می گویند: «آقا با اِیرفِرانس آمد، با اِرتِحال رفت. با بلیزِر آمد، با فریزر رفت.»
مردمِ باذوق و مضمون کوک کُنِ ایران مجموعۀ عظیمِ بارگاهِ مقدّسِ امام و رهبرِ انقلابِ اسلامی را «قُمبولعَظیم» نامیده اند؛ زیرا بینِ شهرِ مقدّسِ قُم و شاهزاده عبدالعظیم (یا به قولِ تهرانی ها: شابدولَظیم) واقع شده است.
وقتی ساعتِ هشتِ شبِ سیزده خرداد از قولِ پزشکانِ معالجِ «آقا» اعلام کردند که حالِ امام وَخیم است و از اُمّتِ همیشه درصحنۀ و حزب الله خواستند تا برایِ سلامتِ ایشان دعا کنند، به یادِ دوستِ پزشکم افتادم که هرگاه بیمارش در شُرُفِ موت بود، از خود رفعِ مسؤلیّت می کرد و از بستگان و همراهانِِ بیمار می خواست که به درگاهِ اَحدیّت دستِ توسّل و دعا بردارند.
به همسرم گفتم: «کار از کار گذشته... یا همین الان امام به رحمتِ ایزدی پیوسته اند یا اگر هنوز زنده باشند، دارند نَفَس هایِ آخر را می کشند و به زودی شربتِ گوارایِ مرگ را خواهند نوشید.»
قبل از آن، یک هفته ده روز پیش، وقتی آقایانِ پزشکان را به «سیمایِ جمهوریِ اسلامی» آوردند و آن ها جریانِ عملِ جرّاحیِ موفقیّت آمیزشان را رویِ معدۀ آقا گزارش کردند، با خود گفتم: «انگار بویِ الرحمان بلند شده!»
پیش از آن هم وقتی آقا را رویِ تختِ بیمارستان (که بعدها دریافتیم بیمارستانی است خانگی و مخصوص و مجهز به آخرین وسایلِ پیشرفتۀ پزشکی و در آن، حدودِ صد پزشکِ متخصصِ اکثراً مؤمن، شبانه روز، دست اندرکارِ مداوا و معالجۀ بیمارِ منحصربه فردشان هستند)، کیسۀ خون و سِرُم به رگ، نشان دادند که دعا و قرآن می خواندند و نماز می گُزاردند و رادیوِ بیگانه گوش می دادند و یک بار هم قاشق قاشق شوربا میل می فرمودند، باز پیشِ خودم گفتم: «انگار دارند مردم را آماده می کنند.»
راستش، من که از دانشِ پزشکی (مثلِ خیلی چیزهایِ دیگر در این دنیا) سر درنمی آورم، امّا (گفت: «نخورده ایم نانِ گندم، دیده ایم دستِ مردم.») این یک فقره را می فهمیدم و می دانستم که معدۀ جراحی شده، گیرم نه از آنِ فردی عادی، بَل متعلق به «حضرتِ امام» با آن همه کرامات و معجزات، امکان ندارد بتواند پس از سه روز، این طور شوربایِ داغِ هورت کشیده را به خود بپذیرد و هضم کند و...
البته گویا ـ این را بعدها فهمیدیم ـ حرفِ پزشکانِ معالج چندان هم پُربیراه نبوده است. عملِ جرّاحی واقعاً موفقیّت آمیز بوده. آقایان معده را که باز کرده اند، دیده اند سرطانِ ملعون متأسفانه کارِ خودش را کرده و چنان رگ و ریشه دوانده که نمی شود دست به ترکیبش زد. در نتیجه، بلافاصله، بُریدگی ها را دوخته اند و گفته اند که حالا حضرت امام می توانند شوربایِ سیری نوشِ جان کنند. و بعد هم از اُمّتِ شهیدپرور خواسته اند که دست به دعا بردارند.
بگذریم که بعدها گفتند آقا از همان وقت که از پاریس به تهران آمدند و به بهشتِ زهرا رفتند تا بگویند که محمّدرضاشاهِ خبیث گورستان ها را آباد کرده، حال و احوال شان خوش نبوده و بر اثرِ عارضۀ سکته ای، قلبِ مبارک نارسایی داشته است. و از همان زمان به بعد، چنان تحتِ نظر و مراقبت بوده اند که فی الواقع باید گفت ایشان را به ضرب و زورِ دوا و درمان و به کمکِ دستگاه هایِ ریز و درشتِ ساختِ غرب، سرِپا نگه داشته بوده اند.
