مقدمه: منتقدین انقلاب اغلب از فرض‌هایی شروع مي‌کنند که از همان آغاز ویران کننده انقلاب است. فرض‌هایی مانند خشونت، غیرقابل برنامه‌ریزی‌ شدن، غیرقابل مهار بودن، تبدیل شدن به ضدانقلاب، خودویرانگری نیروهای محرکه انقلاب، اینها از جمله مفروضاتی هستند که هر نقد و تفسیری را پیشاپیش به مقصود خود مي‌رساند. این تفاسیر و نقدها بیشتر ناظر به نظریه‌های شورشگری است. اما واقع این است که انقلاب نه خشونت است و نه ویران کننده نیروهای محرکه خود، و نه آنکه به گونه‌ای است که نتوان آن را برنامه‌ریزی‌ و مهار کرد. در یک کلام، انقلاب خشونت‌زدایی است. انقلاب وقتی صورت مي‌گیرد که یک رژیم به جرثومه خشونت تبدیل مي‌شود، نه تنها این، بلکه تمام جامعه و نهادهای اجتماعی را به کارگاه تولید خشونت و زور بدل مي‌کند. انقلاب، عمومی شدن جنبش مردمی و عمومی شدن مبارزات سیاسی و اجتماعی است. اگر مبارزه خشونت است، انقلاب هم خشونت است. اما مبارزه سرشت انسانی انسان است. مبارزه، بروز دادن نیروهای محرکه آزادی و حقوق‌مندی انسان است که از ناحیه خشونت‌طلبان به فروخفتن تهدید مي‌شوند. پیام مبارزه و انقلاب رهایی بخشی است. به عنوان مثال، انقلاب 22 بهمن ماه 1357 انقلاب خشونت‌زدایی بود. انقلابی بود که گل را بر گلوله پیروز گرداند.

این توضیح لازم است که خون‌ریزی‌، قتل و درگیری میان نیروهای انقلاب و نیروهای سرکوبگر رژیم، لزوماً به معنای خشونت نیست. معنای درست مبارزه و انقلاب، خشونت‌زدایی است. خشونت با خشونت‌زدایی از اساس، هم در اندیشه راهنما و هم در روش شناسی و هم در اهداف با یکدیگر متفاوت هستند. در مطالعات دیگر این تفاوت‌ها را به تفصیل شرح داده‌امⁱ.

این سخن که انقلاب رخداد است، سخن درستی است، اما رخدادی نیست که قابل پیش‌بینی نباشد. علت پیش‌بینی‌ناپذیری انقلاب فقدان اطلاعات و تحلیل‌هایی است که نمي‌تواند به پیش‌بینی انقلاب بپردازد. انقلاب زمانی رخ مي‌دهد که دستکم این عوامل در یک جامعه جمع شده باشند :

الف) یک رژیم هیچ راهی برای اصلاح خود باقی نگذارد.

ب) جامعه به لحاظ تاریخی در شرایط انقلابی قرار داشته باشد.

ج) نیروهای انقلاب امکان آلترناتیوسازی وضعیت موجود را تدارک دیده باشند.

