● مجری برنامه به آقای سروش می گوید: « گفتید که اما شکی نیست که قرآن یک سر زبان رؤیاست.»
٭ سروش: « بله! ولی تأیید همان‌ها را. ببینید اتفاقاً در همان نوشته‌ام هم این را آورده‌ام که پیامبر در رؤیائی می‌دید که آدم هائی که ربا می‌خورند مثل اینکه آتش دارند می‌خورند. انما تأکلون فی بطونهم ناراً و سیصلون سعیرا این تجربه پیامبر بود که موجب چی شد، موجب شد تحریم رباخواری و امثال اینها. »
در همین جا این نکته را روشن کنم که در قرآن دو آیه زیر در مورد رباخواری و ربا آمده‌است:
الذين ياكلون الربوا لا يقومون الا كما يقوم الّذى يتخبطه الشيطان من المس ذالك بانهم قالوا انما البيع مثل الربوا و احل اللّه البيع و حرم الربوا (بقره/۲۷۵)
يا ايها الّذين امنوا لاتاكلوا الربوا اضعفا مضعفه و اتّقوا اللّه لعلكم تفلحون (آل عمران ۱۳۰)
آیه‌ای را که آقای سروش ذکر کرده « انما تأکلون فی بطونهم ناراً و سیصلون سعیرا » اولاً صحیح آیه چنین است
«ان الذين ياكلون اموال اليتمى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا و سيصلون سعيرا »(نساء/۱۰)
و ثانیاً آیه در مورد خوردن مال یتیم است و نه رباخوار و یا تحریم ربا. تحریم ربا به صراحت در همان آیه ۲۷۵ بقره آمده است: «انما البيع مثل الربوا و احل اللّه البيع و حرم الربوا» بنا بر این پیامبر در رؤیا نمی‌دیده « که آدم هائی که ربا می‌خورند مثل اینست که آتش دارند می‌خورند. » بلکه حکم تحریم ربا به صراحت در آیه آمده است و نه اینکه پیامبر خواب ببیند، و بعد موجب تحریم ربا شود.
البته بامراجعه به مقاله« رویاهای رسولانه » دیده شد که در مقاله آیه ربا خواری را تصحیح شده ولی در توضیح آن چنین آمده است:
«همچنین است حال رباخواران که چون جنّ زدگان نامتعادل اند (الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ * بقره/ ۲۷۵). این بیان در بیداری استعاره می‍نماید امّا در رؤیای پیامبر، رباخواران واقعاً چنین دیده شده اند.» اما کامل آیه « ذالك بانهم قالوا انما البيع مثل الربوا و احل اللّه البيع و حرم الربوا »راکه ربا تحریم شده است را نیاورده، تا خللی به خوابگزاری او وارد نشود. که اگر تمامی آیه ۲۷۵ بقره را می آورد، دیگر نیاز نبود که بگویدک« امّا در رؤیای پیامبر، رباخواران واقعاً چنین دیده شده اند.»
اما قسمت دیگر همین مطلب که می گوید: «باز پیامبر کسی که انگشتری طلا دستش بود، رفت و این انگشتری را از دستش درآورد، در روایات اهل سنت آمده، شیعیان هم این را نقل کردند و گفت: می روید و یک پاره آتش روی دستتان می گذارید یعنی در واقع ریشه های این احکام به تجربه و به شهود سمعی بصری او رسیده بود و بعد آن را بصورت احکام بیان می کرد.» این هم نه روایت است و نه « تجربه و به شهود سمعی بصری » (۵۶) بلکه صریح آیه قرآن است:
یا ايها الذين آمنوا ان كثيرا من الاحبار و الرهبان لياكلون امول الناس بالبطل و يصدون عن سبيل الله و الذين يكنزون الذهب و الفضه و لا ينفقونها فى سبيل الله فبشرهم بعذاب اليم * يوم يحمى عليها فى نار جهنم فتكوى بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم هذا ما كنزتم لانفسكم فذوقوا ما كنتم تكنزون (توبه/۳۴ و ۳۵) کسانی که طلا و نقره را می اندوزند و در را خدا خرج نمی کنند به عذابی دردناک مژده بده! همان روزی که آن ها را در آتش دوزخ تافته و گدازان کنند و با آن پیشانی و پشت آنان را با آن داغ کنند.»
بعد از توضیح فوق به موضوع رؤیا می‌پردازم تا معلوم گردد آیا قرآن همانطور که سروش می‌گوید: « «شکی نیست که قرآن یک سر زبان رؤیاست.» و یا اینکه تخیلات آقای سروش است و او در علم رؤیا دیده که قرآن «یک سر زبان رؤیاست» ؟
این بخش را در دو قسمت مورد بحث قرار می دهم: اول خواب/رؤیا در قرآن و سپس غیر از آن. این نکته را نیز خاطر نشان می‌کنم که وحی با خواب/رؤیا هم از نظر قرآن و هم از نظر علمای فن و هم از نظر فرهنگ لغات تفاوت ریشه‌ای و اساسی دارد. در جای خود این تفاوت را بازخواهیم شناخت.
٭ رؤیا در قرآن:
کلمه رؤیا و مشتقاتش ۱۱ بار در قرآن آمده است. ۷ بار در داستان یوسف، در سوره اسری، و فتح هر کدام یک بار و در سوره صافات و خواب حضرت ابراهیم ۲ بار.
قبل از اینکه ۷ مورد رؤیا که در باره خواب/رؤیا در سوره یوسف آمده توضیح داده شود، لازم است به دو نکته توجه شود:
۱- خداوند می فرماید: «ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحی کردیم، بر تو بازگو می کنیم و تو قطعاً پیش از آن از بی خبران بودی» (۵۷)
پس خداوند زیباترین داستان را به پیامبرش که قبلاً از آن هیچ خبر و اطلاعی نداشته به او وحی می کند. و
۲- هم یعقوب به یوسف می گوید: «که خداوند ترا بر می گزیند و علم تعبیر خواب را به تو می آموزد» و هم یوسف سپاس و ستایش می کند خدای را که تعبیر خواب ها را به او آموخته است . (۵۸)
بعد از یادآوری دو نکته فوق مختصر به خواب یوسف و مابقی داستان خواب پرداخته می شود.
