انسانهای خیلی عادی و معمولی نظیر من و آقای سروش و دیگران، وقتی در طول عمرخود، مطلبی را می‌نویسند، و یا امری را به سامان می‌رسانند، برای اینکه نتیجه دسترنج شان گرفتارِ تغییر و تبدیل نشود و از باد و باران گزند نیابد ، تدابیر مختلفی را به کار می‌گیرند. حال چگونه می‌شود باورکرد: پیامبری که نتیجه زحمات ۲۳ سال رسالتش و کتاب حاصل وحی که در بردارد تاریخ زندگی و عملکرد او وچگونگی عمل کردن به پیامی که او پیام‌گزارش بود، را مکتوب نکند و خود به تدوین آن نپردازد؟ آیا باورکردنی است که نمی‌دانسته قدرت در کمین است و قرآن را گرفتار کاست و افزود می‌کند؟ سوره‌ها و قرارگرفتن آیه‌ها در آنها، گویای توجه کامل به خطرهای در کمین است. زیرا کتاب را مصون از تحریف و کاست و افزون کرده‌است. با توجه به قرآن، واقعیتی که در اختیار ما است، آیا عقل سلیم می‌تواند باور کند پیامبر کتاب خود را در اوراق پراکننده و حافظه حافظان آن، برجا گذاشته و با زندگی وداع گفته است؟ آیا در واقعیت بنمودن اسطوره تا آنجا باید پیش رفت که برای پیامبر حد اقل شعور را هم قائل نشد؟
آقای سروش نمی پرسد که نام قرآن از کجا آمده است و چرا بر این مجموعه قرآن نام نهاده شده است. اگر می‌پرسید، و در پی پاسخ می‌شد، درر می‌یافت که قرآن معانی مختلف دارد: بعضی از آیات دلالت بر کتاب بودن به همین معنائی که ما امروز از کتاب در سرداریم، دارد. یعنی اینکه مجموعه‌ای به هم پیوسته اصول و حقوق و قواعد و فروع و تجربه‌ها و درس‌ها است. حقیقت هم همین‌طور است. هر آیه‌ای که نازل می‌شد پیامبر به کاتبین وحی می‌فرمود: این آیه را در فلان سوره قرار دهند و جای آن‌را در سوره نیز معین می‌کرد. به هنگام رحلت پیامبر این مجموعه در خانه پیامبر وجود داشت. افزون بر اینکه بعضی کاتبین وحی علاوه بر نسخه‌ای که برای پیامبر می‌نوشتند، برای خود نیز نسخه‌ای تهیه می کردند. نام بعضی از این نسخه‌ها را نیز تاریخ ثبت کرده‌است.
نام را پیامبر و یا صحابه بدان نداده‌اند، بلکه خداوند خود این کتاب آسمانی را «قرآن» نامیده است . قرآن از همان ابتدا به این نام، یعنی «قرآن»» معروف بوده است؛ زیرا با همین نام، در بعضی از آیه‌ها، از آن نام برده شده‌است. (۹۰)

٭ و اما مصحف:
از زمان صحابه «مصحف» به همان معنای لغوی آن، یعنی کتاب جلد شده، بر قرآن اطلاق شده‌است. در لسان اهل بیت (ع) نیز مصحف در همانن معنای لغوی آن استعمال شده‌است.
لسان‌العرب می‌گوید: مصحف از صُحُف گرفته شده وجمع صحیفه است. به معنای آنچه که در آن نوشته می‌شود است (۹۱) و المفردات فی غریبب القرآن آن‌را به معنای مجموعۀ میان دو جلد. (۹۲)آورده‌است. بنابراین مصحف به کتاب جلد شده گفته می‌شود، حال چه قرآن باشد چه غیر قرآن.

لغت نامه دهخدا:
مصحف . [ م ُ / م َ / م ِ ح َ ] (ع اِ) نامه‌های فراهم آورده شده . (ناظم الاطباء). || کراسه . ج ، مصاحف . (منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء).. کراسه .(دهار) (زمخشری ). رجوع به کراسه شود. || چیزی که در او صحیفه‌ها و رساله‌ها جمع شود. (از غیاث )(از آنندراج ). مجموعه ٔ اوراقی که در یک جلد جای دهند. جلد. مجلد : این کتاب را [ یعنی قرآن را] بیاوردند از بغداد چهل مصحف بود. (ترجمه ٔ تفسیر طبری ج ۱ ص ۵). || کتاب . کتاب آسمانی . || (اِخ ) قرآن مجید. (ناظم الاطباء (
«مصحف» در زمان صحابه هم به همان معنای لغوی آن استعمال شده‌است؛ یعنی به معنای نوشته‌ جلد شده. قرآن و غیر آن ‌را مصحف می‌گفته‌اند.. در تاریخ، از برخی صحابه نام برده می‌شود که برای خود، قرآن را در مصحف‌هایی جمع کرده بوده‌اند. این مصحف‌ها که به نام خودشان مشهور بود: مانند مصحف عایشه، مصحف حفصه، مصحف ابی بن کعب، مصحف ابن مسعود و ... همه این مصاحف بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به این نام مشهور شدند.

نمونه دیگری از تقلای سروشبر رؤیا و مغشوش باوراندن قرآن جالب است، او می‌نویسد:
«مسئله این فرضیه در اینجاها کاربرد دارد و بسیاری موارد نظیر این یا اینکه قران هنوز کتاب نبود که پیغمبر به اش می‌گفت کتاب. می‌گفت اینن کتابی است که نازل شده، هنوز کتاب نشده بود، بنده این را در روءیا می‌دیده کتاب را .» (۹۳)
دلیلی که او می‌تراشد اینست: پیامبر می‌گفته کتاب دارد. اما چون هنوز کتاب کامل نشده بود، پس آن‌را در خواب می‌دیده است! اما اگر خود ویی خویشتن را از اسطوره‌ای که ساخته‌است، رها کند، سخن خویش را نه عوام‌پسند که ابله پسند می‌یابد. چراکه پیامبر یعنی کسی که «کتاب خدا» را ابلاغ می‌کند. پس کتاب نزد خداوند کامل بود. آیا او براستی فکر می‌کند حتماً باید کتاب تمام شود، تا که پیامبر بگوید کتاب دارد؟ تمام کسانی که در صدد نوشتن کتاب می‌شوند، ابتدا در ذهن خود، طرح کتاب را می‌ریزند. روش خویش را تعیین و سپس، بخش‌ها و در هر بخش، فصل‌ها و در هر فصل، قسمت‌ها را طراحی می‌کنند و چون به نگارش کتاب مشغول می‌شوند، می‌گویند: دارم کتاب می‌نویسم. من خود، وقتی در زندان بودم، طرح نوشتن چندین کتاب در باره انقلاب را در ذهن ریختم و با خود گفتم اگر عمری باقی بود، این کتاب ها را می‌نویسم. هر کس دیگر نیز، در ذهن خود، کتاب را طراحی می‌کند. وقتی بخش اول کتاب را به نوشته در می‌آورد، می‌گوید: کتاب من. چون می‌داند که در کار خلق یک کتاب است. آیا آقای سروش و یا دیگران غیر از این می‌کنند؟ آیا او می‌پندارد قرآن نزد خداوند نیز هنوز کتاب نشده بود؟ آیا او نمی‌داند یا باید بپذیرد خداوند هست و کتاب از او است و یا نیست؟ زیرا با وجود خداوند و با تصریح قرآن براین‌که کتاب خدا است، این ادعا که هنوز کتاب کامل نبوده و چون پیامبر کامل نشده را کتاب می‌خوانده، پس آن‌را در خواب می‌دیده، نه بکاربردن زبان عوام فریب که بکاربردن زبان ابله فریب است.
او این زبان را بکار می‌برد تا بگوید قرآن ناقص، مغشوش و غیر علمی است و باید آن را خوابگزاری کرد. به گفته‌او توجه کنیم:
«قرب محمّد(ص) با خدا، کلام و رؤیای او را الهی می‌‍کند بدون اینکه ذرّه‌ای از محمّدی بودن آن بکاهد، و لذا درست است که:
گرچه قرآن از لب پیغمبر است // هر که گوید حق نگفت، او کافر است
و در عین حال درست است که:
دم که مرد نایی اندر نای کرد // در خور نای است نه در خورد مرد
یعنی محمّد(ص) از خدا پر می‍شود و خدا به قامت و قواره محمّد(ص) درمی‌آید و لذا سخن محمّد در خور علم محمّد است، نه در خور علم خدا. چونن نوری بی‌رنگ که از حبابی رنگین بتابد و رنگ حباب را بگیرد. محدودیت زاینده نقصان است و هیچ محدودی نمی‍تواند کامل باشد. نقصان مؤثر در اثر و نقصان مؤلف در تألیف جاری می‌‍شود و لذا قرآن که تألیف انسانی بدیع و رفیع، امّا ناقص و محدود است، به هیچ روی و از هیچ نظر نمی‌تواند کامل باشد. محمّد خود واقف و معترف بود که: ما عَرَفناکَ حَقّ مَعرِفَتِک (خدایا تو را چنانکه باید نشناخته‌ایم) و اگر شناختش از خدا، که قرب عاشقانه با وی داشت، چنین است، از دیگر چیزها چه می‍توانست بود؟ پس ورود نقصان‍های علمی و فلسفی در قرآن جای هیچ شگفتی ندارد. ( ربّ زدنی علماً).» (۹۴)

