بدون تردید آنها که جمهوری اسلامی را بزرگ ترین دشمن ایران و ایرانی می بینند از مرگ رفسنجانی باید خشنود باشند۰ مرگ کسی که به همراه خمینی، بهشتی، و خامنه ای از پایه گذاران اصلی نظام حاکم بر ایران بود؛ در سرکوب گسترده گروه های مخالف از آغاز حکومت نقش مستقیم داشت؛ در به درازا کشاندن جنگ و ویرانی، با وجود مهیا شدن فرصت برای پایان آن از سال ۱۳۶۱ نقش کلیدی داشت؛ از عوامل مؤثر در کشتار بزرگ هزاران مجاهد و مبارز در بند در سال ۱۳۶۷ بود؛ در دوره هشت ساله ریاست جمهوری او طی آن چه بعدها "قتل های زنجیره ای" نام گرفت، بیشترین شمار روشنفکران و نویسندگان ناراضی به دست وزارت اطلاعات در داخل کشور مخفیانه به قتل رسیدند؛ دوره ریاست جمهوری او همچنین از نظر شمار مبارزان و ناراضیانی که توسط مأموران وزارت اطلاعات در خارج از کشور به قتل رسیدند نیز در تاریخ جمهوری اسلامی رتبه اول را دارد؛ و کسی که بر اساس اسناد منتشر شده در چند دادگاه جنایی، از جمله قتل رهبران حزب دموکرات کردستان ایران در جریان موسوم به میکونوس و نیز انفجار مرکز یهودیان در آرژانتین، نامش در میان متهمان اصلی آمده است۰ بنا بر این کوتاه شدن دست او از سر ایرانیان واقعه ای فرخنده است۰
در اینجا اما نگارنده بر آن است تا پیامد های مرگ رفسنجانی، یا به قول یکی از بزرگان فامیل "رسمنجانی"، را در پرتو نظریه رایج در خصوص جناح های جمهوری اسلامی بررسی کند۰ به باور راقم این سطور، پیامد های مرگ رفسنجانی ناتوانی این نظریه را در تبیین اوضاع ایران نشان می دهد۰
پیامد های مرگ رفسنجانی، با فرض درستی نظریه "جنگ و جدال جناح ها"، چه خواهد بود؟
اگر دیدگاه رایج در مورد جنگ و جدال میان جناح های جمهوری اسلامی درست باشد، بدون تردید مرگ رفسنجانی را باید ضربه ای بسیار محکم به جناح "میانه رو" به شمار آورد۰ نخست به این دلیل که به لحاظ تاریخی نخستین کارگزار حکومت ولایت فقیه که از سوی "تحلیل گران" اروپایی و امریکایی مسائل ایران "میانه رو" خوانده شد همین رفسنجانی بود۰
دوم این که نباید فراموش کرد همو بود که در جریانی که بعدها به رسوایی "ایران ـ کنترا" معروف شد، طرف اصلی ایرانی معامله تسلیحاتی میان آمریکا و ایران بود۰ یکی از انگیزه های دولت ریگان از این اقدام تقویت جناح "میانه رو" بود۰ آمریکایی ها چنین می پنداشتند که رفسنجانی در رأس میانه روهای ایران قرار دارد و تأمین سلاح و مهمات آمریکایی ـ که نیروهای ایران به شدت به آن برای ادامه جنگ نیازمند بودند ـ توسط او موضع میانه روها را در ایران تقویت خواهد کرد۰
سوم این که در میان آنها که "میانه رو" شناخته می شوند، با نفوذترین و قدرتمندترین فرد، بدون تردید رفسنجانی بود۰ بنا بر همین دلیل ها و ملاحظات بوده است که تقریبأ همه تحلیل گران و صاحب نظران، مخالفان و طرفداران جمهوری اسلامی همگی بر این نکته اتفاق نظر دارند که با مرگ رفسنجانی آسیب جبران ناپذیری به جناح موسوم به میانه رو وارد شده است۰
اگر جنگ میان جناح های رژیم جدی باشد و واقعأ جناح میانه رو با از دست دادن رفسنجانی ضعیف تر از پیش شده باشد، و توازن قوای درون نظام بیش از پیش به سود "تندروها" تغییر کرده باشد، آثار احتمالی چنین تغییری بر اوضاع ایران چه خواهد بود؟
