یکی از علل اصلی زندانی شدن رفسنجانی و خامنه‌ای نه دفاع از برقراری حاکمیت فقه بر کشور که همکاری با سازمان مجاهدین خلق بود. یاری رساندن به سازمانی تروریستی، که خمینیون بعد مدعی شدند از همان آغاز منحرف بوده و منافقین می‌خواندند، نمی‌توانسته برای آنان مشروعیتی جهت حاکمیت بر کشور باشد.

خردمندانه‌ترین معیارها برای سپردن کارها در دست کسی البته دانش و توانایی و آزموده‌های اوست. خمینی و یارانش اما خود آشکارا با بی‌ارزش شمردن "تخصص" و برتری "تعهد" راه دیگری در پیش گرفته بودند. با این همه، منظورشان از تعهد استواری در پیکار با حکومت پیشین و نیز با هدف برقراری حکومت اسلامی شیعی و حتی پذیرش زعامت خمینی هم نبود. تعهد مورد نظرشان معنایی نداشت مگر سرسپردگی بی‌چون‌و‌چرا به او.

به این ترتیب، برکشیدن افراد و سپردن امکانات کشور به دست‌شان تنها به دلیل روابط دوستانه یا خویشاوندی و بی‌توجهی به قابلیت‌های انسان‌ها برای در دست گرفتن سررشتۀ کارها و نیز حق رأی و نظر ملت برای انتخاب مسؤولان کشور پدیده‌ای است که خمینی پایه‌گذاری کرد. او البته از همان آغاز کار حکومت اسلامی با دخالت دادن پسرش احمد در تصمیم‌گیری‌های مهم راهش را کم و بیش به مردم هم نشان داده بود. همین راه را دیگر سران جمهوری اسلامی در پیش گرفتند تا کار به وضعیت هراسناک باندبازی‌ها و سوء استفاده‌های امروز رسیده است. رفسنجانی برادر بی‌پشتوانه‌اش را به جایگاه مهم ریاست صدا و سیما نشاند و فرزندان و دیگر آشنایانش را هم در کارهای سودآور وارد کرد. در این بنای کجی که خمینی و رفسنجانی پایه‌گذاری کردند کار به جایی رسید که به نوشتۀ حسین‌علی منتظری، احمد خمینی خواب خلافت بر کشور می‌دید. به گفتۀ مهدی کروبی، محمود احمدی نژاد را مجتبی خامنه‌ای رئیس جمهور کرد. این خامنه‌ای هم خواب خلافت می‌دیده...

نفوذ موریانه‌ای

تنها مدت کوتاهی پس از آغاز کار دولت موقت، بازرگان شروع کرد به انتقاد از نیروهای کارشکن، نیروهایی که "چوب لای چرخ دولت" می‌گذاشتند. این اعتراض‌ها ولی همراه بود با انتقادهای او و دیگر کاربه‌دستان حکومت اسلامی از نیروهای کمونیست. به این ترتیب، بسیاری مردم گمان می‌بردند کارشکنان همان کمونیست‌‌ها هستند

یکی از فرزندان طالقانی نقش رفسنجانی را در استعفای دولت موقت "بسیار بسیار موذیانه" می‌خواند (20).

ابوالحسن بنی صدر در دوران ریاست جمهوری‌اش به گونه‌ای پیگیرتر از بازرگان بر نیروهای کارشکن می‌تاخت. همچنین او به گونه‌ای پیگیرتر از بازرگان بر نیروهای چپ می‌تاخت و "حضرت امام" و روحانیت انقلابی" را بزرگ می‌داشت. بازرگان و بنی صدر (دست کم در آغاز ریاست جمهوری‌اش) نام آن کارشکنان را از طریق رادیو و تلویزیون به مردم نمی‌گفتند و آنان هم طبیعتاً نمی‌توانستند بدانند سخن به درستی بر سر چه کسانی است.

حسن لاهوتی که مدتی سرپرستی سپاه پاسداران انقلاب را در دست داشت در همان زمان به گونه‌ای آشکار مسؤولان حزب جمهوری اسلامی را عامل کارشکنی برشمرد و شیوۀ کارشان را آشکار ساخت. حتی او که جزو روحانیون انگشت‌شماری بود که به سرسختی در برابر حکومت پیشین شهرت داشت نتوانست در برابر قدرت‌طلبی‌های حزب طاقت بیاورد و تسلیم شد و استعفا کرد.