همین است که حالا، بهانه افتاده دستِ یک مشتِ آدمِ لیچارگویِ بدخواه که از صبح تا شب می نشینند نُطق هایِ اجتماعی/ علمی/ فلسفی می کنند که:
ـ دیدید؟ این هم از پزشکانِ ما! تمامِ بدبختی ها و فلاکت هایِ این ده یازده ساله زیرِ سرِ همین فلان فلان شده هاست. اگر این ها این قدر کاسۀ داغ تر از آش نمی شدند و اجازه می دادند اَجَل کارِ خودش را بکند و در همان سال هایِ اوّل و دوّمِ بعد از انقلاب، ایشان جان به جان آفرین تسلیم نمایند، نه جنگی هشت ساله داشتیم که این همه شهید و کُشته و اسیر و مفقودالاثر و معلول و موج گرفته رویِ دست و دلمان باقی بگذارد و نه این همه اعدام و کُشت و کُشتار و خونریزی و در نتیجه، این همه ویرانی...
واقعاً که... حضرات انتظار داشته اند پزشکانِ حاذقِ مؤمنِ ریشو و اهلِ نماز و روزه و انگشترِ عقیق به دست و متعهد و دانشمندِ ما سوگندِ بُقراطِ حکیم را (که مثلِ تمامِ پزشکانِ عالَم در پایانِ تحصیلات شان خورده بودند) پشتِ گوش می انداختند و وظیفۀ مقدّس و دشوارِ پزشکی را سرسری می گرفتند و اجازه می دادند بیمارشان همین طور مفت و مُسلّم، آب به آب شوند و جان به عزرائیل بدهند و خدای ناکرده نتوانند نقشِ تاریخیِ خود را در این ـ به اصطلاح ـ «بُرهه از زمان»، چنان که باید و شاید ایفا کنند؟
ما را با این جماعتِ پَرت وپَلاگو کاری نیست.
بگذریم. وقتی ساعتِ پنجِ صبحِ یک شنبه چهارده خرداد ماه، همسرم مرا از خواب بیدار کرد که: «فلانی! چه خوابیده ای که از ساعتِ چهار رادیو و بلندگویِ مسجد همین طور یکریز دارند قرآن پخش می کنند.»، خوابالود، از این پهلو به آن پهلو شدم. گوش دادم. دیدم واقعاً درست می گوید.
گفتم: «پس امام بالاخره رحلت فرمودند!»
خواستم دوباره بخوابم که گفت: «گمان نمی کنم.»
شما همسرِ بنده را نمی شناسید. من که بیست و پنج سال از عمرِ عزیزم را با ایشان سر کرده ام می دانم چه موجود شکّاکی تشریف دارند!
گفتم: «عزیزم! باور کن... تا آن جا که من در این پنجاه سال عمری که از خدا گرفته ام دیده و فهمیده ام، ما اُمّتِ خَتمی مَرتبت تا کسی از دارِ دنیا نرود، برایش قرآن نمی خوانیم. تو کِی و کجا دیده ای که برایِ زنده ها یا حتا بیماران قرآن بخوانند؟ این قدر بدبین نباش! آقا ـ امام خمینی ـ باور کن که رحلت فرموده اند.»
فکر کردم نکند او هم شروع کند به سر دادنِ شعارِ «خدایا! خدایا! تا انقلابِ مهدی، خمینی را نگه دار!» دیدم حوصله ندارم، گرفتم خوابیدم.
ساعتِ هفتِ صبح، صدایِ رادیو را آن قدر بلند کرده بود که «انالله و انا الیه راجعونِ» بغض آلودِ گویندۀ اخبار مرا از جا پراند.
همان طور نشسته در رختخواب داد زدم: «دیدی گفتم عزیزِ دلم!؟»
و کارمان درآمد: یک هفته تعطیلی و خانه نشینی و میخ شدن جلوِ صفحۀ تلویزیون و تماشایِ گریه زاری و سینه زنی و بر سر کوبیدنِ اُمّت...