یوسف به پدرش می گوید که در خواب دیدم که یازده ستاره و ماه و خورشید بر من سجده کردند، وپدرش به او می گوید: پسرکم خواب خود را برای برادرانت، بازگو مکن که آنها از روی حسادت برای تو نقشه خواهند کشید، چرا که شیطان دشمن آشکار آدمی است. و یعقوب به پسرش بشارت می دهد، که خداوند ترا بر می گزیند و علم تعبیر خواب را به تو می آموزد و نعمتش را بر تو و و خاندان یعقوب تمام می کند.(۵۹)
وقتی یوسف به زندان می افتد، دو جوان از خادمان دربار مصر با او به زندان می افتند و یکی از آنها خواب می بیند که دانه های انگور را برای تهیه شراب می فشارد و دیگری نان بر سر خود حمل می کند و پرندگان از آن می خورند و تعبیر خوابشان را از یوسف می خواهند. (۶۰) سپس پادشاه در خواب می بیند که هفت گاو فربه، هفت گاو لاغر را می خورند. و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خوشیده را که خوشهای خوشیده خوشه های سیز را نابود می کنند. و پادشاه از از علماء و حکمای در بار می خواهد که اگر تعبیر خواب را می دانند، خوابش را تعبیر کنند. (۶۱)
وقتی آنها از تعبیر خواب پادشاه عاجز می مانند، از آن دو جوان زندانی، آن یکی که نجات یافته بود و در خدمت پادشاه بود، گفت: من شما را از تعبیر خواب آگاه خواهم ساخت پس مرا در زندان نزد یوسف ببرید. و یوسف تعبیر خواب پادشاه را برایش بازگو کرد (۶۲) و سر انجام وقتی یوسف و خانواده اش بهم رسیدند و یوسف آنها ر ا در آغوش کشید، و به آنها گفت: به مصر در آیید که به خواست خدا در امن و امان خواهید بود و پدر و مادرش را بر تخت نشایند، جملگی بر او سجده آوردند و یوسف به پدرش گفت: ای پدر این است تعبیر رؤیائی که قبلاً دیده ام که خداوند آن را عینیت بخشید و یوسف در ادامه گفت: پروردگارا! همانا بهره ای از فرمانروائی به من ارزانی داشتی و تعبیر خواب ها را به من آموختی .(۶۳)
نتیجه اینکه: تأویل و یا تعبیر خواب علم ویژه ای می خواهد و خداوند آن علم را به پیامبرش یوسف آموخته است. و خواب ها می تواند خواب صادقه باشد و یا اضغاث و احلام. پس خواب/رؤیا با وحی که امر و فرمان است که باید چنین کرد و یا نکرد و نتایج چنین کرد و نکرد، چنین و چنان می شود، و صریح است کاملاً متفاوت با خواب است. اینک خواب حضرت ابراهیم هم آورده می شود:
« و وقتی با او به جایگاه سعی رسید گفت " ای پسرک من ! من در خواب [چنین] می بینم که ترا سر می برم، پس چه به نظرت می آید؟" گفت:" ای پدر! آنچه را مأموری بکن. انشاءالله مرا از صابران خواهی یافت." پس وقتی هر دو تن در دادن [و همدیگر را بدرود گفتند] و پسر را به پیشانی بر خاک افکند* او را ندا دایم که ای ابراهیم* رؤیای خود را حقیقت بخشیدی . ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم* راستی که این همان آزمایش آشکار بود.» (۶۴)
حضرت ابراهیم بارها از ابتلا پیروز بیرون آمده بود و می‌دانست که ابتلا چیست؟ و می‌دانست که از حق جز حق صادر نمی‌شود. پس موضوعع ابتلا نه چشم پوشیدن فرزند، بلکه تسلیم شده به حقی است که از حق مطلقی که خداوند است قرار است صادر شود. پس هر دو، سلم جستند و پدر فرزند را به پهلو بر زمین خواباند. (صافات، آیه ۱۰۳) ندای خداوند را شنید: تو در عمل به رؤیای خویش، بس صدیق بودی. (صافات آیه‌های ۱۰۴ و ۱۰۵) و این ابتلائی آشکار بود. و مقرر کردیم گوسفند قربانی بگردد (۱۰۷). بدین‌ترتیب، اسلام این دو، ایمانشان به اینکه از حق جز حق صادر نمی‌شود، هم بگاه نهادن کارد بر گلوی اسماعیل، هیچ رنگ شبهه نپذیرفت. اما حقی که از خداوند، حبیب هستی بخش صادر شد، مصون کردن انسانها از قربانی شدن انسان بود. بدون آن ابتلا، رسم قربانی کردن انسان بر نمی‌افتاد. و این ابراهیم بود که این رسم را بنام دین و خدا برانداخت.
عقل مستقل و آزاد می‌داند که موفقیت در گذراندن آزمون ایمان، چنین ایمانی، نیازمند ابراهیم (ع)، آن‌هم پس از گذراندن آزمون‌‌های دوستی با حق مطلق است و در نتیجه به یمن استقامت در آزمون ها خلیل خداوند شد.
حال دو خوابی که پیامبر دید و خداوند صحت آن را تأیید کرد، مورد بحث قرار می گیرد:
۱ - « [و یاد کن] هنگامی را که به تو گفتیم " به راستی پروردگارت بر مردم احاطه دارد." و آن رؤیائی را که به تو نمایاندیم، و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را، جز برای آزمایش مردمان قرار ندادیم؛ و ما آنان را بیم می دهیم، ولی جز برطغیانِ بیشتر آنها نمی افزاید.» (۶۵)
در این آیه خداوند به پیامبر گوشزد می کند که او بر احوال و اعمال مردم احاطه دارد و آن درخت نفرین شده در قرآن را که در رؤیا به او نشان داده است، برای آزمایش مردمان است. با توجه به ویژگی هایی که آیه برای این درخت می شمرد می توان آن را به درخت قدرت تاویل کرد که در بین مردم، در روابط و مناسبات فردی و گروهی، ریشه می دواند و شاخه ها بر می کشد و قانونش تمرکز و تکاثر هر چه بیشتر است. به نسبتی که کسی یا گروهی به سمت قدرت می رود به همان نسبت بر قدرت پرستی اش افزوده می شود. در سیاق رایج زبان عربی که برای خاندان واژه شجره را به کار می گیرند و با عطف توجه به عنصر طغیانگری که در آیه به عنوان یک نتیجه ذکر شده است می توان گفت شجره ملعونه اقوام و یا خاندانهای قدرتمداری اند که مانند درخت در بین مردم ریشه دوانیده و شاخه ها و برگهای خود را تا جائی که بتوانند می گسترانند و بدینسان بر مردم سلطه گری می کنند. و تاکید قرآن این است که این شجره را که در رؤیا به پیامبر نشان داده است چیز تازه ای نیست بلکه این خود نیز یک سنت الهی است که همواره در بین مردمان وجود داشته و مردمان بدان آزمایش شده و می شوند. این شجره ملعونه قدرت در هر دوره و زمان نمادی دارد و در دوران اولیه اسلام و موافق با احادیثی که در مورد این آیه ذکر شده، در آن دوران خاندان بنی امیه اند.
در حقیقت خداوند در این آیه آنچه را پیامبرش در خواب دیده است، به او تسلیت گفته و می گوید او غمگین نباشد، زیرا این شجره ملعونه قدرت، نقش یک آزمونگر را دارد، آزمونی که هیچ کسی را از آن گریزی نیست و برای همه زمان ها و مکان ها صادق است چراکه سنت الاهی است. شجره قدرت در واقع همان وسیله امتحانی است که یک یک مردمان با آن آزمایش می شوند. بنا به گفته بسیاری از مفسرین شیعه و نیز اهل سنت، شان نزول آیه بدین قرار بوده که رسول خدا در خواب می بیند که بنی امیه میمون صفت در همه جا بر منبرش برآمده اند و حاکم بر مردم شده اند. پیامبر از این رویا بسیار غمگین و ناراحت می شود. (۶۶) آنگاه خداوند برای تسلیت خاطر رسولش این آیه را فرو فرستاد تا یکی از سنت های خود را برای او بازگو کند. در تاریخ اسلام نیز معاویه اولین کسی است که حکومت شورائی اسلام اولیه را به پادشاهی مطلقه موروثی در خاندان خویش بدل کرد. روشی که بعد از آنها در خاندان بنی عباسی نیز ادامه یافت. - و فقها و علما نیز که دین را بیان قدرت می دانستند، تبعیت و یا در خدمت حاکمیت موروثی مطلقه بودند، در جا اندختن پادشاهی مطلقه موروثی تا همین اواخرچنان نقشی بازی کردند، که اطاعت از پادشاه برای تودۀ مردم امری شرعی و واجب تلقی می شد و پادشاه سایۀ خدا بر روی زمین بود- البته همزمان باید توجه داشت که مضمون وحیانی آیه فراتر از بنی امیه یا بنی عباس است زیرا بیانگر امر مستمری بنام سلطه طلبی است که ادامه داشته و دارد.
رولان بارت جامعه شناس فیلسوف معاصر فرانسوی تمثیلی شبیه همین تمثیل قرآنی در باره قدرت دارد. او قدرت را به جغدی تشبیه می کند که در خرابه ها می نشیند و می خواهد بر همه جا سرک بکشد و همه جا را تاریک می طلبد تا هر جایی را زیر سلطه خودش درآورد. یعنی قدرت خاصیتش همین است. (۶۷)
۲ - «حقاً خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود:] شما بدون شک، به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی های سترده در کمال امنیت سفر کرده و با خاطری آسوده در مسجد الحرام در خواهید آمد. خدا می دانست، آنچه را شما نمی دانستید. و قبل از این، پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داده است.» (۶۸)
آیه می گوید که قسم می خورم که خدا آن رؤیائی را که قبلاً به تو نشان داده بود، تصدیق کرد. آن رؤیا چه بود؟ رؤیا این بود که ای مؤمنین درر کمال امنیت و سلامت و بدون ترس از مشرکین داخل مسجد الحرام می شوید و سرها می تراشید و تقصیر (كوتاه كردن مقداري از موي سر و ناخن) می کنید.
