بنای سوره بر استقلال و آزادی انسان است:
۱. سوره به روشنی تمام، ابتکار عمل را از آن انسان می‌شناسد. زیرا او است که از خداوند می‌خواهد او را به صراط مستقیم هدایت کند. او است که هدایت می‌شود و یا از هدایت خداوند - که از راه عمل به حق، تحقق پیدا می‌کند -، با عمل نکردن به حق، تن می‌زند. بدین‌سان، استقلال انسان در گرفتن تصمیم و آزادی او در گزینش راه، پایه‌ای است که مفتاح قرآن، بنابر این، قرآن، حقوق او را به او خاطر نشان می‌کند.
در حقیقت، صراط مستقیم بیانگر حقوق است. نه به این دلیل که قرآن آن را خط مستقیم حق می‌نامد (حکم کردن به حق صراط مستقیم است، سورهه ص، آیه ۲۳و خداوند حق است و هدایت به صراط مستقیم می‌کند، سوره سبا، آیه ۶ و امر به عدل، صراط مستقیم است، سوره‌های نحل، آیه ۷۶ و مریم، آیه ۳۶ و دین قیم، صراط مستقیم است، انعام آیه ۱۶۱ و اخلاص در ایمان صراط مستقیم است، حجر، آیه ۱۶ و ایمان ایستادگی بر حق و شکیبائی در این ایستادگی است، سوره عصر، آیه ۳، خروج از تاریکی به روشنائی صراط مستقیم است، سوره ابراهیم، آیه ۱)، بلکه به این دلیل نیز که در همه جای جهان، خط عدل خطی است که صحیح را از خطا تمیز می‌دهد.
جای بحث هم ندارد که «اياك نعبد و اياك نستعين» یعنی جبر نیست. انسان از استقلال در گرفتن تصمیم و آزادی در گزینش نوع تصمیم برخوردارر است. آیه صراحت دارد بر این که ابتکار هدایت شدن و یا نشدن با انسان است. زیرا اگر او را آن استقلال و این آزادی نبود، از خداوند یاری نمی‌جست. انسان مجبور هرچه می‌کند به حکم مجبور کننده‌است. او به مجبور کننده نیز مراجعه نمی‌کند و نمی‌پرسد چرا باید کاری را بکند یا نکند. از او نیز نمی‌خواهد کاری را نکند و یا کاری را بکند. صرف مراجعه، یعنی این که او قوه تمیز دارد و مختار است. چه رسد به اینکه از خداوند یاری خواستن که گویای معرفت انسان بر استقلال در گرفتن تصمیم و آزادی در انتخاب نوع تصمیم و راه است.
بنابر این «إِیّاک نعبد وإیّاک نستعین» با اعتقاد به جبر ناسازگار است، زیرا اگر خداوند خالق افعال ما باشد و اراده ما دخالتی در ایجاد فعل ماا نداشته باشد، نسبت دادن عبادت به خود بی معنا خواهد بود، با عقیده تفویض نیز سازگاری ندارد، زیرا استعانت از کسی که دخالتی در تحقق آن ندارد معنایی نخواهد داشت.
۲. وقتی قرآن با این سوره مختصر که بمنزلۀ مفتاح قرآن است، آغاز می‌شود و در آن اصول دین را و اختیار انسان و حق و تمیز آن از ناحق را بیان می‌کند، جز این نمی‌گوید که روش زندگی در استقلال و آزادی و روش غفلت نکردن از این دو، عمل به حقوق است. جز این نمی‌گوید که همه کتابی که او است را با انطباق به این اصول باید معنی کرد تا آن‌را شفاف و سر راست و خالی از اختلاف، چه رسد به تناقض، یافت. هرکس از آن اصول خارج گشت، بنده قدرت می‌شود و به آیه‌ها معانی دلخواه قدرت را می‌دهد. از استقلال و آزادی خود غافل و آلت فعل قدرت می‌شود. در این وقت است که صراط مستقیم را اندر نمی‌یابد و قرآن را مشوش و متناقض و... و گویای جبر یا تفویض می‌یابد.
اما اصول دین نیز ناقض جبر و مبشر استقلال و آزادی انسان هستند. هرگاه قرآن جبر را تصدیق می‌کرد، توحید می‌باید با ثنویت جانشین می‌شد.. پیامبری بی‌معنی می‌گشت. امامت، از جمله، به معنای هرکس خود خویشتن را هدایت می‌کند، بی‌محل می‌گشت. عدالت بکار نمی‌آمد و هدفمندی بی‌معنی می‌شد و قرآن انسان‌ها را سازندگان بهشت و دوزخ نمی‌شناخت.