*
واقعیّت این است که کسی باورش نمی شد امام فوت بفرمایند. آن ها که موافق و پیروِ ایشان بودند، واقعاً باور داشتند که آقا تا ظهورِ حضرتِ مَهدی (عَج) و حتا پس از آمدنِ او و در کنارِ او، سال هایِ سال، به زندگیِ پُربرکتِ خود ادامه خواهند داد. آن ها هم که مخالف بودند و گوششان دائم به خبرهایِ رادیوهایِ بیگانه بود و در نتیجه، از کم و کیفِ وضعیّتِ ریه و قلب و کبد و کلیه و حتا مثانه و پروستاتِ آقا بهتر از اعضایِ خانواده و نزدیکانِ شان اطلاع داشتند، کم کم باورشان شده بود که حضرتِ امام حالاحالاها رفتنی نیستند. می گفتند: «حضرتِ نوحِ پیامبر نُه صد سال عمر کرد!» می گفتند: «آیت الله پسندیده که هفت هشت سالی از اخوی بزرگ تر است، هنوز هم که هنوز است، سُر و مُر و گُنده، به حیات ادامه می دهد!» می گفتند: «اصلاً در خانوادۀ پسندیده/ خمینی/ هندی، عمرِ کم تر از صد سال سابقه نداشته و تازه، اگر کسی در صدسالگی بمیرد، می گویند طفلک جوانمرگ شد!» وانگهی، حرف هایِ گاه به گاهِ پزشکان هم داغ شان را تازه می کرد: «قلب و اندام هایِ دیگرِ حضرتِ امام مثلِ اعضایِ جوانی هجده ساله است!»
حتا از سرِ نومیدی، مضمون هایی هم کوک کرده بودند:
ـ آقا بچّه کلاغی را نشانده بوده کنارِ تُشکچه اش. از حِکمَتِ این عمل می پرسند. امام می فرمایند: «شنیده ام کلاغ صد سال عمر می کند. می خواهم ببینم این حرف درست است یا خیر.»
و یا:
ـ وقتی ستارۀ هالی از آسمان عبور می کرده، حاج احمدآقا دوان دوان نزدِ ابوی می رود که: «اماما! تشریف بیاورید ستارۀ هالی را تماشا کنید!» آقا که احتمالاً داشته اند به برنامه هایِ رادیو آمریکا یا بی.بی.سی گوش می داده اند، می فرمایند: «تو بُرو تماشا کن احمد! من حالا حوصله ندارم. دفعهِ بعد می بینم.» [می گویند ستارۀ هالی هر هفتاد و پنج سال یک بار از آسمان عبور می کند.]
از سویِ دیگر، از عوام النّاس گرفته تا سیاستمدارانِ ریز و درشتِ داخل و خارج نشینِ به اصطلاح «اپوزیسیون»، همه و همه، اعتقاد داشتند که: رفتنِ آقا از دارِ دنیا همان و تمام شدنِ کارِ حکومتِ مُلایان در ایران، همان!
احتمالاً به همین دلیل بود که کارِ فرشتگانِ مسؤلِ نوشتنِ دعا و نفرینِ بندگانِ خدا در عَرش، زیاد شده بود و بیچاره ها وقتِ سر خاراندن نداشتند. از یک سو، دائم مشغولِ یادداشت کردنِ دعاهایِ غلیظ و شدّادِ هوادارانِ حزب اللهی بودند و از دیگرسو، ناله و نفرین هایِ مخالفان و دشمنانِ قسم خوردۀ آقا را ثبت می کردند.
معتقدان می گفتند: «همین دعاهاست که آقا را زنده و سلامت نگه می دارد.»
و مخالفان بعدها ادعا کردند: «همین ناله ها و نفرین ها بود که عاقبت، دامنِ ایشان را گرفت و در هشتاد و شش یا هفت یا هشت سالگی [روایت ها مختلف است] جوانمرگ شان کرد.»
*
امّا تمامِ جهانیان با دیدنِ یک چنان وداع و تشییع جنازه ای به حیرت فرورفتند.