اگر به متن آیه خارج از حدیث و روایات توجه شود، آیه روشن بیان می کند:
فتح قریب یعنی پیروزی نزدیکی در انتظار شما است و شما در کمال ایمنی و به آسانی به مسجد الحرام وارد می‌شوید. وقتی نتیجه حرکت پیامبر به صلح حدیبیه انجامید، خود این صلح فتح قریب و فراهم آوردن زمینه وارد شدن به مکه و انجام مراسم عمره بدون جنگ و خونریزی در سال بعد بود. زیرا تا آن زمان مشرکین مکه که در صدد از بین بردن رسول خدا و دینش بودند و آنها را به رسمیت نمی شناختند و بعد از این صلح بود که پیامبر و یارانش را به عنوان یک واقعیت پذیرفته و به رسمیت شناختند. و هم پذیرفتند که مسجدالحرام سال آینده به مدت سه روز برای انجام مناسک عمره و در کمال امنیت و آسایش در اختیار پیامبر و یارانش قرار گیرد. در حقیقت با صلح حدیبیه دین اسلام و پیروانش به عنوان یک واقعیت اجتماعی پذیرفته شد و این پیروزی بزرگی بود و «فتح قریب» این پیروزی است.
همانگونه که تاریخ صدر اسلام در کلیت خودش نشان می دهد برای اسلام فتحی عظیم‌تر از فتح حدیبیه صورت نگرفت، زیرا در پرتو آن، آتشش جنگ فرونشست و دعوت به اسلام رواج گرفت و اسلام در سراسر جزیرةالعرب گسترش یافت؛ اما مهم‌ترین فایده این صلح، زمینه سازی برای فتح مکه بود که مدت کوتاهی پس از صلح حدیبیه به وقوع پیوست.
پیامبر در سال ششم هجری با یاران خود و قریب به اتفاق روایات، ۱۴۰۰ نفر بودند به قصد عمره با شترانی که برای قربانی کردن آماده شده بودند، و بدون قصد جنگ و ساز و برگ نظامی، برای انجام مناسک عمره به سمت مکه حرکت کرد. رسول خدا (ص) در مدینه خواب دیده بود که همراه یارانش برای انجام مناسک عمره به مکه در آمدند، وارد خانه كعبه شد، و سر خود را تراشيد، و كليد را گرفت. پیامبر پیش از حرکت به مکه خواب خود را برای اصحاب تعریف کرد. چون اطمینان داشتند که خواب آن حضرت رؤیای صادقه است، بسیار شاد شدند. ولی چون مشرکین در حدیبیه جلو آنان را گرفتند و از رفتن به مسجدالحرام باز داشتند، مجبور شدند به صلح حدیبیه متوسل شوند. در همین میانه، بعضی از همراهان و مؤمنین دچار شک و تردید می شوند که خدای تعالی برای برطرف کردن شک و تردید آنها آیه ۲۷ سوه فتح را فرو می فرستاد:
لقد صدق اللّه رسوله الرؤيا بالحق لتدخلن المـسـجد الحرام ان شاء اللّه امنين محلقين رؤسكم و مقصرين لا تخافون فعلم ما لم تعلموا فـجـعـل مـن دون ذلك فـتـحا قريبا (فتح/۲۷)
افزون بر آنچه گفته شد، این آیه سوره فتح در متن خود معناي ديگري نيز دارد و أن اينكه به روشنی به ما می گوید که در زمان نزول و نزد پيامبر و اطرافيانش تفكيك بين وحي و خواب/رؤياي پيامبر كاملا وجود داشته است. آيه مي گويد كه پيامبر خواب را پيشتر ديده بود و همان وقت نيز آن را بيان كرده بوده است ولي ظاهرا چون تحققش طول كشيده بوده است اصحاب دچار شك شده بودند كه أيا رؤياي صادقه بوده يا عادي. نكته ديگر در همين ارتباط به اصطلاح «رويا بالحق» بر مي گردد، يعني گويي رويا بالباطل نيز براي پيامبر مي توانستند متصور شوند. که از اتفاق در تفاسیر قدیمی و از جمله در تفسیرطبری هم استفاده شده است. یعنی اینکه برای پیامبر هم رؤیا صادقه و عادی وجود داشته که خداوند از طریق وحی به او می گوید که رؤیا یت صادقه است و ما آن را تحقق بخشیدیم.
● صاحب المیزان می نویسد:
(فعلم ما لم تعلموا و جعل من دون ذلك فتحا قريبا) - كلمه (ذلك ) اشاره به همان مـطـلب قـبـل اسـت كـه فـرمـود: بـه زودى در كـمـال ايـمـنـى داخـلل مـسـجـد الحـرام مى شويد. و مراد از جمله (من دون ذلك ) (اقرب من ذلك ) است، و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : خـداى تـعـالى از فـوائد و مـصـالح داخـل مـسـجـد شـدنـتـان چـيـزهـا مـى دانـسـت، كـه شـمـا نـمـى دانـسـتـيـد و بـه هـمـيـن جـهـت قـبـل از داخـل شـدن شـمـا بـه ايـن وضـع، فـتـحـى قـريـب قـرار داد تـا داخل شدن شما به اين وضع ميسر گردد.
«از اينجا اين معنا روشن مى شود كه مراد از (فتح قريب ) در اين آيه، فتح حديبيه است، چـون ايـن فـتـح بـود كـه راه را بـراى داخـل شـدنن مؤمنـيـن بـه مـسـجـد الحـرام بـا كـمـال ايـمـنى و آسانى هموار كرد. اگر اين فتح نبود ممكن نبود بدون خونريزى و كشت و كـشـتار داخل مسجد الحرام شوند، و ممكن نبود موفق به عمره شوند، و ليكن صلح حديبيه و آن شـروطـى كـه در آن گـنـجـانـيـده شـد ايـن مـوفـقـيـت را بـراى مـسـلمـانـان ممكن ساخت كه سال بعد بتوانند عمل عمره را به راحتى انجام دهند.
از ايـنـجـا ايـن مـعـنـا هم روشن مى گردد اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: (مراد از فتح قـريـب ) در آيـه فـتـح خيبر است، سخنى است كه از سياقق آيه به دور است. و اما اينكه بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: (مـراد از آن، فـتـح مـكـه اسـت ) از آن قـول بـعـيـدتـر اسـت و سـيـاق آيـه ايـن معنا را مى رساند كه مراد از آن اين است كه شك و تـرديـد را از بـعضى مؤمنين كه با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) بودند بر طـرف سـازد، چـون مؤمنـيـن خـيـال مـى كـردنـد ايـنـكـه رسـول خـدا (صـلّى اللّه عـليـه و آله وسـلّم ) در خـواب ديـده بـه زودى داخل مسجد الحرام مى شوند، در حالى كه سرها تراشيده و تقصير هم كرده اند پيشگويى مـربـوط بـه همان سال است، و وقتى به اين قصد از مدينه به سوى مكه حركت كردند و مشركين جلو آنان را در حديبيه گرفتند و از ورودشان به مسجدالحرام جلوگيرى نمودند، دچـار شـك و تـرديـد شـدنـد، خـداى تـعـالى در ايـن آيـه خـواسـت ايـن شـك و تـرديـد را زايل سازد.» .» (۶۹) طباطبائی به روشنی می‌آورد که فـتـح قـريـب فـتح حديبيه است، نه فتح خيبر و يا فتح مكه چنانچه بعضى پنداشته اند.