لاهوتی توضیح داد كه بنا بر مقرراتی كه برای سپاه وضع شد قرار بود پاسداران فرماندهان‌شان را از میان خویش برگزینند، اما حزب جمهوری اسلامی در آن نهاد ریشه دواند و زیر بار رأی‌گیری نرفت و فرماندهان مطیع خود را بر آن تحمیل كرد (21). به این ترتیب، لاهوتی از سپاه بیرون آمد و آن را تقدیم حزب کرد. سپس رفسنجانی در راه منویات متعالی حزب جمهوری اسلامی هدایت سپاه را در دست گرفت.

پس از آن، شاخۀ چماقداری حزب پیوسته نشست‌های سخنرانی لاهوتی را که یکی از پرحرارت‌ترین مخالفان انحصارطلبی آن حزب بود بر هم می‌زد. لاهوتی که خود اهل گیلان بود در رویارویی با حزب و دفاع از حقوق مردم تا آنجا پیش رفت که با طرح تفکیک زنان از مردان در ساحل دریا در آغاز تابستان 1359 مخالفت کرد (22).

به این ترتیب، رهبران حزب سابقۀ دشمنی با لاهوتی داشتند و سکوت رفسنجانی پس از کشته شدن لاهوتی به دست لاجوردی در پاییز 1360 بزرگواری و گذشت رفسنجانی را در برابر کشته شدن یک عزیز به خاطر منافع دراز مدت جمهوری مقدس اسلامی به نمایش نمی‌گذاشت. رفسنجانی‌ها از مدت‌ها پیش از آن با هدف برقراری حاکمیت منزه حزب جمهوری اسلامی بسیاری از عزیزان خود و دیگران را پایمال کرده بودند. در ادامۀ کار هم او به همراه احمد خمینی بیش از هر کس دیگری از اسدالله لاجوردی پشتیبانی می‌کرد.

محسن رضایی در مناظرۀ تلویزیونی با محمود احمدی‌نژاد در انتخابات ریاست جمهوری خرداد 1388 در شرح توانایی‌هایش گفت: "در سه سال اول انقلاب که دولت مستقر نشده بود عملاً اداره دولت در اختیار ما بود. . . . همان موقع که بازرگان مرتب می گفت اینها (سپاه) در کار ما دخالت می‌کنند، مربوط به همین بود" (23). این اعتراف مهم در میان اخبار رویدادهای بسیار مهم‌تری که آن روزها در پیش بود گم شد. رضایی، از اعضای بلند مرتبۀ سپاه پاسداران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در آن روزگار، به این ترتیب اقرار می‌کند که هرج و مرج سال‌های نخست انقلاب، بیکاری‌ها، بی‌نظمی‌ها و، کوته‌سخن، رنجی که مردم در این راه کشیدند حاصل خرابکاری‌های این اذناب حزب جمهوری اسلامی بوده است.

از میان برداشتن طالقانی

طالقانی در آن روزگار در محافل سیاسی و در میان دانشجویان به سبب رفتار تساهل‌آمیز در برابر دیگراندیشان بسیار شناخته‌شده بود. به همین علت و نیز به دلیل داشتن سابقۀ مبارزۀ طولانی و آشتی‌ناپذیر با حکومت شاه در روزگاری که این امر افتخاری بزرگ شمرده می‌شد، در میان مردم محبوبیتی وصف‌ناپذیر داشت. در روزگار اقامت خمینی در پاریس و درآوردن اداها و اطوار آزادی‌خواهانه، بیگمان بسیاری از نیروهای سیاسی و روشنفکران و اقشار آگاه‌تر جامعه به گمان و امید همگونی اندیشه‌های او با طالقانی رهبری‌اش را بر انقلاب پذیرا شدند.