بدین‌تریب، یکی از مهمترین علل نفهمیدن و یا کج فهمیدن قرآن، دخالت ندادن این اصول، بنابر تعاریف قرآن از آنها، در فهم آیات قرآن است. وقتیی قرآن را که بروفق اصول مبین و سرراست، نازل شده‌است، بدون دخالت دادن اصول معنی می‌کنیم، اغلب از پیش، معنای مطلوب قدرت را می‌پذیریم و آن‌گاه بر آن می‌شویم که آن‌را به قرآن نسبت بدهیم. بدیهی‌است که قرآن را پر از اختلاف و تضاد و تناقض می‌کنیم. چنانکه در فهم هر علمی وقتی اصول راهنمای آن علم را در فهم آن لحاظ نکنیم، فهم ما از آن غلط می‌شود. برای مثال، ممکن نیست به کتابهای شیمی، فیزیک و یا هر علم دیگری، بدون لحاظ کردن اصول راهنمای آن علم مراجعه کنیم و از آن علم سردرآوریم. نتیجه اینکه: هر کس بخواهدآیه‌های قرآن را فهم و درک و معنی کند، معنی را باید از خود قرآن با مراجعه به اصول راهنمای قرآن انجام دهد. و هیچ آیه ای نمی تواند مخالف اصول راهنمای قرآن باشد، افزون بر اینکه هر اجمالی در یک جا، در جای دیگر توضیح جسته و هر ایجازی در یک جا، در جای دیگر تفصیل یافته‌است. با مراجعه به اصول راهنما، اجمالها و توضیح‌های آن‌ها و ایجازها و تفصیل‌های آنها، تمام دقت و صراحت و روشنی را باز می‌یابند.
۳. تصدیق وجود سه راه در سوره، خود بوضوح می‌گوید که قرآن جبر را باطل می‌داند. هیچ جبری دیده نشده‌است که به بیشتر از یک راه قائل شده ‌باشد. زیرا تصدیق وجود بیشتر از یک راه، تکذیب جبر است. مهم‌تر این‌که بنابر سوره، صراط مستقیم، راه انسان‌هائی که از راه عمل به حقوق، خود را هدایت می‌کنند و دو بیراهه دیگر را گرفتاران جبر قدرت (مغضوب‌ها) و سرگردانها در تاریکی (ضالین) در پیش می‌گیرند.
۴. در سوره، کلمه‌ها و جمله‌ها خالی از زور هستند. صراط مستقیم راهی است که در آن، زور کاربرد ندارد: اکراه نیست، جبر نیست. دو کلمه، یکی مغضوب و دیگری ضالین را هویت کسانی می‌شناسانند که از این راه بیرون رفته و گرفتار جبر قدرت گشته‌اند.
مفسرین و دیگران هم در باره این سوره، نظر فوق را ناقص و یا بریده گفته اند:

نظر دیگران در باره سوره فاتحةالکتاب:
● حسن بصری گفته: خداوند علوم کتابهای گذشته را در قرآن جمع نمود، سپس علوم قرآن را در سوره فاتحة‌الکتاب گرد آورد. پس هر کس تفسیر آن را بداند مانند کسی است که علم تفسیر تمام کتاب‌های نازل شده را دانسته باشد» (۲۹)

● عتیق نیشابوری گوید: « این را امّ گویند زیرا که امّ امام بود و مقدم بود و این سوره مقدم است بر قرآن چنانکه امام مقدم بود بر قوم. و نیز امّ الکتاب گویند زیرا که ام اصل بود و این سوره اصل علوم قرآن است. » (۳۰)

● «امام فخر الدین می‌گوید: مقصود از تمام قرآن تقریر چهار امر است: الهیات، و معاد، و نبوتها، و اثبات قضا و قدر برای خداوند متعال، پس فرمودۀ خداوند، (الحمد لله رب العلمين) بر الهیات دلالت می‌‌کند، و فرمودۀ او (مالك يوم الدين) بر معاد دلالت دارد، و فرمودۀ او (اياك نعبد و اياك نستعين...) نفی جبر را می رساند، و اثبات اینکه همۀ امور به قضا و قدر خداوند است، و فرمودۀ او(هدنا الصرط المستقيم) تا آخر سوره بر اثبات قضای الهی، و پیغمبریها دلالت می‌‌کند، و چون بالاترین مقصد قرآن این امور چهار گانه است، و این سوره بر این امور مشتمل می‌باشد، ام‌القرآن نامیده شده است.» (۳۱)