٭ براین مدعای او، چند اشکال وارد است:
● اشکال یکم: از قرار هنوز جسارت آن‌را ندارد که حرف آخر را بزند و بگوید: قرآن ممکن است از محمد هم نباشد. اگر این ترس را دارد، بسا علت این باشد که مولانا در مثنوی گفته‌است:
گرچه قرآن از لب پیغمبر است // هر که گوید حق نگفت، او کافر است
اگر صریح بگوید قرآن از پیامبر نیست، با مولوی چه کند؟ چون خود می‌گوید: «اکنون ۵۰ سال است که من با او زندگی می‌کنم و این را حقیقتاً نهه مجازاً عرض می‌کنم. روزی نیست که من به او نیندیشم، از او نگویم، با او سخن نگویم یا به آثارش مراجعه نکنم یا شعری از اشعار او را در خاطر خودم نگردانم، یا در نوشته‌ای به کار نبرم یا در خطابه‌ای از آن استفاده نکنم. لذا [مولوی ] با زندگی روحی و فکری من از هر کس دیگری عجین‌تر و نزدیکتر است».
تناقضی را که سخنش دربردارد را نمی‌تواند بپوشاند: مولوی می‌گوید «هرکه گوید حق نگفت، او کافر است» (۹۵) و او می‌گوید: «و بیست سالل پس از وفاتش، آنها را در دفتری گرد آوردند و نام مصحف بر آن نهادند»!؟ آخر نه مگر وقتی از آیات نوشته در اوراق پراکنده و مانده در حافظه‌ها ۲۰ سال گذشت، احتمال همه نوع تحریف و جعل آیه‌ها و وارد کردن آنها در مصحف می‌رود؟ این تناقض حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیر تناقض‌ها است. در حلقه تناقض‌های پیشین و تناقض‌های دیگر است:
● اشکال دوم: قسمتی از آیه ۱۱۴ سوره طه که پیامبر را به نیایش ( ربّ زدنی علماً) امر می‌کند را در قالبی از عبارات ریخته ‌است که معنی مقلوب گشته است: پیامبر به نقص علم خویش اعتراف می‌کند. بنابراین، قرآن رؤیائی «مغشوش» بیش نیست. اما ساخته او نه معنی آیه ۱۱۴ سوره طه که جعل معنی و جانشین کردن آن به جای معنی روشن و سرراست آیه است. حقیقت را مقلوب می‌کند تا اسطوره ساخته ذهن خود را واقعیت و حقیقت بباوراند. آیه روشن و واضح می‌گوید قرآن کلام خدا است و از پیامبر می‌خواهد شکیبا باشد و بعد از دریافت تمام آیه، زبان به سخن باز کند. هرگاه رؤیا بود، این دستور بی‌معنی می‌شد. و باز به پیامبر و از طریق او به همه انسان‌ها که نیایش کنند خداوند علم آنها را بیشتر کند. چون اجابت دعا درگرو کوشش است، پس در افزودن بر علم خویش بکوشند. چرا دستور به نیایش می‌دهد؟ زیرا پیامبر نباید بپندارد همین که آغاز آیه را دانست، آن‌را تا پایان دانسته‌است. آیا آیهِ « پس بلند مرتبه است خداوندى كه ملک حق است. و تو قرآن را پيش از آنكه وحى آن به تو کامل شود به شتاب مخوان و بگو پروردگارا مرا دانش بيفزاى» صریح‌تر از این باید بگوید کلام از خداوند و گویای علم او است و پیامبر ابلاغ کننده آن‌است؟ اینک بر خوانندگان است که به گفته سروش (لذا سخن محمّد در خور علم محمّد است، نه در خور علم خدا) بازگردند و شدت تناقض آن را با حقیقت، یعنی آنچه در آیه آمده‌است، را اندازه بگیرند.