در اینجا نظر چند مفسر قدیمی هم آورده می شود:
●امام فخر رازی در تفسیر کبیر خود، در مورد این آیه می‌نویسد:
«به تحقيق كه خداوند اين (وعده خداوندي بود ) براي بيان فساد آنچه که منافقان می‌گفتند بعد از اینکه خداوند آرامش را بر رسولش و بر مؤمنانن نازل‌کرد و (آنان هم) اوامر خداوند را پاس نگه‌داشتند و به جنگ و قتال روی نیآوردند. و ( این بود) گفته آنان: ما (قرار بر این بود که داخل مسجد الحرام بشویم) ولی نه داخل مسجدالحرام شدیم، نه سرهای مان را تراشیدیم و نه موهای خود را کوتاه کردیم، ( چرا چنین گفتند) زیرا که رسول خدا (ص) در خواب دیده بود که مؤمنان داخل مکه می‌شوند ولی برای برای آن (داخل شدن به مکه) وقت خاصی تعیین نفرموده بودند. سپس خواب ( پیامبر خدا) خواب خودش را برای مؤمنان تعریف کرد و آنان نیز بدین یقین رسیدند که آنچه پیامبر خدا در خواب دیدند اتفاق خواهد افتاد. وقتی که مسلمانان با مشرکین پیمان صلح بستند، در راه بازگشت ( به مدینه)، منافقان مسخره می‌کردند: که نه داخل مکه شدیم و نه سرهای خود مان را تراشیدیم. ( اینجا بود که خدا در جواب این منافقان) فرمودند: ( بتحقیق که خداوند تصدیق کرد رؤیای حق پیامبر خودش را) » (۷۰)
● محمد بن جرير الطبري نیز در تفسیر خود می‌نویسد:
ابن حمید گفت: سلمه از ابن إسحاق از زهری این چنین نقل قول کردکه: ( فجعل من دون ذلک فتحا قریبا) یعنی صلح حدیبیه، هیچ فتح و پیروزیی در اسلام بزرگتر از صلح حدیبه نبود. همانا قتال بود وقتی که انسانها ( دو گروه) با هم روبرو شدند، وقتی که آتش بس شد و جنگ تمام شد، همه انسانها به همدیگرامان دادند، با هم ملاقات و گفتگو کردند و بحث و مجادله کردند و مسلمانان با هیچ غیر مسلمانی در باره اسلام سخن نمیگفتند مگر اینکه آنان اسلام را پذیرفتند و مسلمان شدگان در ان دو سال ( صلح) به مراتب بیشتر از تمام سالیان گذشته اسلام بودند.
ابن حمید گفت: سلمه از ابن إسحاق از زهری این چنین نقل قول کردکه: ( فجعل من دون ذلک فتحا قریبا) یعنی صلح حدیبیه.» (۷۱)
در تفسیر ابن کثیر آمده است:
وقوله : ( فعلم ما لم تعلموا فجعل من دون ذلك فتحا قريبا ) یعنی خداوند می دانست آنچه را که به خیر ومصلحت شما بود همان منصرف کردن شما از دخول در مکه در ان سال و شما نمی دانستید، ( فجعل من دون ذلك ) أي : قبل از دخول شما در مکه که در رؤیای پیامبر (ص) وعد داده شده بودید. ( فتحا قريبا ) : یعنی صلحی که بین شما و بین دشمنان شما از مشرکین اتفاق افتاد. (۷۲)
●حسين بن مسعود البغوي نیز در تفسیر خود بر این‌است که:
«از مجمع بن جاریه انصاری روایت شدهاست که گفت: در الحدیبیه با رسول خدا (ص) حاضر بودیم ، وقتی از الحدیبه منصرف شدیم مردم بهه طرف شترهاشتان شتابان شدند و بعضیها می‌گفتند چی شده انساها را؟ ( که چنان پریشان هستند) گفتند: بر رسول خدا وحی نازل شده، مجمع بن انصاری گفت: همه دوان دوان به طرف رسوالله حرکت کردیم و دیدیم که در کراع النعیم کنار شتر خودش ایستاده. وقتی همه جمع شدند پیامبر خدا تلاوت فرمودند: «إنا فتحنا لك فتحا مبينا » ،
عمر گفت: یا رسول الله آیا این فتح می‌باشد؟ فرمودند: بله. و قسم به آن ذاتی که نفس من در دست اوست فتح می‌باشد. واین دلیل است که مراد ازز فتح صلح حدیبیه می‌باشد و تحقق رؤیا در سال مقبل (آینده) بود....
«محلقين رؤسكم» یعنی همه سرهاتان را بتراشید «و مقصرين» یا کوتاه کنید و «لا تخافون فعلم ما لم تعلموا» نترسید، خدا می‌داند آنچه را که شماا نمی‌دانید. که صلاح در صلح و تأخیر دخول به مسجدالحرام می‌باشد
و هو قوله تعالى : " ولولا رجال مؤمنون ونساء مؤمنات " الآية ( الفتح - ۲۵ ) . ( فجعل من دون ذلك ) یعنی قبل خول شما در مسجد الحرام ( فتحاا قريبا ) منظور از این صلح حدیبیه می باشد نزد اکثر مفسران.» (۷۳)
● در تفسیر القرطبی نیز می خوانیم:
«قتاده گفت: پیامبر خدا در خواب دید که بااین شمایل داخل مکه می‌شود. وقتی که در الحدیبیه با مشرکان پیمان صلح بست، منافقان به شک افتادندد تا جایی که رسول الله (ص) گفتند: (اکراها بخاطر نیش زبان منافقان) داخل مکه می‌شوند. فورا وحی خدا نازل شد که «لقد صدق الله رسوله الرؤيا بالحق». پس به یارانش خبر داد که امسال نه، در غیر از این سال، وارد مکه می‌شوند و ررؤیا یش (ص) حق می‌باشد. و گفته شده که ابابکر کفتند که خواب رسول موقت به وقت خاصی نبوده و نگفته که امسال داخل می‌شوید بلکه عام می‌باشد و حتما پیامبر خدا داخل می‌شوند...
فجعل من دون ذلك فتحا قريبا . مجاهد گفت: صلح حدیبیه. و اکثر مفسرین بر این قول هستند و از زهری نقل شدهاست که: هیچ فتح وپیروزی درر اسلام بزرگتر از صلح حدیبیه نبود. همانا قتال بود، ولی وقتی که أنسانها ( دو گروه) با هم روبرو شدند، وقتی که آتش بس شد و جنگ تمام شد، همه انسانها به همدیگر امان دادند. با هم ملاقات و گفتگو کردند و بحث ومجادله کردند و مسلمانان با هیچ غیر مسلمانی در باره اسلام سخن نگفتند مگر اینکه آنان اسلام را پذیرفتند و مسلمان شدگان در آن دو سال ( صلح) به مراتب بیشتر از تمام سالیان گذشته اسلام بودند. و روز الحدیبیه سال ششم هجری تعداد مسلمانان هزار و چهارصد نفر بود و بعد از عام الحدیبیه سال هشتم ده هزار نفر بودند» (۷۴)
افزون بر آنچه گفته شد دو خواب پیامبر را هم خداوند خود برای پیامبرش تعببیر و تصدیق می کند و به او می گوید که رؤیای تو از جانب ما بودهه و ما حقیقتی را برای تو بوسیلۀ این دو رؤیا بیان کردیم.
در همین جا خاطر نشان کنیم که در قرآن از دونوع رؤیا و خواب سخن بمیان است:
۱- اضغاث و احلام یا خوابهای پریشان و
۲- رؤیا صادقه که رؤیا صادقه خود دو نوع است: نوعی که نیاز به خوابگزار و یا تعبیرگر ندارد و دیگری آنکه نیاز به تعبیر و تعبیرگر دارد.. نوع اول نظیر خوابی است که پیامبر دید: به مسجدالحرام با صلح و صفا وارد شدهاست. و یا خواب حضرت ابراهیم در مورد قربانی‌کردن فرزندش. هر دوی این خوابها همانطور که پیامبران در خواب دیده بودند، واقعیت بیرونی پیدا کرد. نوع دیگر رؤیا، رؤیاهای حضرت یوسف و یا دو جوان همزندانی او و یا خواب پادشاه مصر هستند. خواب یوسف را پدرش حضرت یعقوب تعبیرکرد و دو خواب دیگر را یوسف که خداوند علم خوابگزاری را به او آموخته بود. از این دو نوع خواب که رؤیا صادقه نامیده می‌شوند، نوع اول خوابی است که خواب ببینده وقتی بیدار می‌شود تمام آن‌را، بدون کم و زیاد و بدون فراموش کردن جزئیات، به خاطر می‌آورد و همیشه در حافظه‌اش حاضر است. آنچه بعد واقع خواهد شد، واقعیت یافته همان خواب است. این نوع رؤیا به خوابگزار هیج نیاز ندارد. اما در نوع دیگر خواب صادقه، رؤیائی است که نیاز به گویا شدن دارد. نظیر خواب شاه مصر که بنابرآن، هفت گاو فربه، هفت گاو لاغر را می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خوشیده که خوشهای خوشیده خوشه های سبز را نابود می‌کنند. این نوع از خواب صادقه نیاز به خوابگزار دارد. بسیارند کسانی که هر سه نوع خواب را خود تجربه کرده‌اند.