●طیّبی می‌گوید: علم اصول و سه علم دیگر که پایه دین است در سورۀ فاتحة‌الکتاب جمع آمده: «علم اصول که مهمترینش شناخت خداوند تعالی وو صفات اوست، و: (الحمد لله رب العلمين) اشاره به همین است، و شناخت نبوت که با: (انعمت عليهم) منظور شده، و شناخت معاد که با: (مالك يوم الدين) به آن اشاره گردیده‌است» (۳۲)
● میبدی صاحب کشف الاسرار می‌گوید: « و ام‌القرآن از آنست که اصل علوم قرآن و جملۀ کتابهای خداوند است، هر چه در کتابها است از علوم دینی و مکارم اخلاق معظم در این سوره از روی اشارة موجود است... اُمّ- گویند پس این سوره را ام‌القرآن از اینجا گفتند. یعنی که مفزع اهل ایمان است و مرجع اهل قرآن» (۳۳)
قبلاً نظر مولانا در مورد جبر و اختیار بیان شد، اکنون ببینیم در مورد این سوره چه می‌گوید:
● مولانا در دیوان شمس چنین می‌سراید:
ای دستِ تو مُنّوّر چون موسی پیمبر // خواهم که دستِ موسی در آستین نباشد
زیرا گلِ سعادت بی روی تو نروید // «ایّاکَ نَعبُد » ای جان بی «نَستَعین» نباشد
مولانا در بیان ایّاکَ نَعبُد که در آیه پنجم سوره فاتحة‌الکتاب است به نکته مهم جبر و اختیار از نظر قرآن اشاره دارد و می‌گوید اگر آزادی نباشد، استعانت و کمک خواستن از خداوند چه معنی می‌تواند داشته باشد؟ استاد شفعی کدکنی، در توضیح این بیت آورده است: « مولانا در این بیت نکته لطیفی را بیان کرده‌است و آن مسئله جبر و اختیار از نظر قرآن است که در این آیه کوششِ این سویی و کششِ آن سویی، هر دو، را موردِ نظر قرار داده و می گوید: در این راه، ضمن اینکه قدمی برداشته می‌شود، استعانت از او خواستن نیز شرط است و اگر آزادی نباشد استعانت خواستن معنی ندارد.» (۳۴) البته جای بحث و شبهه نبوده و نیست که اگر جبر بود، نماز که بدون داشتن اختیار و بی‌آنکه به طیب خاطر گزارده شود، بی‌معنی، واجب نمی‌گشت. این از جمله بدین خاطر است که ما مدام به خود یادآور شویم که آزاد و صاحب اختیار هستیم و اگر از آن غافل گشته ایم بدان باز کردیم و الاّ گرفتار جبر قدرتمدارها می شویم.
حال از آقای دکتر سروش می‌پرسم: معتزله و اشاعره و دیگر نحله‌ها و فرق به کنار، آیا همین سوره کوتاه، در فاتحة‌الکتاب که شما خود در هرر نماز، قرائت می‌کنید، به شما نگفته‌است که قرآن جبری یا اختیاری است؟
جا دارد در همین جا نکته دیگری که به نماز و سوره فاتحه ربط دارد، توضیح داده شود: حتماً مستحضر هستید که اخیراً آقای دکتر سروش برایی اینکه ثابت کند قرآن تألیف پیامبر است حدیثی را بکار برده و گفته‌است:«پیامبر یک روایت از ایشان هست که اوتیت جوامع الکلِم خداوند به من یک ظرفیتی داده که سخنان جامع می‌گویم. یعنی همه جانبه. این همان خصوصیاتی است که پیامبر داشته‌اند.» (۳۵) من در پی یافتن حدیث شدم. آن‌را یافتم. معنای حدیث نه آن‌است که آقای سروش به آن می‌دهد:
● اولا، کامل حدیث چنین‌است «اوتیت جوامع الکلم و اختصر لی الکلام اختصاراً» یعنی اینکه {توانائی اظهار) کلام مختصر و مفید که در برگیرنده حکمت و جامع معانی باشد، به من داده شده‌است.
● ثانیاً، حدیث و یا روایت مرفوع است. و حدیث‌ها و روایت‌های مرفوع آنها هستند که در زنجیره راویان حلقه‌ها، برخی از آنها نیامده‌است. لذا، سندیت ندارد و دارای اعتبار نیست.