آنچه در قسمت (ب) درباره شرایط انقلابی یاد کردم، این شرایط لزوماً شرایط وضع حال نیست. بلکه جامعه به لحاظ تاریخی باید امکان یک وضعیت انقلابی را در وجدان جمعی خود ذخیره داشته باشد. به عنوان مثال رژیم شاه هیچ راهی برای اصلاح خود باقی نگذاشته بود، اما جامعه در سالهای 1355 و 1356 در وضعیت انقلابی بسر نمي‌برد. لیکن تجربه چند انقلاب در یکصدسال گذشته، امکان بروز انقلاب و به تهییج در آمدن وجدان جمعی را منتفی نمي‌کرد. جرقه‌های انقلاب از همین جا به وجود مي‌آید که بی‌اطلاعی از وضعیت تاریخی، آن را به صُدفه و یا غیرقابل پیش‌بینی بودن تعبیر مي‌کند. سلسله مناسبت‌ها در انقلاب ایران و یا خودسوزی کارگر تونسی، بطور انتزاعی اتفاقات ساده بودند، اما در بستر آنچه که به بستر تاریخی مربوط می شود، این حوادث ساده آتشی بودند که به خرمن وجدان جمعی و وجدان تاریخی جامعه نواخته مي‌شدند. آقای دکتر مجاهدی به درستی این شرایط تاریخی را به عنوان انباشت تغییر و تحولات در رژیم پیشین یاد مي‌کند. اما با تفسیر پیش‌بینی‌ناپذیر بودن، تحلیل درستی از انقلاب بدست نمي‌دهد. اگر او جریان انباشت تحولات قبلی را با جریان اصلاح‌ناپذیر بودن و یا انسداد هرگونه راه حل اصلاحی در درون رژیم پیشین پیوند مي‌زد، درمي‌یافت که انقلاب پیش‌بینی‌پذیر بود. اینکه پاره‌ای و یا همه نیروهای محرکه انقلاب نتوانستند رویداد انقلاب را پیش‌بینی کنند، دلیلی بر پیش‌بینی‌ناپذیر بودن آن نیست.

ورود به بحث

اخیراً یکی از اساتید علوم سیاسی دانشگاه‌ها به نام آقای دکتر محمد مهدی مجاهدی نقدی بر مفاهیم جامعه شناختی انقلاب و اصلاحات وارد کرده است. مقاله او دارای نکات ارزشمند، تازه و درخور توجهی است. این مقاله را می‌توانید در سایت‌های پایتخت و قلندر جستجو کنید. رئوس اصلی دیدگاه‌های او در باره انقلاب و اصلاح همان تحلیل‌هایی است که اغلب منتقدین انقلاب و مدافعین اصلاحات انجام داده‌اند. یکی از نکات مهم تحلیل او این است که انقلاب ساختارهای رژیم پیشین را از میان نمي‌برد، این ساختارها پیش از انقلاب از بین می‌روند، و انقلابیون به دلیل تجربه زیسته در بازی قدرت، به بازتولید این ساختارها می‌پردازند. انقلابیون در وضعیت جدید همان رفتاری را انجام می‌دهند که در رژیم گذشته و در بازی قدرت آموزش دیده‌اند. بنا به اینکه قالب تحلیلی و وجه روش شناختی نویسنده همان قالب و روش شناختی اصلاح‌طلبان است، در این نوشته سعی مي‌شود تا تناقضات و خطاهای جامعه شناختی این قالب تحلیلی مورد بحث قرار گیرند:

پیش‌بینی‌پذیری و پیش‌بینی‌ناپذیری انقلاب و اصلاح

1- آقای دکتر محمد مجاهدی است در مقاله خود مي‌نویسند: «انقلاب‌های سیاسی، درست مثل انقلاب‌های علمی، نه قابل برنامه‌ریزی و پیش‌بینی‌اند و نه قابل مهار و پیش‌گیری». و در ادامه توضیح مي‌دهند که :«وقتی از دست‌آورد یک انقلاب یا زلزله سخن می‌گوییم، گویی به‌تضمن و التزام داریم می‌گوییم که می‌شد آن رخ‌داد اتفاق نیفتد، خصوصا اگر اکنون می‌بینیم فوایدش به مضراتش نمی‌ارزیده است. اما واقعیت درمورد انقلاب‌ها این است که همان‌قدر که مثل زلزله‌ها ناگهانی و مانند انقلاب‌های علمی غافل‌گیر‌کننده‌اند، ناگزیر و غیرقابل اجتناب هم هستند». ملاحظه مي‌کنید که از نظر آقای مجاهدی انقلاب مانند زلزله است که رخداد آن نه پیش‌بینی‌پذیر است و قابل اجتناب. او حتی بطور روشن مي‌گوید که انقلاب حتی زمانی که انقلابیون دریابند که مضرات آن در فرجام پیروزی انقلاب بیش از فواید آن است، با این وجود اتفاقی نیست که بتوان از آن اجتناب کرد. اما در انتهای متن وقتی با این پرسش مواجه مي‌شود که آیا انقلاب با وجود پیش‌بینی‌ناپذیر بودن، قابل پیشگیری است، پاسخ او مثبت است. پرسشی که از از قول خوانندگان مطرح می‌کند این است که: «پیش‌گیری‌پذیر بودن انقلاب با وجود پیش‌بینی‌ناپذیری آن چگونه است؟». در ادامه وقتی به پاسخ مي‌پردازد برخلاف دیدگاه خود در آغاز مقاله، به اجتناب‌پذیر بودن انقلاب قائل مي‌شود. واقعیت این است که آقای مجاهدی چون از نظریه اصلاحات دفاع مي‌کند، نمي‌تواند بگوید که انقلاب قابل پیشگیری نیست. اگر بگوید قابل پیشگیری نیست، نظریه اصلاحات که یک پروژه برنامه‌ریزی‌ شده است به خودی خود منتفی مي‌شود. به همین دلیل مي‌نویسد: «اگر کنش‌گران جامعه‌ی سیاسی و جامعه‌ی مدنی سودازده نباشند و به‌قدر کافی "ضدانقلاب" باشند و هوشیارانه عمل کنند، می‌توانند زمینه‌ها و بسترهای به‌هم‌رسیدن بهیموث جنگ داخلی یا انقلاب را فراهم نکنند... معنای تقدم اصلاح بر انقلاب در واقع همین پیش‌گیری از شکل‌گیری بسترهای به‌هم‌رسیدن نطفه‌ی بهیموث استⁱⁱ».

2- تحلیل‌گران و منتقدین معمولاً در توصیف انقلاب و اصلاحات از یک قالب نظری‌ی ثابت پیروی مي‌کنند. این قالب دارای چهار نقطه و یا چهار وجه اصلی است که عبارتند از: پیش‌بینی، کنترل، برنامه‌ریزی و خشونت و یا عدم‌خشونت. این ادعا سالها در میان اصلاح‌طلبان رایج است که اصلاحات پروژه‌ای برنامه‌ریزی‌ شده و تدریجی و قابل کنترل است. در این قسم صرفنظر از درستی و نادرستی تحلیل جامعه‌شناختی، کوشش دارم تا از منظر آنچه که به واقعیت جامعه ما مربوط مي‌شود، تصویری از درستی و یا نادرستی این ادعا را ارائه دهم. آیا آنچه که در ایران امروز از خرداد سال 1376 به این سو مطرح شده است، چیزی به نام برنامه اصلاحات در دستور کار اصلاح‌طلبان مشاهده مي‌کنید؟ کدام برنامه‌ریزی‌؟ از یک "سر و هزار سودا بودن" اصلاح‌طلبان که هرکس از دید خود یار اصلاحات شده است، صرفنظر مي‌کنم. اما بدترین تصویر زمانی است که اصلاح‌طلبان را به چندین لایه‌ اصلی تا فرعی اصلاحات تقسیم می‌کنیم. اگر نیروهای اصلاحات را در چند لایه تقسیم کنیم، لایه های اصلی اصلاح‌طلبان تا چهار رده نه تنها از صحنه سیاست، بلکه از صحنه زندگی کاملاً حذف شده‌اند. اکنون با لایه‌هایی از اصلاحات مواجه هستیم که تنها از منافع ناشی از مصلحت اصلاحات بهره مي‌برند. لایه‌هایی که حتی مضحکه اصلاح‌طلب بودن آنها هم قابل اعتنا نیست. بنابراین برنامه اصلاحات از سوی کدام نیروی محرکه اصلاحات ارائه مي‌شود؟ جز شرکت در انتخابات با هر شرایطی، اصلاح‌طلبان کدام برنامه سیاسی و اصلاحی را در دستور کار خود دارند؟