تنها دو ماه پس از پیروزی انقلاب، طالقانی در اعتراض به وجود بازداشتگاه‌های غیر قانونی و دستگیری پسرانش دفترهایش را تعطیل و تهران را ترک کرد. پس از آن، بسیاری از مردم کوچه و بازار به همراه تمامی احزاب و گروه‌های چپ و لیبرال پشتیبانی خود را ار طالقانی و انزجارشان را از سپاه پاسداران و پشتیبانان آن اعلام کردند. سیل تظاهرات خودجوش میلیونی در حمایت از طالقانی در تهران و شهرستان‌ها به راه افتاد. در سوی مقابل، هواداران خمینی در حزب جمهوری اسلامی و مجاهدین انقلاب اسلامی و سپاه پاسداران و مؤسسۀ الهادی غفاری اقلیتی بیش نبودند.

به یقین تنها کسی که در آن برهه می‌توانست صفی یگانه از نیروهای چپ و لیبرال در برابر خمینبون پدید بیاورد طالقانی بود. در نبود طالقانی چپ‌ها حتی نمی‌توانستند وحدتی موقتی میان خود برای دفاع از آزادی پدید بیاورند، چه رسد به اینکه بخواهند با لیبرال‌ها هماهنگی تاکتیکی‌ای داشته باشند.

در مباحث مربوط به فلسفۀ تاریخ از جمله دربارۀ نقش شخصیت در تاریخ گفتگو شده است. در این مورد به طور خلاصه می‌توان گفت که، در شرایط انقلابی و ناپایدار، فرد می‌تواند گاه نقشی تعیین‌کننده بازی کند. چنین نقش تعیین‌کننده‌ای را خمینی بازی کرد، آن هم نقشی ویرانگر و در جهت بازگرداندن جامعه به عهد عتیق. به راستی سخن اوریانا فالاچی که پس از دیدار با خمینی در باره‌اش گفت "او پیش خواهد تاخت و جهان را مسموم خواهد کرد. . . . افسوس، زمانی که مادرش آبستن او بود تصمیم نگرفت سقط جنین کند" (24)، معنای بسیاری می‌داد.

خمینی و حزب جمهوری اسلامی بی‌تردید می‌دانستند که با وجود طالقانی امکان تصویب اصول مربوط به ولایت فقیه در قانون اساسی، اجباری کردن حجاب برای زنان، ریشه‌کنی گروه‌های سیاسی و دیگر برنامه‌هایشان با مانع جدی روبه‌رو خواهد شد.

طالقانی در آخرین سخنرانی خود از خطر استبداد دینی سخن گفت و مردم را از توطئۀ رهبران حزب جمهوری اسلامی آگاه کرد: "گروهها و افراد دست اندر كار شاید اینطور تشخیص بدهند كه اگر شورا تشكیل بشود دیگر ما چه كاره هستیم؟ بروید دنبال كارتان. بگذارید مردم مسئولیت پیدا كنند" (25).

او این سخنان را در روز 18 شهریور 1358 به زبان آورد. در روز 19 شهریور تیتر صفحۀ نخست آن روزنامه‌ها چنین بود: "آیت‌الله طالقانی درگذشت."

در همان زمان شایعات فراوانی در میان مردم مبنی بر احتمال کشته شدن طالقانی وجود داشت. نخستین کسی که تهمت کشتن طالقانی به او زده شد بهشتی بود و شعار "بهشتی، بهشتی، طالقانی رو تو کشتی" اینجا و آنجا به گوش می‌رسید. در همایونشهر اصفهان، در مراسم بزرگداشت طالقانی، "هنگامی که راهپیمایان شعار می‌داند چند تیر هوایی شلیک شد،" بر اثر شلیک "تیر هوایی" دست کم یک نفر به نام حسین شیرویی کشته شد (26).

برای خنثی کردن اثر شایعات بود كه "دكتر میرحقانی مدیر كل پزشكی قانونی تهران هر گونه شایعه‌ای در خصوص چگونگی درگذشت به جز سكته قلبی را تكذیب كرد" (27). این نظر البته بی‌ارزش است چون طالقانی کالبدشکافی نشد.

بنا به گفتۀ مجتبی طالقانی، محمد مدیر شانه‌چی (از یاران نزدیک طالقانی) و نیز ولی الله چهپور پدر عروس طالقانی، هیچ‌کدام کسانی که با طالقانی در یک خانه زندگی می‌کرده‌اند (از جمله همسر و پسر و نگهبانش) در شب مرگ او در خانه حاضر نبوده‌اند و تنها چهپور در آنجا حضور داشته.