● ثالثاً اگر حدیث صحیح و از کلام آن حضرت هم باشد، پیامبر این حدیث را بدین منظور گفته که نشان دهد، قرآن، باوجودکوتاهی جمله‌ها، سرشار از معانی است. هم او گفته‌است تفاوت کلام او با قرآن، بسیار است. بیان معانی عمیق با موجزترین الفاظ به من داده شده که مراد قرآن کریم است، و دیگر تجمیع کتب آسمانی پیشین. که این احتمال ضعیف به نظر می رسد. زیرا کسانی و از جمله صاحب کشف الاسرار که می‌گوید: « اياك نعبد و اياك نستعين - اشارت به دو رکن عظیم است از ارکان دین و مدار روش دین داران به این هر دو رکن است: اول تحلیة النفس بلعبادة و الاخلاص، خود آراسته داشتن بعبادت بی‌ریا و طاعت بی‌نفاق. رکن دیگر تزکیة النفس عن‌الشرک و الالتفات الی‌الحول و القوّة. نفس خود را منزی کردن و از شرک و فساد باز داشتن، و تکیه بر حول و قوت خود ناکردن. آن تحلیت اشارت است به هر چه می‌بباید در شرع، و این تزکیت اشارت است بهر چه می‌نباید در شرع. در نگر باین دو کلمه مختصر که جملۀ شرایع دین از این دو کلمه مفهوم می‌شود کسی را که در دل آشنائی و روشنائی دارد، تا ترا محقق شود آنچه مصطفی گفت علیه السلام: « اوتیت جوامع الکلم و اختصر لی الکلام اختصاراً » و گفته اند- اياك نعبد توحید محض است» (۳۶)
علاوه بر میبدی، بخاری هم حدیث را در صحیحین به همین معنی آورده‌است که بنابر آن، پیامبر گفته‌‍‌است: خداوند در این کتاب جمیع کتب گذشتهه را جمع کرده است و در نتیجه با وجودی که کتاب کلامش و لفظش موجز و کوتاه است، اما واجد معانی کثیر بلندی است.
کسانی دیگری هم که آن را حدیث صحیح گرفته و بکار برده اند، آن‌را در رابطه با قران و ایجاز و اختصار وبلندی معنی آن بکار برده اند. نهه چون آقای دکتر سروش که آن‌را در اثبات مدعای خود که قرآن تألیف پیامبر است بکار برده.
بخاری در صحیح خودش جوامع الکلم را این چنین تعریف می‌‌کند : «که خداوند معانی زیادی را که در کتب ( انبیاء ) سابق آمده را در یک یا دوو کلمه جمع می‌‌کند. وحاصل امر پیامبر خدا (ص) با قول الموجز یعنی با الفاظ کوتاهی که در برگیرندهِ معانی زیادی باشند حرف می‌زند. سلیمان بن عبدالله نوفلی می‌گوید که رسول خدا (ص) با کلمات کوتاهی که در بر گیرنده معانی زیادی باشد سخن می‌گفت. و دیگران یعنی غیر از سلیمان هم گفته‌اند که ( معنی جوامع الکلم) یعنی قرآن، واین از قرینه لفظ «بعثت» برانگیخته شدم فهمیده می‌شود که منظور پیامیر خدا از جوامع الکم قران می‌باشد. زیرا قرآن، اوج ایجاز الفاظ واتساع معانی می‌باشد. و بعضی دیگر گفته‌اند که منظور از جوامع‌الکلم، قران و غیر قران می‌باشد، یعنی آنچه که در نطق وبیان به آن حضرت داده شده و از «غیره» فهمیده می‌شود که مراد از آن کلام موجز و فصاحت و بلاغت وسخن درست و دقیق و مستقیم می‌باشد. و دلیل این امر که جوامع الکلم قران و غیر قران می باشد گفتهِ ( كان يعلمنا جوامع الكلم وفواتحه) که رسول خدا جوامع کلام و مقدمات و بدایات کلام را به ما یاد می‌داد.» (۳۷)

٭ تفاوت کلام پیامبر با کلام خدا (قرآن):
از همه اینها گذشته هم اکنون بسیاری از گفتارهای پیامبر در دسترس است و هر کس که کمی به ادبیات و زبان عرب مسلط باشد، حتی عربهایی معمولی، قادرند سخنان پیامبر را از کلام خدا تشخیص دهند. کلام پیامبر بسیار پرمغز و پر معنی هست، اما با قرآن تفاوت اساسی دارد. بعضی از گفتار پیامبر را از کتاب دلایل النبوه به عنوان نمونه می‌آورم:
« انا النبی لا کذب انا بن عبد المطلب» من به راستی و بی‌دروغ پیامبر هستم من پسر عبد المطلبم» ویا: « تالله لولالله ما اهتدینا ولا تصدقنا ولاا صلینا فانزلن سکینة علینا و ثبت الاقدام ان لاقینا» سوگند به خدا اگر خدا نبود ما رهنمون نمی‌شدیم. نه زکوة می‌دادیم و نه نماز می‌گزاردیم. پروردگارا آرامشی بر ما فرو فرست در جنگها به ما پایداری عنایت فرما» و یا: «اللّهم ان العیش عیش الآخرة فارحم الانصار و المهاجر». پروردگارا همانا زندگی، زندگی آن جهان است، خدایا بر انصار و مهاجران رحمت آور» (۳۸) حتی در نهج الفصاحه که گفته های قصار پیامبر جمع شده و موجود است و یاخطبه آن حضرت در حجة الوداع.