همگان از چگونگیِ ماجراها مطلع اند. لزومی به تکرار نیست. این که پیکرِ مطهر را چه گونه در جماران شُست وشو دادند و کفن کردند و بعد، بیش از یک شبانه روز در مُصلایِ بزرگِ تهران، در یخچالی شیشه ای گذاشتند تا عاشقانِ امام با آن وداع کنند و بعد، با هلیکوپتر به بهشتِ زهرا بُردند و با آن برنامه ریزی ها که همه می دانند و دیدند، دفن کردند و در این فاصله، هزاران نفر از بَس تویِ سر و کلۀ خودشان کوبیدند، غَش و ریسه رفتند و صدها نفر در ازدحام، زیرِ دست و پا مجروح شدند و ده ها تن جان باختند و جماعتِ چند میلیونی هِی شربت هایِ شیرین و خُنک نوشِ جان کردند و هِی «عزا عزاست امروز، روزِ عزاست امروز، خمینیِ بُت شکن پیشِ خداست امروز!» خواندند و بعد، دورِ کانتینرهایِ ساختِ فرنگستان طواف کردند و سپس، آن گنبد و بارگاهِ کذائیِ موقت را برایِ شبِ هفت حاضر کردند و برایِ چلّۀ آقا، رویِ مقبره اش، ساختمانی عظیم ساختند که حالا، زیارتگاهِ همۀ مسلمانانِ جهان شده است و کار و کاسبیِ حضرتِ رضا و حضرتِ معصومه و حتا در کنارش، همین امامزاده شاهزاده عبدالعظیم را سخت کساد کرده است و شاید اصلاً فرداروزی بگویند: «مسلمانانِ جهان! متحّد شوید و دیگر به مکّۀ مُعظمه نروید و به جایش، بیایید همین جا، حج به جا بیاورید که ثوابش هفتادهزار برابرِ طوافِ حَرَمِ کعبه و خانۀ خداست!» و حتا حاج آقا رفسنجانی در مسجدِ باکو، برایِ مسلمانانِ کمونیست سخنرانی کرد و آنان را به گریه انداخت و از ایشان دعوت به عمل آوَرد که برایِ زیارتِ مرقدِ مطهرِ حضرتِ امام از رفیق گورباچُف پاسپورت بگیرند و... این ها و خیلی چیزهایِ دیگر را همه می دانند و نیازی به تکرارِ مُکررات نیست.
امّا حالا که همۀ ما ـ حتا خارجی ها ـ انگشت به دهان حیران مانده اند، شاید زیاد بد نباشد که بنده هم از این کنجِ تهران ـ در این هوایِ داغِ وحشتناکِ تیر ماهِ امسال ـ نظرم را ابراز کنم و تحلیلم را ارائه دهم. باشد که ـ خدا را چه دیده اید؟ ـ فایده ای از آن، دیگران را مُتَرَتِب گردد.
یک. تردید نباید داشت که جمهوری اسلامی و رهبرِ فقیدِ آن در این مملکتِ باستانیِ ویران شده و بلاکشیده، هوادارانِ اندکی ندارد. غیر از آنان که در این ده ساله از نمدِ انقلاب کلاهی نصیبشان شده و دست شان به پُست و مقام و مرتبه و جایی بند گشته و حقوق بگیرِ این نظامَ اند و از قِبَلِ آن، به پول و پَله و خانه و پیکان و رِنویی رسیده اند، و گذشته از اعضایِ سپاه و بسیج و کمیته ها و زندان ها و ـ به قولِ خودشان: ـ دیگر«نهاد»هایِ انقلابی و اَعوان و انصار و نان خورهاشان، حدودِ یک میلیون خانواده (بگیر هر خانواده دستِ کم سه چهار نفر، می کند به عبارتِ سه چهار میلیون نفر) یک جوری خواسته یا ناخواسته، به خاطرِ فرزند یا برادر یا پدر یا همسرشان که در «جبهه هایِ حق علیهِ باطل» یا به شهادت رسیده اند، یا گم و گور شده اند، یا اسیرِ عراقی ها شده اند و یا دست و پاشان قطع شده یا فلج شده اند یا کور و کر شده اند و یا موجِ انفجار گرفته شان و یا در بمباران ها و موشکباران ها نعمتی از این دست که برشمردم نصیبشان گشته و یا توسطِ «ضدِانقلاب» یک طوری لطمه خورده اند، به دلیلِ آن دویست هزار تومن ها و آن خانه ها و آپارتمان ها و آن پیکان ها و آن کوپُن ها و آن سهمیه هایِ دانشگاهی و غیرُذالک هم که شده، اگر نه همه شان، اکثریت شان جُزوِ هواداران و شاید عاشقانِ پَر و پا قرصِ نظام درآمده اند و حالاحالاها وِل کنِ معامله نیستند.