چهپور که به گفتۀ برخی نزدیکان طالقانی پیش از انقلاب نامش شهپور بوده و سپس نامش را تغییر داده در واقع از زیردستان بهشتی بود. بر خلاف دیگر نزدیکان طالقانی که پس از مرگش از حکومت اسلامی دوری گرفتند، چهپور نه تنها چنین نکرد، که این گونه مسؤولیتی پذیرفت: "ماموریت گروه ضربت زندان اوین از جانب دادستانی کل انقلاب از یکم دی‌ماه 58" (28).

پرویز ثابتی در خاطراتش از جمله در مورد علی خامنه‌ای بدون اشاره به طالقانی می‌گوید: "۲ برادر به نام شهپور که برایش [خامنه‌ای] تریاک می‌بردند و بعد از انقلاب نامشان شد چهپور؟ و یکی از آنها مسئول حفاظت بنیاد مستضعفان شد... خامنه‌ای به هر حال قبل از انقلاب چندان مطرح نبود" (29). این همان چهپور یا شهپور پدر عروس طالقانی است که به گفتۀ خودش دستی در ورزش‌های رزمی داشته و پس از درگذشت طالقانی به کارهای ضربتی و حفاظتی می‌پرداخته.

رهبران حزب جمهوری اسلامی پیوسته می‌گفتند به کار گروهی اعتقاد دارند و اهل تکروی و دیکتاتوری نیستند. در پیوند با مرگ طالقانی در این میان می‌باید به دنبال رد پایی از رفسنجانی هم گشت. در این زمینه به راستی شواهدی هم وجود دارد که می‌تواند نشانگر نقش کلیدی او باشد. مهدی طالقانی فرزند محمود طالقانی چند دهه پس از مرگ پدر و تنها در شرایطی که رفسنجانی از تخت قدرت به زیر کشیده شده بود این جرأت را یافت که فاش کند پدرش را از میان "برداشته‌اند" و رفسنجانی در آن کار نقش کلیدی داشته (30). مهدی طالقانی همچنین گفت در جریان ربودن پسران طالقانی دو ماه پس از پیروزی انقلاب رفسنجانی در تماس تلفنی با دفتر طالقانی آشکارا از محمد غرضی که مرتکب آن آدمربایی شده بود پشتیبانی کرده است.

در پایان این قسمت شاید افزودن نکته‌ای کوچک به ویژه برای مخاطبی که در عرصۀ انقلاب 57 حضور نداشته لازم باشد. سخن گفتن از کنش‌های طالقانی الزاماً برابر نیست با موافقت با آن انقلاب و ضروری دانستن رویدادش. می‌توان از چنین زاویه‌ای هم به مطلب نگریست: اکنون که آن انقلاب به هر حال در ایران روی داده بود، وجود طالقانی می‌توانست از بروز برخی ضایعات آن مانند گروگانگیری و جنگ و تروریسم بکاهد.

اشغال سفارت آمریکا

به گفتۀ یکی از دانشجویان مقلد خمینی که سفارت آمریکا در ایران را در آبان 1358 اشغال کردند، آنان در آن روزگار در میان دیگر دانشجویان دانشگاه‌های کشور "در غربت و مظلومیت بودند" (31). به دیگر سخن، شمارشان بسیار اندک بود. یکی دیگر از آنان اقرار کرد: "واقعه 13 آبان 1358 واقعه‌ای بود كه اگر رخ نمی‌داد، نسل جوان را نیروهای چپ و ماركسیست و حزب توده ایزوله می‌كردند و مسلط می‌شدند، مخصوصاً با شعارهایی كه می‌دادند مبنی بر مبارزه با امپریالیسم و غیره" (32).

پس از آنکه روشن گردید شعارهای آزادی‌خواهانۀ خمینی در پاریس توخالی بوده و به ویژه پس از تشکیل مجلس خبرگان به جای مؤسسان و تصویب قانون اساسی ولایت فقیه، از شمار هواداران خمینی در میان اقشار آگاه‌تر جامعه با همان شتابی که به او گرویده بودند کاسته می‌شد. به همان نسبت هم به شمار هواداران گروه‌های چپ، که در آن شرایط انقلابی در میان جوانان محبوبیتی داشتند، افزوده می‌گشت.