٭ تفاوت میان وحی و رؤیا
ابن خلدون هم، اندریافت خویش را در باره سه نوع خواب ذکر شده در قرآن و وحی چنین تشریح می‌کند: « وحی نوعی غیبت است از حاضران وو همراهان در حالی که همراهان و حاضران با او هستند. حالتی است مانند خواب که شخص همراه و یا همراهان می پندارند که او دچار غش و یا اغماء شده است. در صورتی هیچ‌یک از این حالات نیست. در حقیقت با نیروی ادراکی که در آنها نهاده شده، مستغرق در دیدار ملک روحانی می‌شوند و همۀ اینها در بیداری اتفاق می‌افتد و نه در خواب. و یا شنیدن بانگ جرسی است که با آن بانگ مطلب را در می‌یابند و یا چهرۀ شخصی است که در مقابل آنها تجسم می یابد و آن شخص آنچه از نزد خدا آورده‌است را به او می‌سپارد. بعد آن حالت زایل می‌شود. در حالی که بر خود مسلط و به هوش هستند، آنچه بر ایشان القا و خوانده شدهاست را از حفظ دارند. وقتی از پیامبر (ص) در بارۀ چگونگی وحی پرسیده شد، در پاسخ فرمودند: «گاهی آوازی چون انعکاس باگ جرس بگوشم می‌رسد و این شدیدترین حالتی است که بر من عارض می‌گردد. آنگاه آن حالت قطع می‌شود در حالی که آنچه را گفته است حفظ دارم و گاهی فرشته بصورت مردی در نظرم تجسم می‌یابد و با من سخن می‌گوید و من آنچه را می‌گوید حفظ می‌کنم» (۷۵) پیامبر خود فرمود: «هان ای مردم بدانید که من به هیچ دانشی آگاه نیستم جز آنچه خدا به من آموخته‌است. » (۷۶)
خواب دیدن در نوع بشر وجود داشته و دارد و ناچار آن را تعبیر می‌کرده اند. همچنانکه یوسف صدیق خواب آن دو یار زندانی را تعبیر کرد.. گاهی رؤیا، تا روزگار درازی و گاه همیشه پس از بیدار شدن از خواب، در یاد می‌ماند و هیچگاه از اندیشه دور نمی‌شود. این نوع رؤیاها رؤیای صادقه است و از خوابهای پریشان جدا است. ابن خلدون ادامه می‌دهد: « خواب بر سه گونه است: نخست از جانب خدا و دوم از جانب فرشتگان و سوم از جانب شیطان.
و بنابر این رؤیائی که از جانب خداست همان نوع صریح و آشکاری است که هیچ نیازی به تعبیر ندارد. خوابی که از جانب فرشتگان است، رؤیایی صادقی است که نیاز به تعبیر دارد و آنچه از جانب شیطان است همان خوابهای پریشان است» (۷۷) و خوابهای آشکار و جلی و یا صادقه همچنانکه گفته شد از سوی خداست.
رؤیای صادقه یکی از ادراکات غیبی است که بر شخص خوابیده دست می‌دهد. خواب چنانکه خداوند در قرآن می‌فرماید: مفارقت از حواس ظاهریی و ورود به عالم باقی است (زمر/۴۲) . در روز و بیداری، ما به بدن و حواس و کارهای روزمره اشتغال داریم و این امور همچون پرده‌ای میان روح و ادراکات حائل است. اما در خواب، حواس ظاهری و تمامی فعل و انفعالات روزانه از کار باز می‌ایستد. در بعضی مواقع نفس در این حالت بر انگیخته می‌شود و دریچه‌ای بر او باز می‌شود «و این کیفیات از خواص نفس انسانی است که در همۀ بشر یافت می‌شود و هیچکس از آن بی‌بهره نیست. بلکه هر یک از افراد انسان نه یک بار بلکه بارها در عالم رؤیا وقایعی می‌بیند که در بیداری صدق پیدا می‌کند و بطور قطع برای او پیش می‌آید و یقین می‌کند که نفس در حالت خواب امور نهانی وغیبی را درک می‌کند. و وقتی این امر در عالم خواب روا باشد در جز خواب و احوال دیگر هم ممتنع نخواهد بود» (۷۸) کیفیت وحی با رؤیا تفاوت اساسی دارد. و حتی رؤیای پیامبران مرتبه‌ای فروتر از وحی آنهاست. سورۀ برائت در جنگ تبوک هنگامی که پیامبر بر پشت ناقۀ خود سوار بود نازل شد. بعضیها می‌گویند که وحی انسلاخ و تجرد از بشریت و تبدل به فرشتگی است تا در وقت معین و لحظه‌ای خاص بالفعل از جنس فرشتگان گردد و سپس بعالم بشریت باز گردد و در عالم فرشتگی آنچه را که فراگرفته به ابنای بشر و همنوعان خود تبلیغ کند. و معنی وحی خطاب و گفتگو با فرشتگان همین است. (۷۹)
کسی که قصد دریافت حقیقت را داشته باشد و بدون پیش فرض و یا پیش داوری به قرآن مراجعه کند، به هر چه شک کند، به این امر شک نمی‌کندد که، در قرآن، تفاوت میان وحی و رؤیا، آشکار است. حتی بین رؤیای پیامبران و وحی آن ها. باوجود این، در پایان نوشته، بدان باز می‌پردازیم
دکتر سروش خود می‌گوید: «اما حرف من این است که زبان قرآن زبان عرفی است یعنی هیچکدام این کلمات در دیکشنری بر خلاف معنایشانن حمل نمی‌شوند. اگر گفته خورشید، یعنی خورشید، اگر گفته آب یعنی آب و اگر هم هر چیز دیگری گفته یعنی همان، نه زبان تخصصی است نه فنی» و« اتفاقاً من معتقدم زبان قرآن آسان است، زبان عرفی است، نه زبان فلسفی، نه زبان حقوقی، نه زبان فنّی است هیچکدام از اینها» (۸۰) اگر واقعاً شما چنین یقین می پبندارید و اعتقاد دارید، سئوال این است که بفرمائید: در کدام دیکشنری از قدیم الایام تا به امروز وحی به معنی خواب آمده است؟ در هیچ دیکشنری چه عربی، چه فارسی و چه انگلیسی و چه... وحی و خواب را یکی معنی نکرده‌اند. خواب خواب است و وحی وحی.