تا به حال، از عرب و غیر عربی که با ادبیات عرب سرو کار داشته، هیچکس مدعی نشده‌است که گفتار پیامبر حتی شباهت به قرآن دارد. تنها آقایی دکتر سروش است که زبان عوام فریب بکار می‌برد تا مگر مدعای غلط خویش را بقبولاند. او می‌گوید:
«آخر ببینید فرض کنید ما قرآن را فقط وحی بدانیم کلمات دیگر پیامبر را شما چکار می‌کنید. ایشان وقتی سخنرانی می‌کرد، سخنرانی بسیار بلیغ وو ادیبانه‌ای می‌کرد. هست پاره ای از سخنرانی‌های ایشان، آن جا که دیگران نمی‌گویند محصول وحی است. آن جا دیگر محصول خود خلّاقیت شخصیت ایشان است. پیامبر یک روایت از ایشان هست که اوتیتوا جوامع الکلِم خداوند به من یک ظرفیتی داده که سخنان جامع می‌گویم یعنی همه جانبه این همان خصوصیاتی است که پیامبر داشته‌اند.» (۳۹)
اما آیا ادبیانه و بلیغ سخنرانی‌کردن، معنایش این است که کلام او وحی الهی است؟ و یا قرآن کلام او است؟ بسیارند کسانی که بلیغ سخنرانی کرده وو می‌‌کنند. مثلاً شما می‌فرمائید سعدی عربی دان متبحری است و بعد مثالی از او می‌زنید که بسیار هم بلیغ است. آیا سعدی گفته‌است به او وحی شده و یا سخن او وحی است؟ و همان جمله‌ای که شما، از قول پیامبر، دلیل بر صحت مدعای خود نقل می‌کنید: «اوتیتوا جوامع الکلِم خداوند به من یک ظرفیتی داده که سخنان جامع می گویم» جز این نمی‌گوید که «جوامع الکلام» به او داده شده‌است. دیدیم که مراد او قرآن است.
گفتن ندارد که پیامبر از مجموعه‌ای از استعدادها، مجموعه‌ای فوق‌العاده برخوردار بوده‌است. کلام او نیز جامع بوده‌است. اما آقای سروش ازز چه‌رو، قول پیامبر را درباره تفاوت سخنش با کلام قرآن که عین واقعیت است، نمی‌خواند؟ آیا او از پیامبر زبان و ادب و معانی شناس‌تر است و تشخیص او این‌است که تشخیص خود پیامبر نادرست است؟ نه. او چون نیاز دارد به اثبات نظر اثبات ناپذیر خویش - زیرا دلیل صحت مدعایش در خود آن نیست - قول پیامبر را در فرق کلامش با کلام قرآن نمی‌خواند و به حدیث مرفوعی، معنی می‌بخشد که ندارد. آقای سروش خود معترف است که پیامبر در غیر زمان وحی و در مواقع عادی کارهائی را می‌کرد که ممکن بود اشتباه باشند. او می‌گوید:
«در غیر وحی، من اینجا همه‌اش می‌گویم به اعتقاد مؤمنان، برای اینکه من نمی‌خواهم در اینجا یک داوری ویژه ای کرده‌باشم، باعتقاد مؤمنان، درر غیر وحی، ایشان ممکن است خطا بکند، هیچ اشکالی ندارد. نادر شاه افشار به تاکتیکهای جنگی پیغمبر ایراد می‌گرفت، می‌گفت: ایشان خیلی فرد جنگجو و جنگ شناسی نبود. یا مثلاً فرض کنید خود روایات اهل سنت زیاد است که پیامبر گاهی به خطای خودشان اعتراف می‌کردند. یک بار اعتراض کرد ایشان که چرا گردۀ درختان خرمای نر را بر روی خرمای ماده می‌پاشید؟ مردم گمان کردند که ایشان می‌گوید نکنید و نکردند و سال بعد خرما بار نداد و آمدند و گفتند، ما به فرمان شما عمل کردیم. ایشان گفتند: نه! چنانکه مشهور است گفتند: اَنتُم اَعلَمُ بدنیاکُم منی و اَنَ اَعلَمُ بآخرتِکُم مِنکُم. شما به امور دنیاتان از من واقف ترید...