البته بر این جمعِ کثیر باید روستاییان عقب مانده* را هم بیفزاییم که دلشان به آسفالتِ کوره راه هاشان و کشیدنِ سیمِ برق و تلفن به روستاهاشان خوش است و شادمان اند که حکومتِ مستضعفان توانسته بعد از ده سال، فقر را میانِ ملّت این گونه قشنگ قسمت کند؛ حالا اگر شهرها آب و برق نداشتند و آسفالتِ خیابان ها افتضاح بود و غیره، به دَرَک! آن کارِ «روستایی رنگ کُنِ» مرحومِ مغفور رجایی را فراموش نکنید که بنزینِ لیتری یک تومن را ناگهان سه برابر کرد و گفت که چرا باید حقِ روستاییانِ بیچاره را بدهیم به آقایان و خانم هایِ شهرنشین و طاغوتی که سوارِ ماشینِ شخصی بشوند؟ بعد هم برایِ پیرزنان و پیرمردانِ بالاتر از شصت سالِ روستانشین حقوقِ بازنشستگی تعیین کرد: ماهیانه سه هزار ریال (سی صد تومن)!
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*) واقعیّت متأسفانه همین است و تلخ هم هست. حالا ممکن است طرفدارانِ خلق هایِ زحمتکش به تِریجِ قباشان بربخورَد. مهم نیست. بیسوادی و جهل و خرافات موجبِ عقب ماندگی است و هیچ کاریش هم انگار نمی شود کرد. گیرم که این عقب ماندگانِ جاهل و بیسواد و خرافات پرست مظلوم و زحمتکش و رنجبر هم بوده باشند (که حتماً هم هستند). به هرحال، واقعیّت تغییر نمی یابد. لطفاً دیگر بیش از این خودمان را گول نزنیم. بعد از این ده سال تجربۀ تلخ، بلاهتِ خلق زدگی و توده گراییِ ساده لوحانه واقعاً شرم آور است و اصلاً درست نیست که این گونه بیانِ واقعیّت ها را توهین به توده هایِ ستمکشیده تلقی کنیم و رگ هایِ گردن مان آماس کند و عربده سر بدهیم که: «آهای...»
(دوستی می گفت پیرزنی روستایی را دیده که آن مرحوم را نفرین می کرده که: «خدا ازت نگذره. اون موقع که این ماهی سی صد تومن حقوق رو نمی گرفتیم، یه حَلَب روغن نباتیِ پنج کیلویی می خریدیم بیست و پنج تومن، حالا، همون رو باید بخریم هشت صد تومن!»)
حالا، تعدادِ فراوانِ سربازوظیفه ها و درجه دارها و افسرانِ نیروهایِ سه گانۀ ارتش و شهربانی و ژاندارمری و کارمندانِ اداراتِ دولتی و آموزگاران و بچّه محصل ها و دانشجویانِ وحشتزده را هم بر این جماعتِ هواداران بیفزایید که همگی شان ناچار بودند مثلِ نمازجمعه رفتن، بروند تشییع جنازۀ آقا و سینه بزنند و «عزا عزاست...» بخوانند.
دیگر از برخی افغان هایِ مهاجر و امثالِ آنان نمی گویم که به هر ترتیب، خیرِ این امام و جمهوری یک طورهایی انگار به آنان رسیده و می رسد و خواهد رسید...
منظور این است که این حکومت به هرحال، سه چهار میلیون طرفدار پَر و پا قُرص و عمله اَکَرۀ حقوق بگیر و جیره خوار دارد و در وجود و حضورِ این سه چهار میلیون نباید تردید به خود راه داد. به اِتکایِ همین سه چهار میلیون هم هست که جمهوری اسلامی پنجاه میلیون آدم را به گروگان گرفته است.
دو. بنده خود شخصاً به مُصلا رفتم؛ غروبِ همان روزِ چهارده خرداد.