● عنوان مثال، نمونه‌ای به زبان انگلیسی و نمونه هم به زبان فارسی و عربی می‌آوریم:
Dream: 1. a sequence of sensation, images, thoughts, etc. passing through a sleeping person's mind. 2. a fanciful vision of the conscious mind; daydream ; fantasy ; reverie 3. the state, as of abstraction or reverie, in which such a dreamday occurs 4.a fond hope or aspration 5. anything so lovely, charming , trasistory, etc
Revelation: 1. a revealing, or disclosing, of something 2. Something disclosed ; disclosure; esp., astriking disclosure, as of somtuing not previously known or realised 3. Theol a) God's disclosure or manifestation to man of himself and his will b) an instance of this c) what is so disclosed or manifested d) something as the Bible, containing such disclosure or manifestation ( Webster's)
رؤیا: آنچه که انسان در خواب بیند. رؤیا صادق (صادقانه) حقایقی که پارسایان در خواب بینند، حقایقی را که در خواب بینند رؤیای صادقانه گویند، آنچه در بیداری دست دهد مکاشفه گویند و آنچه که مابین خواب و بیداری حاصل گردد خلسه نامند. (ف. معین)
رؤیا. [ رُءْ ] (ع اِ) خواب دیدن . (دهار) (المصادر زوزنی ) (تاج المصادر بیهقی ). خواب که دیده شود. ج ، رُوی ̍. (منتهی الارب ). آنچه در خواب بینند. ج ، رؤی . (از آنندراج ) (از غیاث اللغات ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). هرآنچه در خواب بینند. (دهخدا)
- رویای صادقه: یعنی خوابهایی که درست و مطابق با واقع است و بالجمله آنچه انسان در خواب بیند اگر مطابق با واقع باشد رؤیای صادقه گویند. کاشانی گوید: نفس در اتصال به نفوس فلکی نقوشی در وی مرتسم می‌گردد و به حوادث آینده علم پیدا می‌کند و این معنی هم در عالم خواب دست می‌دهد و هم در بیداری . آنچه در خواب باشد رؤیای صادقه و آنچه در بیداری باشد مکاشفه و آنچه مابین نوم و یقظه دست دهد، خلسه گویند و این نقوش اگر در عالم خواب منقش گردد، آنچه معلول امور مزاجی و مادی باشد نه بواسطه اقتباس از مبادی عالیه آن را اضغاث و احلام نامند و آنچه از مبادی عالیه باشد را کشف و شهود گویند و روایت است.
- وحی: راغب اصفهانی گوید : « اصل الوحی الاشارة السریة، وحی پیامی پنهانی است که اشارت گونه و با سرعت انجام گیرد » . ابواسحاق نیز گفته است : « اصل الوحی فی‌اللغة کلها اعلام فی خفاء و لذلک سمی الالهام وحیا . اصل وحی در لغت به معنای پیام پنهانی است ، لذا الهام را ، وحی نامیده‌اند » .
المنجد: وحی: ۱- وَحَی یحی وَحیاً: الی فلانٍ: إشار الیهِ ارسل الیهِ رسولاً و - الیهِ کلاماً: کلمه سرّاً و کلمه بما یخفیهِ عن غیره و - اللهُ فی قلبهِ کذا:
٭ ویژگی‌های رؤیاهای صادقه بنابر قرآن که گویای تفاوت‌های آنها هم با خواب پریشان است و هم با وحی:
هرگاه قرار بر آموختن و نه تخطئه باشد، ویژگی‌های رؤیاهای صادقه نقل شده در قرآن، با ویژگی‌هائی که دانشمندان روان در باره این نوع رؤیاهاا یافته‌اند، مقایسه می‌شود تا که این مقایسه بگوید ویژگی‌های برشمرده در قرآن به چه حد از کمال هستند و آیا ممکن بود قرآن خواب پریشان کسی باشد که رؤیای مذکور در قرآن، برخوردار از همه ویژگی‌ها باشد؟ و آیا این ویژگی‌ها رؤیای به حق، چه رسد به خواب پریشان، را از وحی متفاوت نمی‌کنند و خود تصدیق وحی نیستند؟:
۱. رؤیای به حق، در آغاز، جز وجود ذهنی ندارد. در خارج از ذهن، واقعیت پیدا خواهد کرد؛
۲. رؤیای به حق، یا خود گویا نیست و باید گویا شود و یا بخشی از آن نیازمند گویا شدن است. چنانکه رؤیای پیامبر، در آنچه به فتح‌المبین مربوط می‌شود را خداوند گویا کرد؛
۳. معلوم و نامعلوم دارد. چنانکه زمان رؤیای صادقه پیامبر، معلوم نبود و معلوم نبودنش شک آفرین شد. اسباب تحقق رؤیا نیز معلوم نیست. چنانکه در رؤیای پیامبر و در رؤیاهای دیگر، این اسباب معلوم نبودند. بنابراین،
۴. رؤیای صادقه شفاف نیست. یا خداوند خود آن را شفاف می‌کند (مورد رؤیای پیامبر) و یا معبری که یوسف است (رؤیاهای دو زندانی و شاه مصر)؛
۵. رؤیاهای صادقه وقتی هم که به همگان راجع می‌شوند، ایفا کنندگان نقش معین هستند: یا پیامبر و یا پیامبر و گروندگان به دین او و یا پیامبر و صاحب مقامان (مورد رؤیای شاه مصر) هستند؛
۶. رؤیاهای به حق همه مکانی و همه زمانی نیستند. بلکه به زمان و مکان معینی مربوط می‌شوند. و نیز، در جا و زمان معینی واقعیت خارجی پیدا می‌کنند؛
۷. در بردارنده حکمی نیستند. بنابراین، در بردارنده حق یا حقوقی که ذاتی حیات باشند و موضوع حکم شوند، نیز نیستند. در حقیقت، حقوقی که مایه این رؤیاها هستند (حق حیات مصریان و جانداران مصر)، بجا می‌آیند اگر
۸. انسانها به حق تدبیر کنند و تدبیر را بی‌کم و کاست اجرا کنند: رؤیاهای صادقه خود به خود متحقق نمی‌شوند. لذا،
۹. رؤیاهایِ به حق نافی جبر هستند. گرچه پیشاپیش خبر از وقوع امری می‌دهند، اما وقوع آن امر و یا تأثیر وقوع آن بر زندگی انسانها، بستگی به عمل خردمندانه انسانها دارد. چنانکه رؤیای شاه مصر خبر از وقوع قحطی ۷ ساله می‌داد. اگر تدبیر سنجیده یوسف، سبب خنثی شدن اثر قحطی بر حیات مصریان نمی‌شد، این رؤیا واقعیت پیدا می‌کرد و مردم مصر را کشتار می‌کرد. و یا منافقان چون جبرباور بودند، مدعی شدند چون رؤیای پیامبر تحقق نیافت، پس نه آن کس است که می‌گوید. غافل از اینکه، در این مورد (ورود به مسجدالحرام) رؤیا واقعیت پیدا نمی‌کند اگر تدبیر پیامیر در انعقاد صلح حدیبیه امکان وقوع آن‌را فراهم نمی آورد. در تمامی موارد، این تدبیر و عزم آزادانه‌است که نقش می‌یابد؛
۱۰. امرهای واقع که موضوع رؤیاهای صادقه می‌شوند، نه همگی مستمر هستند و نه در همه جامعه‌ها، بنحو مستمر وقوع می‌یابند. چنانکه وارد شدن پیامبر به مسجدالحرام، یک امر واقع مستمر نیست. رابطه او و مسلمانان نیز با کافران مکه امر واقع مستمر نبود؛
۱۱. معبر رؤیای صادقه نیز خود باید حق شناس و عامل به حق و برخوردار از دانش باشد. وگرنه توانا به تعبیر نمی‌شود. چنانکه کاهنان مصر توانا به تعبیر خواب شاه مصر نشدند؛
۱۲. در رؤیاهای صادقه، حکایت شده در قرآن، خشونت با خشونت‌زدائی از میان بر می‌خیزد و نه با بکاربردن خشونتی افزون‌تر. چنانکه، صلح حدیبیه بی‌حاصلی جنگ طلبی کافران مکه را به آنها تفهیم می‌کند و تدبیر یوسف انسانها را بر قحطی پیروز می‌کند و رؤیای ابراهیم سبب از میان برخاستن رسم قربانی کردن انسان می‌شود و حق حیات را خاطر نشان انسان‌هامی‌کند؛