دلایل فراوانی وجود دارد حاکی از آنکه اشغال سفارت اقدامی هماهنگ از سوی حزب جمهوری اسلامی و با تأیید خمینی بوده است. آنان می‌خواستند به جوانان نشان بدهند که مقلدان خمینی هم می‌توانند مانند چپگرایان ضد امپریالیست باشند تا به این ترتیب از ریزش نیروهایشان به سود چپگرایان بکاهند یا شاید هم خواب فروایستادن آن روند را می‌دیدند.

به اعتراف یکی از اشغالگران سفارت، آنان در آغاز در نظر داشتند "حداكثر 48 ساعت در صحن سفارت متحصن شوند" (33)، تا به این ترتیب بتوانند اعلام کنند که آنها هم ضدامپریالیست هستند. پشتیبانی حزب توده و مجاهیدن خلق و پس از مدتی فداییان خلق از آنان ولی سبب شد تا خمینیون به این فکر بیفتند برای استحکام پایه‌های قدرت خود بر کشور و حتی حذف همین احزاب پشتیبان به اشغال سفارت و گروگان‌گیری ادامه بدهند.

پس از آنکه رئیس جمهور بنی صدر و وزیر خارجه صادق قطب‌زاده پافشاری کردند گروگان‌ها به دولت سپرده شوند تا تکلیب‌شان روشن گردد، حزب جمهوری اسلامی رهنمود داد: "دانشجویان همچنان گروگانها را نگاه دارند" (34). سپس دفتر خمینی فرمان داد: "گروگانها در اختیار دانشجویان میمانند" (35). این گام‌های هماهنگ خط بطلانی می‌کشید بر ادعاها مبنی بر خودجوش بودن حرکت اشغال سفارت.

گروگان‌گیری زیان‌های سیاسی و اقتصادی فراوانی بر مردم ایران وارد آورد. این اقدام باعث وحشی و نامتمدن خوانده شدن ایرانیان در جهان گردید. با این همه، رفسنجانی در مورد قطعنامۀ شورای امینت سازمان ملل برای آزادی گروگان‌ها گفت: "برای قطعنامۀ شورای امنیت ارزشی قائل نیستیم" (36). در راستای رهنمود خمینی که: "امریكا نه دخالت نظامی در ایران می‌خواهد بكند نه محاصره اقتصادی" (37)، رفسنجانی گفت: "كشور امریكا و همپالكیهایش نمی‌توانند ما را محاصره اقتصادی كنند زیرا احتیاج مبرم به نفت ما دارند و همه این سر و صداها یك طبل توخالی و یک بلوف سیاسی بیش نیست" (38).

در حالی که ده ماه از اشغال سفارت آمریکا سپری می‌شد و کارمندان آن همچنان در اسارت خمینیست‌ها بودند، این پرسش و پاسخ میان یک خبرنگار و رفسنجانی رد و بدل شد:

"سئوال: ʼدر هفته گذشته بسیاری از مقامات مملكتی و بعضی از اعضای مجلس خواهان تصمیم‌گیری سریع درباره مسئله گروگانها شده‌اند. این مسئله را چگونه ارزیابی میكنید؟ʻ

"جواب: ʼفكر میكنم قضیه در مجلس مطرح شود. ولی در مورد سریع مطرح شدن آن باید بگویم ما مسائل مهمتری داریمʻ" (39).

در آن روزگار وقت‌کشی برنامه‌ریزی شدۀ پربرکت، بهشتی هم گفت: "این مسأله [گروگانگیری] دیگر برای جامعه ما یك مسأله درجه اول نیست. ما با مسائل درجه اول فراوانی روبرو هستیم كه لازم میدانیم همه وقت و نیروی خود را به آنها اختصاص دهیم" (40).

ادامۀ اشغال سفارت و بلاتکلیفی وضع گروگان‌ها و سر دادن شعارهای توخالی بی سر و ته از سوی خمینیون بقیۀ مردم ایران را خسته کرد. بسیاری از کسانی که از آغاز از آن اقدام پشتیبانی کرده بودند دست از حمایت خود برداشتند و بخشی دیگر با ادامۀ اشغال مخالفت ورزیدند. خمینی و حزبش اما می‌کوشیدند به راه‌های گونه‌گون از آن بهره ببرند.