خیابان هایِ اطراف را بسته بودند و اجازه نمی دادند اتومبیلی رَد شود. همه ناچار بودند پیاده بروند. من هم دو سه کیلومتری پیاده گَز کردم و دو سه ساعتی آن جاها پلکیدم و پیکرِ مطهرِ امام را درازکشیده رویِ یخچالِ ویترینی دیدم که تویِ مکعب مستطیلی شیشه ای جا گرفته بود و دورِ پایینِ یخچال را پارچۀ سبزرنگی آویخته بودند که بادِ پنکۀ موتورِ یخچال آن را تکان تکان می داد و کُلِ مربع مستطیلِ شیشه ای در آن بالا، با چند نورافکن روشن شده بود و پیکرِ کفن پوش با عمامۀ سیاهِ قرارگرفته رویِ سینه، اُبُهتی داشت که تا از نزدیک و در میانِ آن جماعتِ سینه زن و نوحه خوان و گریان نمی دیدی، نمی توانستی واقعیّتش را احساس و درک کنی.
خیلی ها با زن و بچّه آمده بودند برایِ تماشا. ظاهرِ بسیاری شان نشان نمی داد حزب اللهی یا هوادارِ امام بوده باشند. همین مردمِ عادّی بودند. شاید هم جُزوِ مخالفانِ دوآتشه ای که از صبح تا شب، به نظام بد و بیراه می گویند... امّا آمده بودند. همان طور که منِ نوعی به بهانۀ تماشاکردن و احساس کردنِ فضا رفته بودم، آن ها هم آمده بودند؛ مُنتها برایِ سیاحت و به منظورِ وقت گذرانی و اگر تعجب نمی کنید بگویم: برایِ تفریح و پیک نیک... میوه و تنقلات هم آورده بودند. پتو و گلیم و زیلو و چادرشبِ پهن شده هم کم نبود. فلاسکِ آبِ یخ و چای و بساطِ شام هم گسترده بود. خُب، تعطیلی بود. مردم هم که تفریح ندارند. از قدیم هم عادت کرده اند بروند سیر و گشت و گُذار، از بی بی شهربانو گرفته تا سید مَلَک خاتون و سرِقبرِآقا و حتا ابن بابویه و مسگرآباد و اخیراً هم بهشتِ زهرا...
تازه، مگر آن ها که پیش از انقلاب، دو طرفِ خیابان هایِ تهران و شهرستان ها را به هنگامِ عبورِ موکبِ مُلوکانۀ اعلیحضرتِ همایونی می انباشتند و یا در جشن هایِ «ملّیِ» ۲۱ آذر و ۲۸ مرداد و امثالهم، در میدان ها شرکت می کردند و به نوایِ موسیقیِ دسته هایِ موزیکِ ارتشی گوش می سپردند و یا حتا کلّۀ سَحَر، دستِ زن و بچّه شان را می گرفتند (گاهی حتا از شبِ قبل در آن جا می خوابیدند تا جایِ مناسب بگیرند) و می رفتند میدانِ اعدام و بعدها توپخانه، تا مراسمِ جذّاب و جالبِ به دارکشیدنِ قاتل ها را از نزدیک شاهد باشند و آن را به چشمِ خود ببینند و بعد که جسد بالایِ دار تاب می خورد، سکّه ای ـ کفّارۀ دیدنِ میّت ـ پَرت می کردند و بعد، با یک نوع احساسِ لذّت و آرامشِ درونی و روحانی، دستِ زن و بچّه شان را می گرفتند و برمی گشتند به کانونِ گرمِ خانوادگیِ خود، از کُرۀ مریخ یا زُحَل آمده بودند؟ نَع، همین مردم بودند: همین مردمی که حتا خراب کردنِ یک خانۀ کلنگی هم برای شان تماشایی است و دوپُشته می ایستند و دل از فروریختنِ خشت ها و آجرهایِ آن برنمی کَنند.
سه. از قدیم و ندیم گفته اند: «شرابِ مفت را قاضی هم می خورَد.»
خودِ بنده یادم است سی سال پیش، در شهرمان، یک حاج آقا کُلنگی نامی بود که آمد یک حمّامِ مدرنِ مجهز به آبِ لوله کشی، دارایِ دو دستگاه عمومی (زنانه و مردانه) و هجده دستگاه خصوصی (نُمره) ساخت.