٭ آیا علم کامل نزد ما انسان‌هااست؟:
باید به این نکته توجه داشته باشیم که علم ما از علم‌الیقین بسیار بدور است. در قیاس با آن، بسیار ناچیز و جزئی است. لذا نبایستی در پی یافتنن اندک علمی، غرور ما را فرا بگیرد و علم ناچیز را علم‌الیقین بیانگاریم و آغاز یک کلام را کافی برای علم بر همه آن بشماریم. آموزش بزرگ آیه ۱۱۴ سوره طه این‌است.
علم تا بی‌نهایت بر خود می‌افزاید. آنچه امروز بر ما مجهول است، ممکن است فردا معلوم بگردد. به یمن علم جستن و مجهول را معلوم کردن.. همانطور که بسیاری از مسائل که امروز در حوزه علم ما قرار گرفته‌اند، تا دیروز بر ما مجهول بودند. پس، به صرف این که چیزی بر ما مجهول است، نباید به انکار آن بپردازیم. تواضع علمی ایجاب می‌کند که به قول ابن‌سینا عمل کنیم یعنی آن را در «بقعه امکان» قراردهیم. باز، تواضع علمی ایجاب می‌کند آنچه را گمان می‌کنیم می‌دانیم، علم‌الیقین نپنداریم. هردو روش با دانشجوئی خوانائی ندارند و بیراهه جهل بر جهل افزودن هستند.
می‌توانیم بگوئیم و حق ما هم هست که بگوئیم من بر این موضوع علم ندارم. یا صحت آن بر من ثابت نشده‌است. یا علم من بدان قد نمی‌دهد. اماا انکار کردن هرآنچه اندر نمی‌یابیم، به صرف علم نداشتن بر آن، علم ستیزی و یا چماق کردن است. در همین قرن بیستم و نیز در سالهای اول قرن بیست و یکم مسیحی، مرگ و ویرانی، همه با ادعای داشتن علم، اندازه می‌شناسد؟ تکرار کنیم که علم تا بی‌نهایت بر خود می‌افزاید . روز به روز بر علم ما در تمامی زمینه‌ها افزوده می‌شود. اگر غیر از این باشد، یا باید بگوئیم حد علم همین است که اینک داریم و بیشتر از این نمی‌توان علم جست و یا باید بگوئیم علم ما مطلق و علم‌الیقین شد. هردو این ادعا ضد علمی‌ترین ادعای ممکن است. حال ببینیم قرآن در مورد علم بشر و میزان آن و انکارها بخاطر فقدان علم چه می‌گوید:
... نَرْفَعُ دَرَجَتٍ مَّن نَّشاءُ وَ فَوْقَ كلّ‏ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ‏( یوسف/۷۶)●
...درجات هر کس را که بخواهیم بالا می‌بریم و فوق هر صاحب دانشی، دانشوری است. و یا برتر از هر دانائی، دانائی است. پس نباید به علم و یا دانائی خود مغرور بود.
● علم بشر محدود و ذره‌ای از علم خداوند است
« ...يَعْلَمُ مَا بَينَ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطونَ بِشي‏ءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شاءَ... ‏(بقره/۲۵۵ )
...آنچه پس و پیش آنها است می‌داند و آنها به چیزی از علم او آگاهی ندارند مگر به مقداری که اوخواهد...» یعنی علم خدا نامحدود است و حال و گذشته و آینده را در بر می گیرد.
حال که چنین است باید از خداوند خواست و خود کوشید و بر علم خویش روز به روز افزود.
● فَتَعَلي اللَّهُ الْمَلِك الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضي إِلَيْك وَحْيُهُ وَ قُل رَّب زِدْني عِلْماً(طه/۱۱۴)
«پس بلند مرتبه است خدا، ملک حق است. و در [خواندن] قرآن، پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد، شتاب مکن، و بگو: پرودگارا! بردانشمم بیفزای». همان‌طور که توضیح داده شد این آیه علاه بر اینکه به پیامبر می‌گوید. در خواندن قرآن شتاب مکن و بگذار تا وحی تمام شود.یعنی مپندار که علم تو کافی است و در آغاز دریافت وحی، تمام آنچه بر تو نازل می‌شود علم می‌یابی. آیه به او رهنمود می‌دهد مدام افزایش علم و آگاهی خویش را از خداوند طلب کند. چون زیادت علم تواضع و شکیبائی را بیشتر می‌کند به انسان می‌آموزد در آغاز و وسط یک پیام خود را عالم به آن نشمارد. بعد از پیام نیز علم بر آن‌را به روشی حاصل کند که پیام می‌آموزد.
بعد از تحریف تاریخ در مورد جمع آوری قرآن و اینکه « ناقص و محدود است»، سروش با توسل به قول ابن عباس و «هرمنوتیک» می‌خواهد بهه دیگران بفهماند که مفسران در فهم مبین بودن قرآن « ۱۴۰۰ سال است که مفسّران دماغ بیهوده پخته اند و جهد بی‌توفیق کرده‌اند و آب به غربال پیموده‌اند». سروش می‌نویسد:
«از دوست مشفق مکرّم در عجبم که در دوران اوج فلسفه زبان و دانش هرمنوتیک (تئوری تفسیر)، از «مبین» بودن امری (زبان) سخن می‍گوید که امروزه اولین وصفش نزد دانایان فنّ اینست که ذاتاً ناشفّاف است! لاجرم به قیاس با سخن ایشان باید گفت ۱۴۰۰ سال است که مفسّران دماغ بیهوده پخته‌اند و جهد بی‌توفیق کرده‌اند و آب به غربال پیموده‌اند و هیاهوی گزاف درانداخته اند و پرده بر چهره شفّاف حقیقت کشیده‌اند و شراب صافی قرآن را دُردآلود کرده‌اند و راز «مبین» بودن قرآن را درنیافته‌اند!
امام علی(ع) که ابن عبّاس را به محاجّه با خوارج فرستاد، به او توصیه کرد که با آنان به گفتار پیامبر احتجاج کن نه با قرآن! چون قرآن «حمّالل ذو وجوه» است، یعنی احتمالات بسیار درآن می‌رود. تقول و یقولون: «تو می‍گویی و آنها هم می‌گویند و به جایی نمی‌‍رسید». و گفت قرآن: لاینطق بلسان و لابدّله من ترجمان: «قرآن خود سخن نمی‌گوید و مترجم لازم دارد». مستفاد ازین مقدمات اینست که «مبین» خود چندان مبین نیست و باید تبیین شود! به قول حافظ:
گفتم گره نگشوده‌ام زان طرّه تا من بوده‌ام // گفتا منش فرموده‌ام تا با تو طرّاری کند» (۹۶)