ببینید آنچه مسلم است برای مسلمانان این است که در هنگام تلقی وحی، پیامبر هیچ خطا نداشته و صد در صد آنچه به او می‌رسیده می‌گرفته. اما اینکه یک روزی پیغمبر توی راه می‌رفته، مثلاً کوچه را گم کند و عوضی برود، اینطرف برود آنطرف برود، من گمان نمی‌‌کنم هیچ کسی تردیدی داشته باشد. به این معنا ایشان انسان بود بشر بود. اما اینکه وحی را پیامبر صورت می داد خودش، آره! من به این قصه تصریح کرده‌ام که درست صورت وحی تاریخمند است یعنی اگر پیامبر عرب نبود صورت وحیش عربی نمی‌شد و اگر عرب نبود مثالهائی که در قرآن آورده مثالهای دیگری می‌شد و هاکذا » (۴۰)
سخنان بس شگفتی‌آور! از آقای سروش می‌پرسم: آیا شما خود را جزو مؤمنان می‌دانید و یا غیر مؤمنان که تکرار می‌کنید« به اعتقاد مؤمنان»؟ اگرر خود را جزو مؤمنان محسوب می‌دارید، مسئله یک شکل دارد و اگر جزو غیر مؤمنان مثلا نظیر خاور شناسان قرار می‌دهید، مسئله شکل دیگری به خود می‌گیرد. با ذهنیت رها که به سراغ قرآن نرفته‌اید. زیرا خود می‌گوئید نیاز به پیش فرض است. آیا پیش فرض شما غیر از این‌است که قرآن کلام پیامبر است؟ و آیا به دلیل همین پیش فرض، کار شما غیر علمی و ذهنیت خود را واقعیت و حقیقت، هردو، گمان بردن نیست؟
با توجه به عقیده مؤمنان و بحث درون دینی، شما خود آورده و معترفید که پیامبر در غیر وحی گاهی خطا می‌کرد و به خطای خودش هم اعترافف می‌کرد. و بعد هم می‌گوئید «نادر شاه افشار به تاکتیکهای جنگی پیغمبر ایراد می‌گرفت، می‌گفت: ایشان خیلی فرد جنگجو و جنگ شناسی نبود» سئوال این است: آیا شما هم چنین می‌پندارید؟ و باوجود این می‌گوئید:« اما اینکه وحی را پیامبر صورت می‌داد خودش، آره! من به این قصه تصریح کرده‌ام که درست صورت وحی تاریخمند است. یعنی اگر پیامبر عرب نبود صورت وحیش عربی نمی‌شد و اگر عرب نبود مثالهائی که در قرآن آورده مثالهای دیگری می‌شد و هاکذا» ؟
و در همین جا، بگویم که «تاریخمند » بودن قرآن و و حی از فکر بکر نصر حامد ابو زید است، که در جای خود به آن خواهم پرداخت. این ادعاا که «اگر پیامبر عرب نبود صورت وحیش عربی نمی‌شد و اگر عرب نبود مثالهائی که در قرآن آورده مثالهای دیگری می‌شد و هاکذا »، جز بکاربردن زبان عامه فریب نیست. زیرا سخنی است با غفلت ازجهان شمول بودن امرهای واقع و مثال‌ها. سخنی که با این غفلت بکار می‌رود برای گرفتار غافل کردن شنوندگان و خوانندگان از صفت جهان شمول و مستمر بودن آنها است.
حضرات موسی و عیسی از قوم بنی‌اسرائیل و سامی بوده‌اند. به زبان عبری سخن گفته‌اند. اما آنها هم، پیامبر پیامی بوده‌اند که موضوع آن امرهایی واقع مستمر و جهان شمول و مثالهائی باز جهان شمول بوده‌است. آیا مسیحیان و یا یهودیان سراسر عالم امروزه می گویند که چون موسی و عیسی با زبان عبری سخن گفته و در پیام‌ها که گزارده‌اند، مثالها از آن قومشان بوده‌اند؟ می‌گویند تورات و انجیل را خودشان تألیف کرده‌اند. می‌گویند صورت وحی از آنها است؟
آنچه را که شما توجه نکرده و یا نتوانسته‌اید ببینید این‌است که، در قرآن، مثا‌ل‌ها، برای مثال، از قوم‌های گوناگون هستند. اما علل و عواملی کهه سبب شده‌اند هریک از آنها این یا آن سرنوشت را پیداکند، هر قوم و جامعه‌ای را، در هر زمان، به همان سرنوشت‌ها گرفتار می‌کند.