همان زمان ها بود که تازه حضراتِ حُجَجِ اسلام و آیاتِ عظام که فریادِ «واشریعتا!» و «وااسلاما!» سر داده بودند که: حمّام اگر خزینه نداشته باشد، مسلمانان نمی توانند غسل کنند و همه نجس باقی می مانند و در نتیجه نماز و روزه شان به هدر می رود و دین و ایمان نابود می شود و لازم است که مسلمانانِ محترم و عزیز و گرامی در کثافتِ خزینه هایِ پُر از چرک و پشم و پیله و ته ماندۀ واجبی و هزار کوفت و زهرِمارِ دیگر غوطه بخورند تا طیّب و طاهر شوند، داشتند تا حدّی آرام می شدند و ناچار، می پذیرفتند که «غسلِ ترتیبی» هم دستِ کمی از «غسلِ اِرتماسی» ندارد و در نتیجه، حمّام ها اندک اندک داشت دوش دار می شد. اگرچه هنوز جماعتی بودند (و اگر بگویم امروزه روز هم هستند و در همین دارالخلافۀ تهران، در محلۀ بازار، حمّامِ خزینه دار هست، حرفم را باور کنید!) که زیرِ بار نمی رفتند. باری، همین حاج آقا کُلنگیِ خیّر روزِ اوّل، برایِ تبلیغِ حمّامِ مدرنش، اعلام کرد که:
حمّامِ عمومیِ مردانه از صبح تا شب، برایِ عمومِ اهالیِ محترم و شرافتمند رایگان است!
حالا، آن زمان، نرخِ حمّام چه قدر بوده باشد خوب است؟ چهار قِران آبِ خالی و اگر تن و بدنت را می دادی دستِ دلاک تا کیسه بکشد و صابون بزند و مُشتمال هم بدهد، شش قِران. حالا بگو هشت قِران و با انعام و آب زرشک و آب آلویِ سربینه، حداکثر ده قِران که می شود همان یک تومن...
فکر می کنید چه شد؟
بنده خود شاهدِ عینی بودم. بیست ساله جوانی بودم از سربازی برگشته. نزدیکِ حمّام ایستاده بودم و نظاره می کردم. هر که بود و نبود، پیر و جوان و بچّه از سر و کولِ هم بالا می رفتند و درست لباس نَکَنده، می ریختند تویِ حماّم... انگار تمامِ اهالی شهر خبر شده بودند و هجوم آورده بودند.
آن روز، دستِ کم ده بیست نفر شَل و پَل شدند و کلّی دست و پا و سر و گردن شکست...
حالا، دولتیان رفته اند تویِ ده کوره ها و شهرستان ها و شهرهایِ کشور، با ماشین و بلندگو راه افتاده اند که:
ـ انالله و انا الیه راجعون! ماشین و اتوبوس و مینی بوس و قطارِ رایگان حاضر آماده است برایِ شما ای ملّتِ همیشه در صحنه! بیایید سوار شوید ببریمتان پایتخت تا در مراسمِ تشییع جنازۀ امامِ عزیزتان شرکت کنید. بدیهی است غذا و میوه و شربت سبیل است و جایِ استراحت و خوابیدن هم ایضاً مجانی...
حالا می خواهم ببینم همین ملّتِ شرابِ مفت خور و حمّامِ مفت بُرو دلش می آید یک هفته تعطیلی اش را در ولایت و خانه بمانَد و نیاید پلوخورشتِ قیمۀ چرب و چیل بخورد و شربتِ شیرینِ صلواتی نوشِ جان کند؟ به خصوص که برنج شده است کیلویی صد و هشتاد تومن و شکر هم کوپُنی است و اگر هوسِ شربت کردی، مجبوری از بازارآزاد بخری کیلویی صد و چهل تومن... پس، یا علی مَدَد!
چهار. عرض شود چهل سال پیش، وقتی در دورانِ جهالتِ کودکی و نوجوانی، در ایّامِ ماهِ مبارکِ مُحرّم، به دسته هایِ سینه زنی و زنجیرزنیِ ولایت مان می رفتیم و برایِ امام حسین و یارانش سینه و زنجیر می زدیم، گاهی چیزهایی می دیدیم که خون مان به جوش می آمد. امّا وقتی بزرگ تر شدیم و از مرحلۀ بلوغ گذشتیم، دیدیم خودمان هم انگار زیاد بدمان نمی آید و اتفاقاً خوشمان هم می آید و کلّی هم هیجان دارد و آدم را حالی به حالی می کند.
