نيز به دست اسرائيلى ها مى دهد تا فارغ از فشارهاى جهانى و منطقه اى، نقشه آريل شارون را براى تعيين يك جانبه مرزهاى كشور فلسطينى دنبال كنند. اين مسئله مى تواند موقعيت داخلى حماس را به سختى تضعيف كند و باعث محبوبيت رقيبان آن در فلسطين شود.بر اين اساس احتمال اينكه حماس از يك نهضت مسلحانه به يك نهاد حاكم تبديل شود، دور از ذهن نيست و به عنوان بك نهاد حاكم و نماينده مشروع ملت فلسطين بايد رفتارهاى نظامى را در قالب هاى حكومتى مانند ارتش و پليس قانونى باز تعريف كند. در صورت تحقق چنين امرى كه با تمديد آتش بس با اسرائيل آغاز خواهد شد، حماس ناخواسته همان نقشى را در روند صلح خاورميانه ايفا خواهد كرد كه جنبش كهنسال رقيب آن يعنى فتح به رغم ميلش نتوانست ايفا كند.