٭ در نوشته‌او توجه کنیم و بپرسیم چرا تناقض می‌گوید و تناقض‌های قول خود را در نمی‌یابد؟:
● می‌گوید قرآن شفاف و سرراست نیست. به فلسفه زبان و هرمونتیک متوسل می‌شود که گویا بنابر آنها، زبان «ذاتا ناشفاف» است. غیر از این‌که مبهم ویژگی زبان قدرت و شفافیت ویژگی زبان آزادی است و غیر از این‌که کتاب مدعی است که حق است و شفاف، پس باید به روشی که کتاب در خود دارد آن‌را خواند، قول آقای سروش متناقض است. زیرا وقتی می‌گوید قرآن شفاف نیست، می‌گوید ادعای شفاف بودن آن دروغ است. این ادعا با قول دیگر او که بنابرآن، پیامبر از خدا پر بود، در تناقض است. خدائی که پیامبر از او پر بود دروغ می‌گوید و یا پیامبر از او خالی است و دروغ می‌گوید؟
● یک جا می‌گوید قرآن، نه علم خدا که علم پیامبر است. بدین‌سان علم بودن قرآن را تصدیق می‌کند الا این‌که علم خداوند نیست و کاستی‌ها دارد. اما آیا از ویژگی‌های علم شفافیت نیست؟ ابهام از ویژگی‌های جهل نیست؟ حتی اگر آمیختن علم و جهل را ممکن بداند و علم پیامبر را آمیخته‌ای از علم و لاعلم بداند، لاجرم علم آن شفاف و لاعلم آن مبهم می‌شود.
● او که مدعی است مفسران ره بجائی نبرده‌اند زیرا ندانسته‌اند که قرآن فرآورده رؤیاهای رسولانه است، در این‌جا تفسیرهای آنها را دلیل شفاف نبودن قرآن می‌انگارد. از خود نیز نمی‌پرسد اگر کار آنها صحیح است مدعای او دروغ و باطل است و اگر نیست، از چه رو، تفسیرهای مفسران را چماق می‌کند؟
● تناقض چهارم، استناد او به سخنان علی (ع) نادرست است: قسمت اول سخن آقای سروش مربوط است به خدعه عمرو عاص در جنگ صفین: که وقتی در جنگ صفین لشگریان معاویه قرآن ها را برسر نیزه کردند و گفتند که قرآن بین ما و شما حکم باشد و بخشی از لشکریان امام به امام فشار آوردند که باید حکمیت را بپذیرد:
تاریخ گزارش کرده است که چون در جنگ صفین کار بر معاویه وسپاهیانش سخت آمد وبیم شکست در اندرونشان رخنه کرد ، چاره‌ای اندیشیدندد وبا کمک عمرو عاص قرآن‌ها بر سر نیزه کردند تا بتوانند از این راه سپاه عراق را وادار به آتش بس نمایند وچنین هم شد ؛ لیکن حضرت علی چون خود را در یک گام مانده به پیروزی دید نخواست این بخت پیش آمده را از دست بدهد ؛ پس به سپاهیانش دستور داد که : بزنید این قرآن‌ها را که نشانهِ فریب ونیرنگند؛ چون حضرت با مخالفت یارانش مواجه شد فرمود: بزنید این‌ ها را که قرآن ناطق منم .
« بندگان خدا، جنگ با دشمن خویش را ادامه دهید که معاویه و عمروبن عاص و ابن ابی معیط و حبیب بن مسلمه و ابن ابی سرح و ضحاک بن قیس اهل دین و قرآن نیستند. من آنها را بهتر از شما می‌شناسم، من از کودکی با آنها بوده‌‍ام. بدترین کودکان بوده‌اند و بدترین مردان، وای بر شما! اینان که قرآن بالا برده‌اند نمی‌دانند در آن چیست و آن را به خدعه و نفاق و مکر بالا برده اند » (۹۷) ابن قتیبه نیز همین مطلب را مختصرتر آورده‌است: «علی گفت: بسوی حق برگردید و با دشمنان خود بجنگید، معاویه و یاران وی از پیروان دین و قرآن نیستند. من آنان را بهتر می‌شناسم، وای بر شما!، بخدا سوگند، آنان قرآن را از روی حیله و فریب بالا برده‌اند» (۹۸). آنها از امام نپذیرفتند و گفتند: «وقتی ما را به کتاب خدا دعوت می‌کنند نمی‌توانیم نپذیریم» (۹۹)
امام با آنها اتمام حجت کرد و بعد از حکمیت وقتی بر اما شورش کردند، امام به آنان گفت: «شما را به خدا می‌دانید وقتی مصحفها را بالا بردند و گفتید که دعوت به کتاب خدا را می‌پذیریم، گفتم من این قوم را بهتر از شما می‌شناسم، که در کودکی و بزرگی مصاحبشان بوده‌ام،... اما رأی مرا نپذیرفتید و گفتید: نه از آن‌ها می‌پذیریم ... و چون بر پذیرفتن اصرار کردید با حکمان شرط نهادیم که آنچه را قرآن زنده می‌دارد زنده بدارند و آنچه را قرآن ناچیز می‌کند ناچیز بدارند و ما نمی‌توانیم با حکمیتی که به حکم قرآن حکم می‌کند مخالفت کنیم، اگر جز این کنند از حکمشان بیزاریم» گفتند: « بما بگو آیا این عدالت است که مردان در کار خون‌ها حکمیت کنند؟» (۱۰۰) اینجا بود که امام به آنان فرمود: «ما مردان را حکم نکرده ایم قرآن خطی است مکتوب میان دو جلد که سخن نمی‌گوید و مردان از آن سخن می‌گویند،» (۱۰۱) این مطلب در نهج البلاغه خطبه ۱۲۵ که امام در مورد خوارج صحبت می‌کند، عیناً آمده‌است.
« قرآن خطوطى است که در میان دو جلد قرار گرفته و سخن نمى‌گوید بلکه نیازمند به مترجمان است و تنها آن گروه از انسانها(ى آگاه و قرآنن شناس) مى‌توانند از آن سخن بگویند.» (۱۰۲)
قسمت دوم قول آقای سروش مربوط می‌شود به خروج خوارج. او می گوید: « امام علی(ع) که ابن عبّاس را به محاجّه با خوارج فرستاد، به اوو توصیه کرد که با آنان به گفتار پیامبر احتجاج کن نه با قرآن! چون قرآن «حمّال ذو وجوه» است، یعنی احتمالات بسیار در آن می‍رود. تقول و یقولون: «تو می‍گویی و آنها هم می‍گویند و به جایی نمی‌‍رسید». این قول از حدیثی برگرفته شده ‌است که محمد بن سعد در الطبقات خود آورده و ذکر هم کرده است که سند این حدیث ضعییف است.

ابن سعد در الطبقات الکبری طبقات از عکرمه نقل می کند: شنیدم که ابن عباس از خوارج کسانی که حکومت را انکار کردند و از علی بن ابی طالب دوری جستند سخن می گفت، که دوازده هزار نفر از علی فاصله گرفتند، سپس علی به من گفت که برو با آنها مذاکره کن و آنان را به کتاب و سنت دعوت بده وبا قران با آنها مجادله نکن چون قرآن قابل تأویل می باشد ( یعنی قران ذو وجه است) اما با سنت با آنها به مجادله به پرداز زیرا از سنت راه فراري ندارند. سپس ابن عبارس بطرف انها رفت وبا سنت با انها به مباحثه پرداخت وهیچ حجتی در دست آنها باقی نماند. ولی ابن سعد متذکر می شود که سند این روایت ضعیف است. (۱۰۳)
اما خطیب البغدادی در کتابش الفقیه والمتفقه این روایت را به ابن عباس نسبت میدهد وچنین روایت می کند میکند:
که عده ای از اهل الاهواء با علی بن ابی طالب مخاصمه کردند، وابن عباس گفت: قرآن آسان وحمول وقابل تأويل مي باشد شما مي گویید وآنانن میگویند، پس با آنها با سنت محاجه بکن که با سنت نمی توانند دروغ بگویند. (۱۰۴)

جالب اینجاست که ابن سعد وناقلین از ابن سعد این راوایت را به علی نسبت داده اند ولی خطیب بغدادی به ابن عباس نسبت می دهد و می گوید که این کلام ابن عباس است و نه برعکس کلام علی! وهمانطور که مشاهده می شود در سند روایت یحیي بن عبدالله البابلتی می باشد که از دیدگاه علماء رجال، جرح وتعدیل ضعیف می باشد. تمام علمای حدیث شناس بر ضعف روایتهای یحیی بن عبدالله البابلتی متفق القول هستند. وگذشته از یحیی در سند این روایت حسن بن جعفر السمسار ابو سعید می باشد که بازهم ضعیف می باشد و به روایتهایش اعتنائی نمی شود. ابن حجر در لسان المیزان ( کتابی که به شناسایی رجال وراویان حدیث ( سند حدیث) اختصاص داده شده، میگوید: این روایت جداً ضعیف است: (۱۰۵) از طرف دیگر:
از ابن عباس روایت شده که "القُرآن ذلولٌ ذو وجوه، فاحمِلوه على أحسنِ وجوهِه"، قرآن آسان و قابل تأویل وتوجیه می باشد ، آن را بر بهترین وجه حمل کنید.
علامه ناصرین البانی از حدیث شناسان بنام جهان معاصر می باشد در کتاب سلسلة الأحادیث الضیعفة والموضوعة جلد سوم صفحه ١٢٧مي گوید: این روایت را دار القطنی در مجمع الزوائد خود صفحه ۴۸۵ از زکریا بن عطیه از سعد بن خالد نقل می کند که محمد بن عثمان از عمرو بن دینار از ابن عباس نقل می کند، من ( البانی) میگویم که سند این روایت بخاطر سه علت در آن جدا ضعیف می باشد.
اولاً: مجهول بودن محمد بن عثمان، ابن ابی حاتم میگوید که از پدرم شنیدم می کفت که عثمان بن سعید مجهول الحال می باشد،
ثانیاً: سعید بن حاتم. أصلا در کتب رجال اثری از او بعنوان راوی وجود ندارد.
ثالثاً: زکریا بن عطیه که که منکر الحدیث می باشد یعنی همیشه احادیث منکر و ضعیف را روایت می کند و اضافه بر آن مجهول الحال می باشد. (۱۰۶)
در حالی که روایات زیادی با اسناد غیر ضعیف و درست وجود دارد، یک چنین روایتی با اسناد ضعیف چه اعتباری می تواند داشته باشد؟ بویژهه که گفته های صریح امام علی در مورد قرآن چنان بین و آشکار است که داد می زند این روایت دروغ است. نقشی که امام برای قرآن قائل است و تعابیری که در مورد قرآن در نهج البلاغه به کار می برد بی نظیر و شگفت انگیز است. و قرآن را آنگونه که شایسته و بایسته است، معرفی می کند. بخشی از این سخنان امام در زیر می آید آشکارا می گوید که آن روایت جعلی است:

۱-«خداوند متعال می فرماید: هیچ چیزی را در قرآن فروگذار نکردیم و فرمود در آن هر چیزی بیان شده و ذکر فرموده است که بعضی از قرآن تصدیق می کند بعض دیگرش را و اختلا فی در آن نیست، پس فرمود: این قرآن اگر از جانب غیر خدا بود،هر آینه در آن اختلاف بسیار می یافتید. وظاهر قرآن کریم شگفت آور و نیکو و باطن آن ژرف و بی پایان است و عجائب و غرائب آن پایانی ندارد و تاریکیها رفع نمی گردد مگر بوسیلۀ آن.» (۱۰۷)
۲- «وکتاب خدا درمیان شما گویائی است که زبانش خسته نمی شود و خانه ای است که ارکان آن خراب نمی شود و غالب است که یارانش شکست نمی خورند. » (۱۰۸)
۳- «و بدانید این قرآن پند دهنده ای است که خیانت نمی کند، و راهنمائی است که گمراه نمی نماید، و سخن گویی است که دروغ نمی گوید، و کسی با این قرآن ننشست مگر آنکه چون از پیش آن برخاسته هدایت و رستگاری او افزایش یافت یا کوری و گمراهی او کم گردید... خداوند سبحان هیچ کس را پند نداد به مانند این قرآن که ریسمان محکم و استوار خداست راه او است که خیانت نمی کند، و در آن است بهار دل و چشمه های علم و دانش و دل را جز آن صیقلی نیست و جلا دهنده دلهاست از زنگ نادانی و گمراهی، و چون در قرآن چشمه های علوم و معارف است، پس اگر علوم دیگر دل را جلا دهد برای آنستکه آن علوم به قرآن منتهی می گردد. » (۱۰۹)
۴-قرآن امر کنند (به معروف) و نهی کنند(از منکر) است ، خاموشی است گویا ، وحجت و برهان خدا است بر بندگانش که از ایشان بر(عمل به) آن پیمان گرفت، و آن ها را در گرد آن قرار داد، نور آن را تمام گردانید و دین خود را بسبب آن کامل گردانید. (۱۱۰)
۵-«پس قرآن را باو فرستاد، و قرآن روشنائی است که قندیلهای آن خاموش نمی شود، و چراغی است که افروختگی آن فرو نمی نشیند، و دریائی است که ته آن پیدا نمی گردد، و راهی است که سیر در آن گمراهی ندارد، و شعاعی است تابان که روشنی آن بی نور نمی شود، و جدا کننده است(میان حق وباطل) که دلیل آن ناچیز نمی گردد، و بنائی است که پایه های آن ویران نمی شود، و بهبودی است که بیماری های آن را خوف و بیمی نیست، وارجمندی است که یاری کنندگان آن شکست نمی خورند، و حقی است که مددکاران آن مغلوب نمی شودند...» (۱۱۱)
باوجود این وصف‌ها که امام از قرآن می‌کند، و نقشی که برای قرآن بر می شمارد، غیر ممکن است که گفته فوق از آن حضرت باشد، و به احتمالل قوی آن حدیث را قدرت پرستانی که خواسته اند از زبان امام علی قرآن را از نقش خود بیندازند، و با حدیث و روایت به قدرت های خود مشروعیت دینی بیخشند، و یا کسانیکه خواسته اند آگاه و یا ناآگاه قرآن را با حدیث و روایت جانشین کنند چنان حدیثی از قول او ساخته شده است.
آیا اگر بنابر صداقت و بکاربردن روش علمی بود، چرا نباید به این گفته های امام علی (ع) در مورد قرآن که ناقض آن روایت ضعیف است استناد جست؟
آیا سروش نباید از خود بپرسد: از چه‌رو کار خود را بجائی رسانده‌است که برای اثبات مدعای خود به سند ضعیف توسل می‌جوید؟ آیا نباید از خودد بپرسد: برفرض که قول از علی باشد، نیازمندی یک متن به مترجم، چرا باید مزاحم شفافیت آن باشد؟ آیا آقای سروش نمی داند که در مورد اخبار باید تفکر و تعقل کرد و به صرف شنیده و یا خواندن خبری، تحقیق ناکرده نباید آن را حقیقت پنداشت. امام علی در این مورد می فرماید: «چون خبری را شنیدید آن را از روی تدبر و اندیشه در آن دریابید نه از روی نقل لفظ آن، زیرا نقل کنندگان علم بسیارند و اندیشه کنندگان در آن اندک. » (۱۱۲)