چون از همان آغاز قصدشان از گروگانگیری سوء استفادۀ گروهی و ضربه زدن به مصالح مردم بود، پس از پانزده‌ماه گروگانگیری، هنگامی که ناچار می‌خواستند آنها را آزاد کنند، دولت بیگانه‌ای را شتابان به میانجی‌گری فراخواندند و منافع ایرانیان را به حراج گذاشتند: "مقامات ایرانی قبلاً اعلام كرده بودند اگر چنانچه الجزایر با شرایط آمریكا موافقت كند آنان [خمینیون] نیز موافق خواهند بود" (41). رفسنجانی وضعیت را چنین شرح داد: "آن زمان هم كه تشخیص دادیم كه دیگر گروگانها در سیاست ما نقشی نمی‌توانند داشته باشند با هدایت امام و تصویب مجلس و فعالیت‌های دولت به این جریان پایان دادیم" (42).

متمم قانون اساسی

پس از طرح اصول مربوط به ولایت فقیه در مجلس خبرگان در تابستان 1358، احزاب گوناگون سیاسی و شخصیت‌های شاخص سیاسی و اجتماعی غیر حکومتی با آن به مخالفت برخاستند. دار و دستۀ خمینی نخست کوشیدند از طرح ولایت فقیه دفاع کنند. پس از آنکه دریافتند دفاعیات‌شان تنها مقلدان خمینی را قانع می‌کند و خیل مخالفان لیبرال و چپ همچنان به انتقاد خود ادامه می‌دهند، به مردم قول دادند در یک متمم قانون اساسی اصلاحات مورد نظر مخالفان را وارد خواهند کرد. به این ترتیب، خمینیون از مردم می‌خواستند در رفراندوم شرکت کنند و به قانون اساسی ولایت فقیه رأی مثبت بدهند تا بعد آن قانون اصلاح شود!

چند روز پیش از برگزاری رفراندوم، خمینی در بیانیه‌ای از مردم ایران "از هر قشرى و در هر مسلکى" خواست "که به این قانون سرنوشت‌ساز رأى مثبت بدهند" (43). او مردم را از توطئۀ احتمالی آمریکا، که سفارتش در اشغال مقلدان خودش بود، هشدار داد: "عزیزان من! امروز که ما در مقابل یک قدرت شیطانى قرار داریم، کشور ما را مى‌خواهند به تباهى بکشند، نگذارید اساس جمهورى اسلامى سست شود و دشمنان اسلام دلشاد شوند."

در آن بیانیه، خمینی همچنین نوشت: "اسلام بزرگتر از آن است که به واسطه یک اشکالى قابل رفع از اساس آن صرف‌نظر نمائید. اگر اشکالى باشد ممکن است در متمم که در نظر گرفته‌اند رفع شود." یعنی اینکه می‌پذیرد آن انتقادی که مخالفان بر قانون اساسی وارد کرده‌اند (یعنی همان ولایت فقیه) می‌تواند یک "اشکال" شمرده شود و در متمم قانون اساسی که قرار است به زودی مقدمات تصویب آن آماده گردد رفع خواهد شد.

یک روز پس از برگزاری آن رفراندوم کذایی، رفسنجانی، که از سوی شورای انقلاب سرپرستی وزارت کشور را در دست داشت، ضمن دادن این خبر دست اول که "رفراندوم با 99 درصد پیروز خواهد شد" (44)، به پرسشی در مورد متمم قانون اساسی هم پاسخ داد. گفت: "متمم قانون اساسی چیزی نیست که مال امروز و فردا باشد. هر قانونی که به تصویب برسد طبیعی است که دارای نواقصی خواهد بود، بنابراین اگر نیازی باشد طبعاً متممی هم خواهد بود. اما در حال حاضر راجع به متمم قانون اساسی هیچگونه تصمیمی گرفته نشده است" (45).

به این ترتیب، رفسنجانی به کلی‌گویی در بارۀ قوانین اساسی و متمم‌های آن می‌پردازد و خود را به نادانی پیرامون آن بحثی می‌زند که در جامعه و رسانه‌ها تا آن زمان وجود داشته و خمینی هم با گفتن "متمم که در نظر گرفته‌اند" دست کم به وجودش اعتراف می‌کند. متمم قانون اساسی سرانجام پس از نزدیک به ده سال پس از آن روزگار به تصویب رسید و "اشکال" مورد نظر هم با تغییر ولایت فقیه به ولایت مطلقۀ فقیه الحمدلله به خوبی رفع شد.