درباره پیش‌بینی‌پذیر بودن و قابل کنترل بودن، وضع به قرار بدتری است. اصلاح‌طلبان قادر به کنترل ادعا و اظهارنظرهای روزمره خود نیستند، با این وجود از کنترل کل برنامه اصلاحات سخن به میان مي‌آورند. در بزنگاه انتخابات هزار شرط و شروط مي‌گذارند، که مثلاً تنها با پذیرش این شرایط در انتخابات شرکت مي‌کنند، اما هیچیک از شرایط آنها پذیرفته نمي‌شود، حتی در حد پشیز هم آنها را به حساب نمي‌آورند، با این وجود باز هم در انتخابات شرکت مي‌کنند. بحث اینجانب این نیست که در انتخابات باید شرکت کرد و یا شرکت نکرد، بلکه در اینجا تنها به تحلیل ادعاهایی مي‌پردازم که از اساس بنایی جز خودفریبی ندارد. کدام برنامه اصلاحات قابل کنترل و قابل پیش‌بینی بود؟ آیا ظهور احمدی نژاد در ایامی که بیشترین نهادهای قدرت سیاسی و اقتصادی در اختیار اصلاح‌طلبان بود، قابل پیش‌بینی بود؟ البته آنهائی که از ضعف و ناتوانی دولت‌های کرنسکی در روسیه تزاری و از جمهوری وایمار در آلمان قبل از جنگ جهانی دوم اطلاع داشتند، نیک آگاه بودند و پیش‌بینی مي‌کردند که دموکراسی فشل و اصلاحات فشل حاصلی جز استالینیسم و فاشیسم به بار نمي‌آورد. این اتفاقی بود که در روسیه بعد از دوران تزار و آلمان بعد از جمهوری وایمار به وجود آمد. بنابراین پیامدهای اصلاحات هم قابل پیش‌بینی بود، اما نه از منظر آنچه که اصلاح‌طلبان ادعا مي‌کنند. آنها هیچگاه نتوانستند تابلویی روشن از تغییرات ناشی از اصلاحات بدست دهند. اما تحلیلگران می توانند تصویری از سلسله ناکامی های اصلاحات را در نسبت با وضعیت قدرت، ارائه دهند.

3- از نگاه جامعه شناسی آنچه که درباره پیش‌بینی‌پذیری و پیش‌بینی‌ناپذیری می‌توان گفت این است که، در علوم اجتماعی پیش‌بینی رویدادها کار دشوار و درپاره‌ای جهات امر ناممکنی است. ما تنها مي‌توانیم حدس‌های خود را درباره رویدادها داشته باشیم. با این وجود به لحاظ نظری می‌توانیم الگوی نظری خود را درباره رویدادها و پیش‌بینی تغییر و تحولات ارائه دهیم. این الگوهای نظری ضرورتاً ممکن است گزارشگر امر واقع نباشند، اما باید هم از منطق درونی و استدلالی محکمی برخوردار باشند و هم آنکه مخاطب را دستکم به واقعیت نزدیک کنند. برابر با این الگوی نظری، روشن است شما وقتی از پیشگیری سخن مي‌گویید، به تعبیری پیشگیری دلالت بر پیش‌بینی است. به عنوان مثال شما وقتی از محیط زیست مراقبت مي‌کنید که از بین نرود، پیش‌بینی مي‌کنید که اگر محیط زیست از بین رفت این عوارض را ایجاد مي‌کند. یا وقتی مسئولان جمهوری اسلامی پیش‌بینی مي‌کنند، حرکت اعتراضی جامعه در آینده بوسیله محرومان و بیکاران صورت مي‌گیرد و برای پیشگیری از شورش محرومان باید فلان و بهمان کار را کرد، خوب ممکن است شما حتی پیشگیری هم نکنید، اما اتفاقی هم نیافتد، اما در علوم اجتماعی، رابطه میان پیشگیری و پیش‌بینی منتفی نمی‌شود.