۱۳. دلیل صحت رؤیاها در خود آنها نیست. چراکه دلیل صحت آنها واقعیت یافتن آنها در آینده‌است. حال آنکه دلیل صحت وحی باید در خود آن باشد و هست؛
۱۴. رابطه‌های علت و معلولی خالی از هرگونه پریشانی هستند. رابطه امرهای واقع نیز نه پریشان که دقیق هستند. خواب پیامبر و خواب ابراهیم و خواب یوسف و خواب دو زندانی و خواب شاه مصر، نه تنها به این دلیل که همانگونه واقع شدند که دیده شده بودند، بلکه پیش از آن نیز، هرگاه قرار بر مجسم کردن آن می‌بود، میان علت و معلول و رابطه‌های امرهای واقع با یکدیگر، مسجم کننده، در آن، هیچ نابسامانی نمی‌یافت. شگفت‌تر اینکه جای نامعلوم‌ها و اسباب تحقق این رؤیا (خواب پیامبر) و یا مصون ماندن از پی‌آمدهای وقوع آن رؤیا (خواب شاه مصر)نیز، معین هستند؛
۱۵. علم خداوند بر رؤیاها قطعی و علم انسان، ولو پیامبر بر آن قطعی نیست مگر به آموختن از خداوند. این ویژگی بسیار مهم است. زیرا هم تفاوت رؤیای به حق را از وحی بدست می‌دهد و هم گویای این واقعیت است که علم انسان بر احساس قبل از وقوع در بیداری و بر رؤیا در خواب، باید شامل بگردد، وگرنه، توانا به تدبیر بایسته نمی‌شود؛
۱۶. شادی و امید آوری و آگاه کردن انسان از توانائی خویش، ذاتی رؤیاهای به حق هستند. چراکه تحقق آنها جز با بکار انداختن توانائی‌ها میسر نیست. و چون انسان از واقعیت پیداکردن رؤیا، اگر توانائی خود را بکارگیر، مطمئن است، شادی و امید او روزافزون می‌شوند. مقایسه احساس شادی و امید و توانائی باورمندان به صداقت پیامبر با القای غم و یأس و ناتوانی منافقان، در پی صلح حدیبیه، بسیار پند آموز است؛
۱۷. در رؤیاهای به حق، اندازه‌ها به دقت سنجیده شده‌اند. وقتی می‌دانیم که ما انسانها در بیداری نیز اغلب اندازه نمی‌شناسیم و اندازه نگه نمی‌داریم، این ویژگی رؤیاهای مذکور در قرآن را بسیار آموزنده می‌یابیم. رعایت اندازه‌ها نه تنها آنها را از خواب و بیداری پریشان جدا و ممتاز می‌کند، بلکه به ما می‌آموزد که، در ساختن یک نظر، اندازه‌شناسی تا کجا مهم است. و اگر بنابر فهم قرآن باشد، کاری که نباید کرد قالب ذهنی ساختن و آیه‌های قرآن را در آن ریختن است و کاری که باید کرد، تأمل در اندازه سنجی در قرآن، حتی در رؤیاهای مذکور در آن است؛
۱۸. در همه رؤیاهای به حق، حق می‌آید و باطل می‌رود. قاعده بسیار اساسی که قرآن می‌آموزد را رؤیاهای به حق نیز بازگو می‌کنند: رؤیای ابراهیم با برافتادن رسم قربانی کردن انسان واقعیت پیدا می‌کند. رؤیای یوسف و رؤیای شاه مصر، باپیامبری یوسف، پیامبری واقعیت می‌یابد که مردمی را از قحطی می‌رهد. رؤیای پیامبر با ورود به مسجدالحرام، در صلح و امنیت، واقعیت پیدا می‌کند؛
۱۹. رؤیاهای صادقه به نقاشی می‌مانند برخوردار از کمال زیبائی: در همان حال که قدرت بی‌نقش می‌شود، زشتی‌ها و پلیدیها که فرآورده قدرت هستند نیز زایل می‌شوند. واپسین صحنه، صحنه خویشتن را در زیبائی محض یافتن است: صحنه ابراهیم و فرزند، پس از توفیق در ابتلی، صحنه یوسف با پدر و برداران همراه با نجات مصر از قحطی، صحنه ورود پیامبر و مسلمانان به مسجدالحرام. و
۲۰. در رؤیاهایِ به حق، رابطه پایه، رابطه انسان با خداوند است. رابطه‌های دیگر بازتاب این رابطه هستند. بدینسان، رؤیاها گویای بازبودن عقل رها از قید و بندها بروی هستی محض، خدا، هستند. یکی از تفاوت‌های وحی با رؤیا نیز همین است. توضیح اینکه بگاه دریافت وحی، معیت با خداوند کامل است و در پیامی که دریافت می‌شود، از نامعلوم هیچ در آن نیست.
بدینسان، بنابر ویژگی‌های پیشین و این ویژگی نیز، رؤیاها وحی نیستند. زیرا آنچه عقل متصل به خداوند دریافت می‌کند، تمامی ویژگی‌های حق راا دارد و موضوع آنها اصول راهنما و کرامت‌ها و حقوق و روش عمل به حقوق و رهاشدن از اعتیاد به اطاعت از اوامر و نواهی قدرت است (۵ دسته اعمال)، بنابراین قرآن آموزنده قواعد خشونت زدائی و زندگی در لااکراه و به یمن اینهمه، بنای آرمان‌شهر و زیستن ایمانمندانه، در آن، است. حتی اگر آیه‌ها که موضوع آنها رؤیاهای به حق هستند را، با این‌ویژگیها محک بزنیم، درجا تفاوت آنها را با وحی در می‌یابیم.
ادامه مطلب در مقاله بعدی دنبال می شود.
محمد جعفری
mbarzavand@yahoo.com
یادادشت و نمایه:
۵۶- بخش اول گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار .:
https://www.youtube.com/watch?v=QBSXNMc3q_Y&feature=youtu.be
۵۷- یوسف/۳؛ نحن نقص عليك احسن القصص بما اوحينا اليك هذا القرءان و ان كنت من قبله لمن الغفلين.
۵۸- یوسف/ ۶و۱۰۱؛ و كذلك يجتبيك ربك و يعلمك من تأويل الاحاديث و يتم نعمته عليك و على ءال يعقوب كما اتمها على ابويك من قبل ابراهيم و اسحق ان ربك عليم حكيم * رب قد اتيتنى من الملك و علمتنى من تأويل الاحاديث فاطر السموت و الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين.
۵۹-(آیه/۶- ۴) اذ قال يوسف لابيه يا ابت انى رايت احد عشر كوكبا و الشمس و القمر رايتهم لى سجدين (۴) قال يبنى لا تقصص رءياك على اخوتك فيكيدوا لك كيدا ان الشيطن للانسن عدو مبين (یوسف/۵) و كذلك يجتبيك ربك و يعلمك من تأویل الاحاديث و يتم نعمته عليك و على ءال يعقوب كما اتمها على ابويك من قبل ابراهيم و اسحق ان ربك عليم حكيم.
۶۰- یوسف/۳۶؛ و دخل معه السجن فتيان قال احدهما انى ارينى اعصر خمرا و قال الاخر انى ارينى احمل فوق راسى خبزا تاكل الطير منه نبئنا بتأويله انا نريك من المحسنين.
۶۱- یوسف/۴۳؛ و قال الملك انى ارى سبع بقرات سمان ياكلهن سبع عجاف و سبع سنبلات خضر و اخر يابسات يا ايها الملا افتونى فى رؤياى ان كنتم للرؤيا تعبرون.
۶۲- ( یوسف/ ۴۴-۴۹؛ قالوا اضغاث احلام و ما نحن بتأويل الاحلام بعالمين *و قال الذى نجا منهما و ادكر بعد امه انا انبئكم بتاويله فارسلون * يوسف ايها الصديق افتنا فى سبع بقرات سمان ياكلهن سبع عجاف و سبع سنبلات خضر و اخر يابسات لعلى ارجع الى الناس لعلهم يعلمون * قال تزرعون سبع سنين دابا فما حصدتم فذروه فى سنبله الا قليلا مما تاكلون * ثم ياتى من بعد ذلك سبع شداد ياكلن ما قدمتم لهن الا قليلا مما تحصنون * ثم ياتى من بعد ذلك عام فيه يغاث الناس و فيه يعصرون.
۶۳-(یوسف/ ۹۹و ۱۰۰ ) فلما دخلوا على يوسف اوى اليه ابويه و قال ادخلوا مصر ان شاء اللّه امنين * و رفع ابويه على العرش و خرو اله سجدا و قال يا ابت هذا تأويل رؤياى من قبل قد جعلها ربى حقا و قد احسن بى اذ اخرجنى من السجن و جاء بكم من البدو من بعد ان نزغ الشيطان بينى و بين اخوتى ان ربى لطيف لما يشاء انه هو العليم الحكيم.