(ادامه دارد)

پانویس‌ها

[1]- ابراهیم یزدی، "طالقانی اصلاح‌گر اندیشه دینی،" مهدی غنی، راهی كه نرفته ایم (تهران: مجتمع فرهنگی آیت الله طالقانی، 1379)، ص 52.

2- همان.

3- حسین‌علی منتظری، خاطرات مرجع و فقیه عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی منتظری (بی‌جا: بی‌نا، ۱۳۷۹)، جلد ۱، ص 16-415 (ص 24-323 متن اینترنتی)، http://www.amontazeri.com/farsi/frame10.asp.

4- "ناطق نوری: هاشمی حاضر بود اعدام شود تا انقلاب بماند"، تاریخ ایرانی، 4 بهمن 1395،

http://www.tarikhirani.ir/Modules/News/Phtml/News.PrintVersion.Html.php?Lang=fa&TypeId=36&NewsId=5705.

5- محمد مفتح، "شورای انقلاب نامزد ریاست جمهوری ندارد،" اطلاعات، 9 فروردین 1358، ص 7.

6- مهدی بازرگان، "شورای انقلاب و دولت موقت،" ۱۱ بهمن ۱۳۶۰، https://app.box.com/shared/l7yl0xjs4w.

7- همان.

8- حسن لاهوتی، "چرا از سرپرستی سپاه استعفا كردم؟" کیهان، 20 آذر 1358، ص 3.

9- لاهوتی، "تلگراف آیت‌الله لاهوتی به بنی صدر،" کیهان، 11 بهمن 1358، ص 13.

10- لاهوتی، "چرا از سرپرستی سپاه استعفا كردم؟"

11- علی اكبر هاشمی رفسنجانی، "اگر نظام احتیاج داشته باشد و نیروی بهتری نباشد، هاشمی رفسنجانی نامزد ریاست جمهوری می‌شود،" هفته‌نامۀ امید جوان، شماره 366، 10 اسفند 1382، ص 2.

12- "هاشمی در ترازوی سیاست و حقوق بشر،" 25 دی 1395،

http://www.emadbaghi.com/archives/001361.php.

13- محی‌الدین حائری شیرازی، " تقلب را اثبات نکردند؛ ادعایشان را هم پس نمی‌گیرند،" شهدای ایران، ۹ آبان ۱۳۹۳، http://shohadayeiran.com/fa/news/55015/.

14- "حجت الاسلام محمد بهرامی در گفت‌وگو با فارس: گفته‌هایی از جزییات شهادت آیت‌الله غفاری در زندان/ساواک قصد داشت پیکرش را مخفیانه دفن کند،" خبرگزاری فارس، 7 دی 1395،

http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13951007000773.

15- منتظری، خاطرات ، جلد ۱، ص ۱۶۹ (ص ۱۲۳ متن اینترنتی).

16- حسین اخوان توحیدی، "آیت اله طالقانی: اقای مهدوی کنی چرا گریه میکنی،" ۱۶ اسفند ۱۳۸۹، http://hakhavantohidi.blogspot.ro/2011_03_01_archive.html.

17- فرج سرکوهی، "آدم ،آدم است و گاهی مبتلا به تنگی نفس: دو مصاحبه و یک توضیح،" 20 دی 1395،

https://www.facebook.com/faraj.sarkohi.7.

18- هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم: زندگینامه آیت الله سید علی حسینی خامنه‌ای (1318-1357)، ص 239،

file:///C:/Users/XYXY/Downloads/شرح%20اسم.pdf.

19- "خامنه ای با حضور در موزه عبرت ( زندان ساواک سابق ) خاطرات ۸ ماه حبس خود در آنجا را تعریف می‌کند،" ایرانیان انگلستان، 13 شهریور 1395،

http://iranianuk.com/20160904195103055/%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%B1%D8%AA-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%DA%A9-%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DB%B8-%D9%85%D8%A7%D9%87-%D8%AD%D8%A8%D8%B3-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%86%D8%AC%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D8%AF.