زبان قرآن، به لفظ، عربی است، اما به معنی و به ویژگی‌ها، زبان آزادی است. زبانی است که هر کس آن‌را بیاموزد و بکار برد، عقلی آزاد وو مبتکر پیدا می‌کند. از بند توجیه‌سازی رها می‌شود. به فهم قرآن بمثابه خلق خداوند، توانا می‌شود. امرهای واقع را نه موجود در جامعه عرب آن‌روز که موجود در جامعه خود و جامعه‌های دیگر می‌یابد. چراکه مستمر و جهان شمول هستند. آیا رباخواری، جنگ، برده‌داری، قدرت طلبی، زناشوئی، مالکیت و ... آن روز در جامعه عرب بودند و امروز در جامعه‌های مختلف نیستند؟
شما وقتی می‌گوئید پیامبر در غیر زمان وحی اتفاق می‌افتاد که خطا کند، اشتباه کند، چگونه با اطمینان مدعی می‌شوید که بگاه دریافت وحی - که بهه زعم شما «خواب پریشان» است- دچار اشتباه نمی‌شد؟ این ادعای شما که پیامبر در حال بیداری و آگاهی می‌شد که خطا کند ولی در رؤیایش که شما آن‌را تألیف وحی خوانده اید، خطا نمی‌کرده است، تناقض گوئی مضحکی نیست؟ شما مدعی می‌شوید که قرآن، عشق، عدالت، حق، آزادی،...نیست. این ادعا ناقض قول شما در باره ارتباط خدا و پیامبر از راه رؤیا نیست؟
افزون بر آنچه گفته شد، به تناقضات دیگری ازهمان سخن دکتر سروش که:
« آخر ببینید فرض کنید ما قرآن را فقط وحی بدانیم کلمات دیگر پیامبر را شما چکار می‌کنید. ایشان وقتی سخنرانی می‌کرد، سخنرانی بسیار بلیغ وو ادیبانه‌ای می‌کرد. هست پاره‌ای از سخنرانی‌های ایشان، آن جا که دیگران نمی‌گویند محصول وحی است. آن جا دیگر محصول خود خلّاقیت شخصیت ایشان است. پیامبر یک روایت از ایشان هست که اوتیتوا جوامع الکلِم خداوند به من یک ظرفیتی داده که سخنان جامع می‌گویم یعنی همه جانبه این همان خصوصیاتی است که پیامبر داشته اند.» اشاره می شود گویا اصلاً متوجه سخنان پر از تناقض خود نیست
● کلام پیامبر (ص) که «محصول خلاقیت شخصیت ایشان» است، در بیداری و پیشاروی مخاطبان بر زبان او جاری شده‌است. هرگاه بنابر این باشد که قرآن محصول خواب پریشان باشد، کلام پیامبر (ص) نمی‌تواند مادون آن باشد و به ضرورت مافوق آن می‌شود.
● اما پیامبر خود، در مقام مقایسه، می‌فرماید: «فضیلت گفتار خداوند برسخنان دیگر، چون فضیلت خدا بر مخلوق خویش است» (۴۱) بدین‌قرار، هرگاه گوینده نخواهد در تناقض بماند، بر او است که اعتراف کند قرآن فرآورده خواب پریشان پیامبر (ص) نیست.
● و قرآن فرماید (آیه ۸۲ سوره نساء): آيا در قرآن تدبر نمی‌کنید؟ اگر از جانب غير خدا بود قطعا در آن اختلاف بسيارى مى‏يافتند.
آیه کلام پیامبر (ص) را استثناء نمی‌کند. حال اگر کلام پیامبر که «محصول خلاقیت شخصیت او» در بیداری است، باوجود احتمال اختلاف در آن،، ارجمند است، اما قرآن چگونه ممکن است محصول خواب پریشان پیامبر (ص) باشد؟

● این پندار که «رسانه» خداوند شدن فعل‌پذیری است و این گمان که پیامبر (ص) فعال بوده‌است، ترجمان ثنویت تک محوری، بمثابه اصل راهنمای عقل است. در حقیقت، هیچ فعالیتی گرانقدرتر از عقل را از خودانگیختگی کامل، توانا به اتصال به خودانگیختگی مطلق گرداندن نیست و عقلی که خلق خداوند از طریق او ابلاغ می‌شود، باید از تمام توان خلاقیت برخوردار باشد. باید موازنه عدمی را شناخت تا دانست این‌همانی جستن با هستی در مقام خلق چیست. بنابر توصیف پیامبر (ص) که خود را افصح عرب می‌دانست، نسبت خلق او (=کلام او) به خلق قرآن (= کلام خدا)، نسبت آفریده به آفریدگار است. به سخن دیگر، دریافت پیام خداوند توانائی می‌طلبد که توانائی خلق کلام، در مقایسه با آن، ناچیز است. در بخش بعدی ادامه بحث با لا جبر و لا تفویض امرٌ بین الامرین یعنی چه؟ پی گرفته می شود.

محمد جعفری
[email protected]

یادداشت و نمایه:
۲۹- الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ترجمه سید محمد مهدی حائری قزوینی، ج۲، چاپ ۱۳۶۳، ص ۵۰۰.
۳۰-تفسیر سور آیادی، ابوبکر عتیق نیشابوری به تصحیح سعیدی سیرجانی، ج اول، ص ۱۸؛ این تفسیر کهن ترین تفسیر قرآن به زبان فارسی در قرن پنجم هجری است.
۳۱- الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ترجمه سید محمد مهدی حائری قزوینی، ج۲، چاپ ۱۳۶۳، ص ۵۰۰ و ۵۰۰۱.