۶۴- صافات/ ۱۰۲-۱۰۶؛ فلما بلغ معه السعى قال يابنى انى ارى فى المنام انّى اذبحك فانظر ما ذاترى قال يا ابت افعل ما تومر ستجدنى ان شاء اللّه من الصابرين * فلما اسلما و تـله للجـبـيـن * و نـديـنـه ان يـا ابـراهـيم * قد صدقت الرءيا انا كذلك نجزى المحسنين * ان هـذا لهـو البلوا المبين.
۶۵- اسری/۶۰؛ و اذ قلنا لك ان ربّك احاط بالنّاس و ما جعلنا الرّؤيا الّتى ارينك الا فتنة للنّاس و الشجرة الملعونة فى القرآن و نخوفهم فما يزيدهم الا طغينا كبيرا .
۶۶- ترجمه المیزان، ۲۰ جلدی، ج ۱۳، ص ۲۰۴و ۲۰۵).
۶۷- ن. گ. به اسطوره، رولان بارت، مترجم: شيرين دخت دقيقيان، چاپ پنجم ۱۳۸۹.
۶۸- فتح/۲۷؛ لقد صدق اللّه رسوله الرؤيا بالحق لتدخلن المـسـجد الحرام ان شاء اللّه امنين محلقين رؤسكم و مقصرين لا تخافون فعلم ما لم تعلموا فـجـعـل مـن دون ذلك فـتـحا قريبا.
۶۹- ترجمه المیزان، ۲۰ جلدی، ج ۱۸، ص ۴۳۴و۴۳۵.
۷۰- http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?idfrom=4634&idto=4634&bk_no=132&ID=2293
وقوله تعالى :
( لقد صدق الله رسوله الرؤيا بالحق لتدخلن المسجد الحرام إن شاء الله آمنين محلقين رءوسكم ومقصرين لا تخافون فعلم ما لم تعلموا فجعل من دونن ذلك فتحا قريبا ) .
بيان لفساد ما قاله المنافقون بعد إنزال الله السكينة على رسوله وعلى المؤمنين ووقوفهم عند ما أمروا به من عدم الإقبال على القتال ، وذلك قولهم : ما دخلنا المسجد الحرام ولا حلقنا ولا قصرنا ، حيث كان النبي - صلى الله عليه وسلم - رأى في منامه أن المؤمنين يدخلون مكة ويتمون الحج ، ولم يعين له وقتا ، فقص رؤياه على المؤمنين ، فقطعوا بأن الأمر كما رأى النبي - صلى الله عليه وسلم - في منامه ، وظنوا أن الدخول يكون عام الحديبية ، والله أعلم أنه لا يكون إلا عام الفتح ، فلما صالحوا ورجعوا قال المنافقون استهزاء : ما دخلنا ولا حلقنا ، فقال تعالى : ( لقد صدق الله رسوله الرؤيا بالحق )
۷۱- http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?flag=1&bk_no=50&surano=48&ayano=27
حدثنا ابن حميد قال : ثنا سلمة ، عن ابن إسحاق ، عن الزهري قوله ( فجعل من دون ذلك فتحا قريبا ) يعني : صلح الحديبية ، وما فتح في الإسلام فتح كان أعظم منه ، إنما كان القتال حيث التقى الناس; فلما كانت الهدنة وضعت الحرب ، وأمن الناس كلهم بعضهم بعضا ، فالتقوا فتفاوضوا في الحديث والمنازعة ، فلم يكلم أحد بالإسلام يعقل شيئا إلا دخل فيه ، فلقد دخل في تينك السنتين في الإسلام مثل من كان في الإسلام قبل ذلك وأكثر . حدثنا ابن حميد قال : ثنا سلمة ، عن ابن إسحاق ( فجعل من دون ذلك فتحا قريبا ) قال : صلح الحديبية .
۷۲-http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?idfrom=1749&idto=1749&bk_no=49&ID=1799
وقوله : ( فعلم ما لم تعلموا فجعل من دون ذلك فتحا قريبا ) أي : فعلم الله تعالى من الخيرة والمصلحة في صرفكم عن مكة ودخولكم إليها عامكم ذلك ما لم تعلموا أنتم ، ( فجعل من دون ذلك ) أي : قبل دخولكم الذي وعدتم به في رؤيا النبي - صلى الله عليه وسلم - ( فتحا قريبا ) : وهو الصلح الذي كان بينكم وبين أعدائكم من المشركين .
تفسیر ابن کثیر (اسماعيل بن عمر بن كثير القرشي الدمشقي)
۷۳- http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?flag=1&bk_no=51&surano=48&ayano=27
وروي عن مجمع بن جارية الأنصاري : قال شهدنا الحديبية مع رسول الله - صلى الله عليه وسلم - ، [ فلما انصرفنا عنها إذا الناس يهزون الأباعر ، فقال بعضهم : ما بال الناس ؟ فقالوا : أوحي إلى رسول الله - صلى الله عليه وسلم - ، قال : فخرجنا نوجف ، فوجدنا النبي - صلى الله عليه وسلم - ] واقفا على راحلته عند كراع الغميم ، فلما اجتمع إليه الناس قرأ : " إنا فتحنا لك فتحا مبينا " ، فقال عمر : أو فتح هو يا رسول الله ؟ قال : " نعم والذي نفسي بيده " . ففيه دليل على أن المراد بالفتح صلح الحديبية ، وتحقق الرؤيا كان في العام المقبل....
( محلقين رؤسكم ) كلها ( ومقصرين ) بأخذ بعض شعورها ( لا تخافون فعلم ما لم تعلموا ) أن الصلاح كان في الصلح وتأخير الدخول ، وهو قولهه تعالى : " ولولا رجال مؤمنون ونساء مؤمنات " الآية ( الفتح - ۲۵ ) . ( فجعل من دون ذلك ) أي من قبل دخولكم المسجد الحرام ( فتحا قريبا ) وهو صلح الحديبية عند الأكثرين.
۷۴- http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?flag=1&bk_no=48&surano=48&ayano=27
تفسیر القرطبی (محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي):
قال قتادة : كان رسول الله - صلى الله عليه وسلم - رأى في المنام أنه يدخل مكة على هذه الصفة ، فلما صالح قريشا بالحديبية ارتاب المنافقون حتى قالل رسول الله - صلى الله عليه وسلم - إنه يدخل مكة ، فأنزل الله تعالى : لقد صدق الله رسوله الرؤيا بالحق فأعلمهم أنهم سيدخلون في غير ذلك العام ، وأن رؤياه - صلى الله عليه وسلم - حق . وقيل : إن أبا بكر هو الذي قال إن المنام لم يكن مؤقتا بوقت ، وأنه سيدخل ...
فجعل من دون ذلك فتحا قريبا وقال مجاهد : هو صلح الحديبية ، وقاله أكثر المفسرين . قال الزهري : ما فتح الله في الإسلام كان أعظم من صلحح الحديبية ; لأنه إنما كان القتال حين تلتقي الناس ، فلما كانت الهدنة وضعت الحرب أوزارها وأمن الناس بعضهم بعضا ، فالتقوا وتفاوضوا الحديث والمناظرة . فلم يكلم أحد بالإسلام [ ص: ۲۶۵ ] يعقل شيئا إلا دخل فيه ، فلقد دخل في تينك السنتين في الإسلام مثل ما كان في الإسلام قبل ذلك وأكثر . يدلك على ذلك أنهم كانوا سنة ست يوم الحديبية ألفا وأربعمائة ، وكانوا بعد عام الحديبية سنة ثمان في عشرة آلاف .
۷۵- ترجمه مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص۱۶۹.
۷۶- همان سند، ص ۱۶۸.
۷۷-ترجمه مقدمه ابن خلدون، ج ۲، ص ۹۹۷.
۷۸-ترجمه مقدمه ابن خلدون، ج ۱، ص ۱۹۱-۱۹۲.
۷۹- مقدمه ابن خلدون ج ۲ ص ۸۷۰.
۸۰- بخش دوم گفتگوی سروش با بازرگان در برنامه پرگار :
https://www.youtube.com/watch?v=PJZupxATAb8&feature=youtu.be