20- "گفتگو با فرزندان آیت الله طالقانی،" عصر جهان، 19 شهریور 1395، http://asrjahan.ir/more/news/53226/view.

21- لاهوتی، "چرا از سرپرستی سپاه استعفا كردم؟"

22- "آیت الله لاهوتی از حزب جمهوری خواستار محاکمۀ دکتر آیت شد،" اطلاعات، 2 تیر 1359، ص 3.

23- "متن مناظره احمدی‌نژاد و رضایی،" همشهری آنلاین، 19 خرداد 1388، http://hamshahrionline.ir/details/83165.

24- Margot Talbot, "The Agitator: Oriana Fallaci directs her fury toward Islam," The New Yorker, 5 June 2006, http://www.newyorker.com/magazine/2006/06/05/the-agitator.

25- "شورا از اساسی‌ترین مسائل اسلامی است،" كیهان، 18 شهریور 1358، ص 8.

26- "بضرب گلوله کشته شد،" اطلاعات، 25 شهریور 1358، ص 2.

27- "نظریه پزشكی قانونی در مورد علت مرگ،" کیهان، 20 شهریور 1358، ص 3.

28- "همراه پیر پاک: خاطرات ولی‌الله چه‌پور،" 29 بهمن 1392، http://22bahman.ir/show.php?page=post&id=12459.

29- پرویز ثابتی مصاحبه توسط عرفان قانعی فرد، در دامگه حادثه: بررسی علل و عوامل فروپاشی حکومت شاهنشاهی (لس آنجلس: شرکت کتاب، 1390)، ص ۵۷۹.

30- "فرزندان طالقانی: اگر پدرمان زنده بود خیلی از اتفاقات بعد از انقلاب نمی‌افتاد،" رادیو زمانه، 17 شهریور 1395، https://www.radiozamaneh.com/297847.

31- حمید انصاری، "امام در جریان تسخیر سفارت امریکا نبودند / دانشجویان تصمیم گرفته بودند برای چند ساعت سفارت را اشغال کنند،" بیتوته، 16 آبان 1395،

http://www.beytoote.com/news/politics-social/tnews76141.html.

32 علی صالح آبادی، سلام، 20 آبان 1377.

33 علی باقری، سلام ، 20 آبان 1377.

34 "حزب جمهوری اسلامی: دانشجویان همچنان گروگانها را نگاه دارند،" اطلاعات، 18 اسفند 1358، ص 2.

35 "اطلاعیه دفتر امام: گروگانها در اختیار دانشجویان میمانند،" اطلاعات، 19 فروردین 1359، ص 12.

36 رفسنجانی، "قطعنامۀ شورای امنیت برای ما بی‌ارزش است،" کیهان، 14 آذر 1358، ص 2.

37 روح‌الله خمینی، "میخواهند در دنیا وانمود كنند كه آزادی برای مردم ایران زود است،" کیهان،23 دی 1358، ص 12.

38- رفسنجانی، "تهدید امریكا یك بلوف سیاسی است،" اطلاعات، 28 فروردین 1359، ص 2.

39- رفسنجانی، "به غیر از گروگانها با امریكا مسائل دیگری هم داریم،" اطلاعات، 11 شهریور 1359، ص 3.

40- "نظرات دكتر بهشتی درباره استقلال سه قوه، نظارت روحانیت، آزادی گروگانها و سیستم بانكی كشور،" کیهان، 13 آذر 1359، ص 9.

41- "گفته‌های رجایی مثبت به نظر می‌رسد،" کیهان، 11184، 17 دی 59، ص 12.

42- رفسنجانی، "اگر آمریكا به تعهدات خود عمل نكند بیشتر از ما صدمه می‌بیند،" اطلاعات، 7 بهمن 1359، ص 11.

43- روح‌الله خمینی، صحیفۀ نور: مجموعۀ رهنمودهای امام خمینی، تهران (تهران: وزارت ارشاد اسلامی، بهمن 1361)، جلد دهم، ص 242.

44- "حجت الاسلام رفسنجانی: مخالفین از گذشت ما سوء استفاده کرده‌اند،" اطلاعات، 13 آذر 1358، ص 10.

45- همان.