٭ تنزل دادن پیامبر در حد سعدی، حافظ و مولوی و حتی نازلتر:
● مجری سئوالی را طرح می‌کند: «برای خوابگزاری کردن شما معتقد هستید باید سراغ عالمان علوم دیگر هم رفت، علوم انسانی، علوم طبیعی از جمله گفتید انسان شناس‌ها. روءیا پنداشتن قران یک پیامدهایی دارد که اتفاقاً عالمان در مورد اش صحبت کرده‌اند. در مورد خود رؤیا صحبت کرده‌اند . آنها که در مورد انسان، روحیات انسان، مغز انسان مطالعه کرده اند، می‌گویند که روءیا آن چیزی است که ما وقت روایت کردن می‌سازیم. تا قبل از آن به قول این‌ها زیگنالهایی است، نشانه هایی است که از یک بخش مغز، از ساقه مغز به بخش دیگر مغز می‌رود و اینها پراکنده است و نظمی درش نیست. معنایش این‌است که وقتی رؤیا گفته می‌شود، تازه نظم حاصل می‌شود. عملاً پی‌آمد این خواهد بود که اگر شما معتقد هستید قرآن حاصل رؤیاهای پیامبر است معنی‌اش این است که قرآن را پیامبرساخته از مجموعه‌ای از نشانه‌هایی که به مغزش حادث شده و خودش نظم داده به اینها؟»
٭ سروش پاسخ می‌دهد: «بله من همین عقیده را دارم. پیامبر در واقع مؤلف قرآن است. یعنی من این را در نوشته‌هایم به صراحت آورده‌ام. که خداوند»
● در اینجا مجری می گوید: « آنها که این نظریه را می‌دهند می‌گویند آنچه که ما رؤیا می‌پنداریم، قبل از آن یک مجموعه کاملاً بی‌نظم و حتی لفظ بی‌معنی هم بکار می‌برند. این تحقیقات از دهه هفتاد میلادی شروع شده، می گویند مجموعه‌ای از نشانه‌ها، تصاویر بی‌معنی و بسیار پراکنده به مغز می‌آید، آن وقتی نظم پیدا می‌کند که ما شروع می‌کنیم به روایت کردن اینها، در واقع روایت کردن اینها ساختن اینها است؟»
٭ سروش سخن مجری را تأیید می‌کند و می‌گوید: «بله! من واقفم به آن مطلب ولی توجه بفرمائید، محصول مهم است چون این بی‌نظم نزد همه هست. ولی وقتی که محصول کارخانه را شما می‌بینید در نزد بعضی‌ها به صورت مثلاً اشعار فوق‌العاده در می‌آید، شعر حافظ و مولوی. در نزد بعضی‌ها سخنانی یاوه‌ای در می‌آید لذا اینکه پیش از این چه بوده، آن قدر مهم نیست که بعد از این به چه صورت در می‌آید.»
● مجری می‌پرسد:«این مهم نیست که پیش از رسیدن به پیامبر چه بوده؟»
٭ سروش پاسخ می‌دهد: « ما اصلاً پیش و پس نداریم در اینجا. و حی را پیامبر تولید می‌کند. وحی در واقع تألیف پیامبر است. ببینید در واقع حرف من این است: خداوند یک شخصیتی آفریده همین و بس. بقیه اش به او واگذار شده، این شخص با این ظرفیتی که دارد و با تواناهائی که دارد به قول شما به آن زیگنال‌های بی‌نظم ، نظمی می‌بخشد که وقتی ما آن‌ها را نظر می‌کنیم می‌بینیم چقدر پر مغز و پر معنی است عین حافظ که همین کار را می‌کرد، عین دیگران. تئوریسین‌ها همین طورند. ببینید اصلاً الفاظ که به خودی خود، الآن ایشان اشاره کردند گفتند پیامبر هیچ لفظ تازه‌ای نیاورد کاملاً درست است. پیامبر تصوراتی که در قوم خودش بود گرفت، تصدیقاتی تازه بنا کرد.»
● وقتی بازرگان تکرار می کند که پیامبر می‌گوید «من از وحی تبعیت می‌کنم. یا به پیامبر می‌گوید: اتبع ما یوحی الیک یکجا می گوید: ما بدء من‌الرسل من که نوبرش را نیاورده‌ام، اولش که نیستم. من از آنچه به من وحی می‌شود تبعیت می‌کنم. قرآن راجع به داستان‌هایی که برای پیامبر می‌گوید مثلاً داستان یوسف.»
٭ در اینجا سروش سخن بازرگان را قطع می‌کند و از او می‌پرسد:«ببخشید شما فکر نمی‌کنید که خود پیغمبر به خودش می‌گوید که پیروی کن از این وحی. حتماً باید فرض کنیم که یکی دیگر بیرون از او دارد می‌گوید، حافظا، سعدیا» و بعد می‌گوید: « والله به نظر من اینها تبیینش ساده‌است. من نوشته‌ام در این باره. در قرآن این بحث را باید کرد که اصلاً خطاب کنند کیه؟ مخاطب کیه؟ ببینید ما عین این مسئله را در دیوان شمس داریم. در دیوان شمس واقعاً شما یک جاهایی نمی‌دانید که مولوی دارد حرف می‌زند، شمس است دارد حرف می‌زند، یک موجود دیگری بنام عشق است دارد حرف می‌زند، همه این تفسیرها هست. تا شما آن پیش فرضتان را منقح نکنید از این آیات نمی‌توانید نتیجه گیری کنید.»
قرآن و پیامبر را در حد دیوان‌های سعدی و حافظ و مولوی فروکاستن ستم به آنها نیز هست. زیرا آنان سروده‌های خود را فرآورده خواب و رؤیاا نمی‌دانستند و می‌گفتند و به صراحت که از سرچشمه قرآن سیراب می‌شوند. پیش از این مدعای او را در باره مثنوی که «مکملی برای قرآن است، چونکه در قرآن حق و عشق و محبّت نیست» را نقد کرده‌ و قول مولوی را در باره مثنوی خویش (تفسیر قرآن) آورده‌ایم.
و او همچنان گرفتار تناقض گوئی است. زیرا می‌گوید: همان‌سان که در پایان هر غزل، سعدی و حافظ و سعدیا و حافظا، می‌گفته‌اند، پیامبر نیز بهه خود می‌گفته‌است. از وحی پیروی کن! در این‌صورت، تکلیف پر شدن او از خدا چه می‌شود؟ خدای محیط بر پیامبر و پیامبر محاط در خدا، کدامیک با دیگری سخن می‌گوید؟ برابر قول سروش، خدا باید از پیامبر پر شده باشد. زیرا پیامبر است که جانشین خدا می‌شود و به خود می‌گوید: از وحی پیروی کن! انصافا آشفته‌تر از این سخن گفتن ممکن است؟ آیا حافظ و سعدی و مولوی مدعی شده بودند غزل آن‌ها وحی خداوند است و یا به تشخیص سروش آنها خود نمی‌دانسته‌اند که بهنگام سرودن غزل، از خداوند پر می‌شده‌اند؟
و هنوز، فرض محال، محال نیست. فرض کنیم پیامبر خود به خویشتن می‌گفته از وحی پیروی کن. آیا او نمی‌دانسته‌است که پیامبر نیست؟ آیا ادعایی پیامبریش دروغ نمی‌شود؟ آیا کسی که خود به خود می‌گوید از وحی پیروی کن، می‌تواند از دیگران بخواهد از «کلام خدا» پیروی کنند؟ آیا چنین ادعائی تکذیب پیامبری و خدا نیست؟ چه شگفت سخنی است این سخن: « خداوند یک شخصیتی آفریده همین و بس. بقیه اش به او واگذار شده». عقل دربند اسطوره سازی، جز این نمی‌تواند که خدا و رسول او را در دو اسطوره ناچیز کند.
آیا تا بحال دیده یا شنیده شده‌است که کسی خودش به خود بگوید:
« و اگر پیامبر سخن دروغی به ما می بست، حتماً او را با قدرت می‌گرفتیم. سپس رگ قلبش را می‌بریدیم و احدی از شما مدافع او نتوانست بود. وو البته آن [قرآن] تذکاری برای پرهیزگاران است. و همانا می ‌دانیم که گروهی از شما [آیات آن را] تکذیب می‌کنند. و آن [تکذیب ] مایه دریغ و حسرت کافران است.» (۱۱۳)
قرآن برای اطمیان خاطر ما، می‌فرماید:
اگر محمد (ص) بعضی از سخنان را بر ما بندد توانش را می‌گیریم و رگ گردنش را قطع می‌کنیم و هیچکس از شما نمی‌تواند مانع از آنچه بر سرر او می‌آمد، بگردد. صریح می‌گوید: اگر محمد(ص) پاره‌ای از گفتار خود را به حساب قرآن آورد نه تنها قرآن را از دست او خارج می‌کنیم بلکه شاهرگ گردنش را هم قطع می‌کنیم و هیچکس قادر نخواهد بود که او را از این عذاب برهاند و از او حمایت کند.
آیا عقل سلیم می‌تواند تصور کند قرآن تألیف خود پیامبر باشد، و در آن، با مؤلف چنین سخن رفته باشد و باوجود این، مؤلف امین و صادق و.... باشد؟ عقل چنین مؤلفی می‌تواند به معیت خداوند، هستی محض، درآید و روش معنویت با حق مطلق را بیاموزد؟ نه! نمی‌تواند. زیرا هرگاه عقل تا از استقلال و آزادی کامل برخوردار نباشد، توانا به معیت با خدا نمی‌شود و پیام او را نه دریافت می‌کند و نه اندر می‌یابد.
و باز برای اطمینان خاطر ما می فرماید:
و انه لحق اليقين (حاقه/۵۱) فسبح باسم ربك العظيم (حاقه/۵۲) «و آن [قرآن] حق الیقین است. پس بنام پروردگار بزرگت تسبیح گوی»
تمامی قرآن حق‌الیقین و مبین است. سخن خدا است که بر فرستاده‌ای بزگوار از جانب پرودرگار جهانیان نازل شده است باوجود این آیه‌های صریحح و باوجود ویژگی‌ها که رؤیاهای آمده در قرآن دارند، چگونه می‌توان گفت: «قرآن حاصل رؤیای پیامبر است.» گفتار پیامبر در مجموعه ای بنام نهج الفصاحه جمع آور شده، حتی آخرین خطبه آن حضرت که به خطبه حجة الوداع معروف است و موجود می باشد. نه تنها در آن زمان بلکه تا امروز عربها نگفتند که گفتار پیامبر نظیر قرآن و یا بالاتر از آن است. بلکه متفق القولند که با آنکه بسیار پر مغز و پر معنی است، اما مادون قرآن است.
اینک بر سروش است که در تناقض‌گوئی‌های خود تأمل کند. این تأمل بسا بتواند او را از بند اسطوره سازی برهد و او به راست راه توحید باز آیدد که نه گفتن است به دو محور ساختن، یکی اسطوره ساخته ذهن و دیگری واقعیت و حقیقت که برای انطباق با اسطوره، باید دستکاری شوند. هر چند که خواسته شود که به اسطوره جامه واقعیت و حقیقت پوشانده شود، دستکاری در همه جا لازم می شود.
پاسخ با این سئوال که چرا آدمی به چنین راه و روشی می افتد، شاید در آخرین قسمت این تحقیق که به روش استدراج اشاره می رود، با استعانت از کتاب خدا تا حدودی مسئله روشن گردد. حال به جاست که در بخش نهم به دعاوی مستند به نظریه داروین و روش پوپر و دعاوی حامد ابوزید، پرداخته گردد.