۳۲-همان سند،، ص ۵۰۰۱.
۳۳-کشف الاسرار و عُدّة الابرار، ج ۱، چاپ ۱۳۶۱، ص۴.
۳۴- غزلیات شمس تبریزی، محمد رضا شفیعی کدکنی،ج۱، ص۵۰۹.
۳۵- بخش دوم گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=PJZupxATAb8&feature=youtu.be
۳۶-کشف الاسرار و عُدّة الابرار، ج ۱، چاپ ۱۳۶۱، ص ۳۴.
۳۷- اصل این حدیث چنین است:
حَدِيثٌ(حديث مرفوع) : " أُوتِيتُ جَوَامِعَ الْكَلِمِ " ، واختصر لي الكلام اختصارا ، العسكري في‌الأمثال ، من طريق سليمان بن عبد اللَّه النوفلي ، عن جعفر بن محمد عن أبيه ، أن النبي صلى اللَّه عليه وسلم قال : وذكره ، وهو مرسل في سنده من لم أعرفه ، وللديلمي بلا سند عن ابن عباس مرفوعا مثله ، بلفظ : أعطيت ، والحديث بدل الكلم ، وعند البيهقي في الشعب من طريق عبد الرزاق عن معمر عن أيوب عن أبي قلابة ، أن عمر مرَّ برجل يقرأ كتابا من التوراة ، فذكر الحديث ، وقوله صلى اللَّه عليه وسلم : إنما بعثت فاتحا وخاتما ، وأعطيت جوامع الكلم وفواتحه ، واختصر لي الحديث اختصارا ، وللطبراني من طريق أبي الدرداء ، قال : جاء عمر ، وذكر نحوه ، ولأبي يعلى من طريق خالد بن عرفطة ، قال : كنت عند عمر فجاءه رجل ، فذكره ، وفيه قوله صلى اللَّه عليه وسلم : يا أيها الناس قد أوتيت جوامع الكلم وخواتمه ، واختصر لي الحديث اختصارا ، وأصل الحديث من طريق ابن سيرين عن أبي هريرة بلفظ : أعطيت فواتح ، وفي لفظ : مفاتيح ، وفي آخر : جوامع الكلم ، ونصرت بالرعب ، ومن حديث سعيد بن المسيب وأبي سلمة بن عبد الرحمن ، كلاهما عن أبي هريرة ، بلفظ : أعطيت جوامع الكلم ، وفي لفظ : بعثت بجوامع الكلم ، ومن طريق أبي يونس مولى أبي هريرة عن مولاه ، بلفظ : أوتيت جوامع الكلم ، ومن طريق العلاء ، عن أبيه عن عبد الرحمن عن أبي هريرة ، بلفظ : أعطيت ، ومن حديث عطاء بن السائب عن أبي جعفر ، عن أبيه عن علي ، في حديث : أعطيت خمسا ، ففيه : وأعطيت جوامع الكلم ، وفي حديث أبي موسى الأشعري : أعطيت فواتح الكلم وخواتمه ، قلنا : يا رسول اللَّه ، علمنا مما علمك اللَّه ؟ فعلمنا التشهد ، وفي حديث هند بن أبي هالة الطويل : كان رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وسلم يتكلم بجوامع الكلم ، قال ابن شهاب فيما نقله البخاري في الصحيح : بلغني في جوامع الكلم : أن اللَّه يجمع له الأمور الكثيرة التي كانت تكتب في الكتب قبله ، في الأمر الواحد ، والأمرين ، ونحو ذلك ، انتهى . وحاصله أنه صلى اللَّه عليه وسلم كان يتكلم بالقول الموجز ، القليل اللفظ ، الكثير المعاني ، وقال سليمان بن عبد اللَّه النوفلي : كان يتكلم بالكلام القليل يجمع به المعاني الكثيرة ، وقال غيره : يعني القرآن بقرينة قوله : بعثت ، والقرآن هو الغاية في إيجاز اللفظ ، واتساع المعاني . وقال آخر : القرآن وغيره مما أوتيه في منطقه ، فبان به من غيره بالإيجاز والإبلاغ والسداد ، ودليل هذا : كان يعلمنا جوامع الكلم وفواتحه والكلام في هذا المعنى يطول . يعني في الصحيحين أو أحدهما.
http://library.islamweb.net/hadith/display_hbook.php?bk_no=1849&pid=908791&hid=258
۳۸-دلائل النبوه، ج۱، ابوبکر احمدبن حسین بیهقی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص۴۴.
۳۹- بخش دوم گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=PJZupxATAb8&feature=youtu.be
۴۰- بخش اول گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=QBSXNMc3q_Y&feature=youtu.be
۴۱- کتاب نهج‌الفصلاحه، ص ۴۹.