اگر تحلیل مبتنی بر جدال جدی جناح ها درست باشد، نخستین و مهم ترین رویداد قابل پیش بینی، از دست رفتن بخت انتخاب روحانی یا یک "میانه رو" در انتخابات سال آینده خواهد بود۰ بر اساس توازن نوین میان نیروهای رژیم پس از مرگ رفسنجانی، حضور میانه روها در نهادها و کانون های قدرت رژیم تنها به قوه مجریه و اقلیت کوچکی در قوه مقننه محدود می شود۰ نهادهای اصلی قدرت هم که همچون گذشته در اختیار "تندروها" است۰ برجام نیز که تنها دستاورد روحانی "میانه رو" برای نظام بود اکنون در حال احتضار است و ترامپ و مشاورانش بر ضرورت بازبینی آن در پرتو منافع امنیتی آمریکا و متحدان منطقه ای تأکید کرده اند۰ اکنون، همه تندروهایی که در مجلس، سپاه و دیگر نهادهای رژیم از آغاز با مذاکره هسته ای مخالف بودند، و خامنه ای هم که ظاهرأ اعتمادی به آمریکایی ها نداشت و نسبت به آخر و عاقبت مذاکرات خوش بین نبود۰ همه این نیروها و نهادهای "تندرو"، اکنون که کفگیر برجام به ته دیگ خورده است، بایستی قاعدتأ موضع شان در درون نظام مستحکم تر و قوی تر شده و دست بالا را داشته باشند۰ در مقابل، "میانه رو ها" باید ضعیف تر از پیش شده باشند۰
این همه بدان معناست که مطابق نظریه رایج در باره جنگ و جدال جناح های جمهوری اسلامی، مرگ رفسنجانی موجب تضعیف جدی جناح "میانه رو" شده و از این رو در انتخابات آینده ریاست جمهوری، خبرگان، و مجلس احتمال برنده شدن یا حتی تأیید صلاحیت نامزدهای "میانه رو" بسیار کمتر از پیش خواهد بود۰
پیامد های مرگ رفسنجانی بر اساس نظریه "هماهنگی جناح ها" چه خواهد بود؟
از آنجا که به باور نگارنده، جناح های جمهوری اسلامی جنگ و جدال جدی و واقعی ندارند، مرگ قدرتمند ترین "میانه رو" نظام نه تنها احتمال انتخاب یک "میانه رو" در خیمه شب بازی انتخابات را کاهش نمی دهد که هیچ، بلکه به دلیل روی کار آمدن دولتی قدرتمند در ایالات متحده، نیاز ایران به رئیس جمهوری "میانه رو" بسیار بیشتر از پیش نیز شده است۰
بنا بر همین نیاز مبرم به نمایش میانه روی در نظام است که با وجود مرگ رفسنجانی، که بانفوذ ترین "میانه رو" و پشتیبان اصلی روحانی به شمار می آمد، این روزها صدای روحانی در دفاع از برجام و سیاست خارجی مبتنی بر مذاکره با غرب بلندتر هم شده است۰ این امر البته در چارچوب نظریه "هماهنگی جناح ها" به راحتی قابل فهم و تبیین است، چرا که جمهوری اسلامی نیاز دارد که جای خالی رفسنجانی را با در آوردن مهره های "میانه رو" تازه از انبان ولایت، در درازمدت، و افزایش نقش و لحن مهره های موجود، در کوتاه مدت، جبران کند۰ اگر جنگ و جدال جناح ها واقعی و جدی بود که روحانی باید پس از مرگ پشتیبان اصلی اش کمی محافظه کارتر و محتاط تر می شد۰ از این رو "دور برداشتن" روحانی پس از مرگ رفسنجانی تنها در چارچوب هماهنگی جناح ها قابل تبیین است۰
از این گذشته، تنها گریز راه ایران در برابر آمریکای ترامپ ادامه همین بازی جنگ تندروها و میانه روها برای فریب خواهد بود۰ این بدان معناست که علی رغم مرگ رفسنجانی، "میانه رو ها" در آینده جمهوری اسلامی نقش جدی تری خواهند یافت۰ به عنوان نمونه، رئیس جمهور آینده یک "میانه رو" خواهد بود۰ افزون بر آن، کسانی هم چون نوه خمینی برای مجلس خبرگان آماده می شوند۰ هیچ یک از این رویدادها با فرض جنگ جدی جناح ها، که بر اساس آن مرگ رفسنجانی موجب تضعیف جدی جناح "میانه رو" شده است، قابل توضیح و تبیین نیستند۰ بر خلاف این پیش فرض رایج، دعوای جناح ها تنها با هدف فریب مردم در داخل و ناظران خارجی است۰ رو آمدن این یا آن جناح، به جای آن که نتیجه جدال و زورآزمایی دو جناح باشد، بیشتر به شرایط بین المللی بستگی دارد، چنان که مرگ بزرگ ترین و بانفوذترین "میانه رو" نظام مانع از به قدرت رسیدن "میانه رو ها" در انتخابات ریاست جمهوری و خبرگان نخواهد شد۰