محمد جعفری
[email protected]

یادداشت و نمایه:
۸۱- بخش دوم گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=PJZupxATAb8&feature=youtu.be
۸۲- همان سند.
۸۳- رویاهای رسولانه، عبدالکریم سروش،۲۹ مه ۲۰۱۶ - ۰۹ خرداد ۱۳۹۵
http://www.bbc.com/persian/blogs/2016/05/160525_l44_nazeran_sorush_bazargan
۸۴- همان سند.
۸۵- و نفخ فى الصور فصعق من فى‌السموت و من فى‌الارض الا من شاء اللّه ثم نفخ فيه اخرى فاذا هـم قـيـام يـنـظرون * و اشرقت الارض بنور ربها و وضع الكتاب و جى ء بالنبين و الشـهـداء و قـضـى بـيـنـهـم بـالحـق و هـم لا يـظـلمـون * و وفـيـّت كل نفس ما عملت و هو اعلم بما يفعلون * و سيق الّذين كفروا الى جهنم زمرا حتى اذا جاءوها فتحت ابوبها و قال لهم خزنتها الم ياتكم رسل منكم يتلون عليكم آيات ربكم و ينذرونكم لقـاء يـومـكـم هـذا قـالوا بـلى و لكـن حـقـت كـلمـة العـذاب عـلى الكـافـريـن * قـيـل ادخـلوا ابـواب جـهنم خالدين فيها فبئس مثوى المتكبرين*و سيق الّذين اتقوا ربهم الى الجـنـة زمـرا حـتـى اذا جـاءوهـا و فـتـحـت ابـوابـهـا و قـال لهـم خـزنـتها سلم عليكم طبتم فادخلوها خالدين* و قالوا الحمد لله الّذى صدقنا وعـده و اورثـنـا الارض نـتـبوا من الجنة حيث نشاء فنعم اجر العاملين* و ترى الملائكة حـافـيـن مـن حـول العـرش يـسـبـحـون بـحـمـد ربـهـم و قـضـى بـيـنـهـم بـالحـق و قيل الحمد للّه رب العالمين* (زمر/ ۶۸-۷۵)
۱/۸۵- برای اطلاع بیشتر به کتاب برهان، محمد بن عبدالله زرکشی، ترجمه حسین صابری، ج ۳، فن دوازدهم التفات، گونه دهم و یازدهم، ص ۱۸۱۹؛ فن بیستم بیان مستقبل در قالب ماضی، و عکس آن،۱۸۷۴-۱۸۶۷، و سایر کتابها در این زمینه مراجعه شود.
۸۶- رؤیاهای رسولانه، عبدالکریم سروش،۲۹ مه ۲۰۱۶ - ۰۹ خرداد ۱۳۹۵
http://www.bbc.com/persian/blogs/2016/05/160525_l44_nazeran_sorush_bazargan
۸۷-تاریخ قران، دکتر محمود رامیار، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ نهم ۱۳۸۹، صص ۲۱۳-۲۱۱، الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، جلد اول، نوع هیجدهم، صص ۲۰۲و ۲۰۵ ؛ البرهان فی‌علوم القرآن زرکشی)
۸۸- الاتقان فی علوم‌القرآن، جلال الدین سیوطی، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، جلد اول، نوع هیجدهم، ص ۲۰۲و ۲۰۵ .
۸۹- الامامه و السیاسه، ابن قتیبه، ج ۱، چاپ دوم ۲۰۰۶، ص ۱۶؛ الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، جلد اول، نوع هیجدهم، ص ۲۰۳؛ رامیار ص ۳۶۷ به نقل از: صاحبی ۲۰۰؛ تاریخ یعقوبی و منابع دیگر.
۹۰- واقعه/ ۷۷و۷۸؛ بروج/ ۲۱و۲۲ و...
۹۱-ابن‌منظور، لسان العرب، ج ‏۹، ص ۱۸۶، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴٫
۹۲- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۷۶، دار العلم، دمشق، ۱۴۱۲٫.
۹۳- بخش دوم گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=PJZupxATAb8&feature=youtu.be
۹۴- همان سند.
۹۵- مصاحبه با صدای آمریکا در برنامه افق که در تاریخ ۲۱/۹/۱۳۹۳ منتشر شد
http://ir.voanews.com/media/video/iran-rumi-soroush/2556640.html?z=0&zp=1
۹۶- رویاهای رسولانه، عبدالکریم سروش،۲۹ مه ۲۰۱۶ - ۰۹ خرداد ۱۳۹۵

http://www.bbc.com/persian/blogs/2016/05/160525_l44_nazeran_sorush_bazargan

۹۷-تاریخ طبری، ترجمه از ابواقاسم پاینده، ج ۶، ص ۲۵۶۳.) و « قرآن ناطقم منم »
۹۸-امامت و سیاست، ابن قتیبه دینوری، ترجمه سید صادق طباطبائی، ص۱۵۲.
۹۹-تاریخ طبری، ترجمه از ابوالقاسم پاینده، ج ۶، ص ۲۵۶۳.
۱۰۰-تاریخ طبری، ترجمه از ابوالقاسم پاینده، ج ۶، ص۲۵۸۵.
۱۰۱-تاریخ طبری، ترجمه از ابواقاسم پاینده، ج ۶، ص۲۵۸۶.
۱۰۲- نهج البلاغه فیض، خطبه ۱۲۵؛ هذا القرآن إنما هو خطٌ مستورٌ بین الدفتین لا ینطق بلسانٍ، ولابدّ له من ترجمانٍ. وانما ینطق عنه الرجال.
۱۰۳- محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ص۱۸۰-۱۸۱، الطبقة الخامسة۱، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ه. ‌ق، چاپ اول.
عن عكرمة قال: سمعت ابن عباس يحدث عن الخوارج الذين أنكروا الحكومة فاعتزلوا علي بن أبي طالب. قال: فاعتزل منهم اثنا عشر ألفا فدعاني علي فقال: اذهب إليهم فخاصهم وادعهم إلى الكتاب والسنة ولا تحاجهم بالقرآن فإنه ذوو وجوه ولكن خاصهم بالسنة.

عن عمران بن مناح قال فقال ابن عباس يا أمير المؤمنين فأنا أعلم بكتاب الله منهم في بيوتنا نزل فقال صدقت ولكن القرآن حمال ذو وجوه يقول ويقولون ولكن حاججهم بالسنن فإنهم لن يجدوا عنها محيصا فخرج ابن عباس إليهم فحاججهم بالسنن فلم يبق بأيديهم حجة (إنتهى)
۱۰۴- أنا القاضي أبو القاسم علي بن محسن التنوخي أنا أبو سعيد الحسن بن جعفر السمسار نا أبو شعيب الحراني حدثني يحيى بن عبد الله البابلتي نا الأوزاعي قال خاصم نفر من أهل الأهواء علي بن أبي طالب فقال له ابن عباس يا أبا الحسن إن القرآن ذلول حمول ذو وجوه تقول ويقولون خاصمهم بالسنة فإنهم لا يستطيعون أن يكذبوا على السنة ( أنتهي)
۱۰۵- قلت: فالحديث موقوفا على ابن عباس ضعيف جدا وعلى علي ضعيف أيضا ويغلب على الظن ضعف طريق ابن سعد الأخرى التي لم نقف على إسنادها بكامله إلا طرفا منه عزاه السيوطي في الدر المنثور والإتقان وما ذكره من الإسناد هو عن عكره عن ابن عباس فذكر قصته مع علي وعكرمة ثقة لكن السند محذوف اختصارا كعادة السيوطي في تخريجه فكما قلت يغلب على الظن ضعف السند والله أعلم..
۱۰۶- الأولى: جَهالة محمَّد بن عُثْمان؛ قال ابنُ أبي حاتم (۴/ ۱/ ۲۴): "سمِعْت أبي يقول: هُو مَجهول".
الثانية: سعيد بن خالد، لم أعْرِفْه
الثَّالثة: زكريَّا بن عطيَّة؛ قال ابنُ أبي حاتم (۱/ ۲/ ۵۹۹): "سألتُ أبي عنْه فقال: منكر الحديث"، وقال العقيلي: هو مَجهول" (اهـ).
۱۰۷- نهج البلاغه فیض خطبه ۱۸: وَ الله سبحانه یقول: ما فرّطنا فی الکتابِ من شیء، و قال: فیه تبیان کل شیء، و ذکر ان الکتاب یصدق بعضه بعضاً، و انه لا اختلافُ فیهِ، فقال سبحانه: و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلفا كثيرا وَإنّ القرآن ظاهرهُ اَنیقٌ، و باطنُهُ عَمیقٌ، لاتفنی عَجائبُهُ، ولا تنقضی غَرائِبُهُ، ولا تُکشفُ الظلماتُ اِلا بِهِ
۱۰۸- همان سند، خطبه ی ۱۳۳ : « وکتابُ اللهِ بینَ أظهُرِکم ناطقٌ لا یَعیی لسانُه، وَ بَیتٌ لّاتُهدَمُ اَرکانُهُ، وَعِزٌ لّاتُزَمُ اَعوانُهُ»
۱۰۹- همان سند، خطبه ۱۷۵: واعلموا دن هذا القرآن هم ناصح الّذی لایَغُشُّ، والهادیالذی لایُضّلّ، والمحدث الذی لا یکذبُ، و ما جالس القرآن احدٌ ذۀا قام عنهُ بزیدة أو نقصان، زیادة فی هدی، و نقصان من عمی... وَ ان الله سبحانه لم یعظ احداً بمثل هذا القرآن، فانه حبل الله المتین، وسببه الامین، و فیه ربیع القلب، و ینابیع العلم، و ما للقلب جلاءٌ غیره،
۱۱۰- همان سند، خطبه ی ۱۸۲ : « فالقرآنُ آمرٌ زاجرٌ ، وصامتٌ ناطقٌ ، حجةُ الله علی خَلقه، اَخَذَ عَلَیهِ میثاقَهُم، وَارتُهَنَ عَلَیهِ أنفُسَهُم، أتَمَّ نورُهُ، وَأکمَلَ بِهِ دِینَهُ »
۱۱۱- همان سند، خطبۀ ۱۸۹: «ثم انزل علیه الکتاب نورً ا لاّتُطفَأُ مصابیحه و سراجاٌ لا یخبو توقدوه، و بحراٌ لا یدرک قهره، و منهاجاٌ یضل نهجه، و شعاعاً لا یظلم ضوؤهُ، و فرقاناٌ لا یخمد برهانه و تبیاناٌ لا تهدم ارکانه، و شفاعاٌ لا تخشی أسقامه، و عزّاٌ لا تهزم أنصاره، و حقاٌ لا تخذل أعوانه» ؛ و نیز خطبه ی ۱۴۷ : « فهوَ بینَهم شاهدٌ صادقٌ ، وصامتٌ ناطقٌ » بنابراین ، آن ( منظور دین ) درمیان آنان گواهی است صادق ، وساکتی است سخنگو ؛ و یا خطبه ی ۱۶۸ : « إنّ اللهَ بعثَ رسولاً هادیاً بکتابٍ ناطقٍ وأمرٍ قائمٍ، لا یهلکُ عَنهُ إلاّ هالکٌ » خداوند پیامبری که راهنما بود، بر انگیخت با کتابی [قرآن کریم] و با امری برپا. تباه نمی شود مگر مخالف آن که تباه شونده است.
۱۱۲- نهج البلاغه فیض، حکمت ۹۴،« إِعقِلو الخبر إِذا سَمِعتُمُوهُ َقلَ رِعایَةٍ لا عَقلَ رِوایَةٍ ، فان رواة العلم کثیرٌ و رُعاتَهُ قلیلٌ.»
۱۱۳- قران، سوره حاقه آیه های ۵۰-۴۴ « و لوتقول علينا بعض الاقاويل * لاخذنا منه باليمين * ثم لقطعنا منه الوتين * فـمـا مـنكم من احد عنهه حاجزين * و انه لتذكرة للمتقين *و انا لنعلم ان منكم مكذبين * و انـه لحـسـره على الكفرين»