دخترها در تمامِ طولِ سال حق نداشتند از خانه پا بیرون بگذارند، امّا در شب هایِ احیا آزاد بودند. چادر سر می کردند و همراه و همپایِ دسته ها راه می افتادند. برایِ پسرانِ جوان و نوبالغ و نیز دخترانِ جوان و هنوزشوهرنکرده، تاریکیِ شب فرصتِ مغتنمی بود که اگر لمس و مالش و بوس و کناری پنهانی صورت نمی پذیرفت (که اکثراً خوب هم صورت می پذیرفت!) با چشم و ابرو و لبخند، اظهارِ عشق و محبّتی بکنند و راز و نیازی با هم بنمایند... و همین هم کم چیزی نبود.
در مجالسِ روضه خوانی و در مساجد نیز نشستن کنارِ پردۀ حائل بینِ قسمتِ زنانه و مردانه سرقُفلی داشت و هر کس و ناکسی به آن محل ها راه نداشت. وقتی آقایِ واعظ می زد به صحرایِ کربلا و شامِ غریبان و چراغ ها خاموش می شد تا جماعت حسابی گریه زاری کنند، از زیرِ پرده، دست ها بود که از قسمتِ مردانه به قسمتِ زنانه می رفت و هیچ یک نیز بی نصیب نمی ماند و با خود غوغایی خاموش به ارمغان می آوَرد که اگرچه مدّتش کوتاه بود، اما لذّتی دراز به همراه داشت.
در مراسمِ رحلتِ حضرتِ امام نیز برایِ نخستین بار در جمهوریِ اسلامی، حُکمِ همیشگی و آشنایِ «خواهرها یک طرف، برادرها یک طرف!» شنیده نمی شد. چه در مُصلا ـ به هنگامِ وداع با پیکرِ مطهرِ بر یخچال خوابیده ـ و چه در تمامِ طولِ راه تا بهشتِ زهرا و چه در مدفنِ آقا، زن و مرد از یکدیگر جدا نشدند و اصلاً نمی شد از هم جداشان کرد و کسی هم نمی خواست جداشان کند. زنانِ شوی مُرده و بیوه و دخترانِ بالغِ چادربه سر و مردانِ جوانِ محرومیّتِ جنسی کشیده در هم ادغام شده بودند.
من خود در مُصلا به چشمِ خود بسیاری از جوانانِ بیکار و بیعار و ژیگولو و پانک و (به اصطلاح) غربزدۀ محله مان (محلۀ ما در شمالِ غربیِ تهران واقع است.) را دیدم که پیراهنِ سیاه به تن کرده بودند و در مُصلا، پیِ «شکار» می گشتند.
و بعد از مراسم، به گوشِ خود از جناب سروانِ شهربانی چیِ یکی از کلانتری هایِ مرکزیِ تهران شنیدم که می گفت: «ما ده ها مرد را به جُرمِ همین گونه اعمالِ خلافِ عفّتِ عمومی در میانِ جمعیّت دستگیر کرده ایم که هم الان در حبس به سر می برند. حتا یکی از این نانجیب ها که مردی میانسال و روستایی بود، وقاحت را به جایی رسانده بود که ما با ضرباتِ باتون و تَهِ تفنگ هم نمی توانستیم او را از مطلوبۀ محبوبۀ مُحجبه اش جدا کنیم. هرچه هم جماعت با چوب و چماق و مشت و لگد بر سر و کولش می زدند، دست از طلب برنمی داشت!»
پنج. گذشته از همۀ این ها، ما ملّتی هستیم که در مُرده پرستی شهرتِ جهانی داریم.
تا آن جا که سنِ بنده قد می دهد و حافظه ام یاری می کند، در این چهل سالۀ اخیر، مملکتِ ایران ـ البته بهتر است بگویم شهرِ تهران ـ شاهدِ پنج تشییع جنازۀ تاریخیِ باشکوه و شگفتی آور بوده است:
الف. تشییع جنازۀ رضاشاه که وقتی در سالِ ۱۳۲۳ در افریقایِ جنوبی درگذشت، شاهِ (آن زمان) جوان که اوضاع و احوال را مساعد نمی دید پیکرِ ابوی را به وطن بازگردانَد، آن را به قاهره فرستاد تا در مسجدِ الرفاهی (همین مسجدی که هم اکنون جسدِ خودِ شاه در آن قرار گرفته)، به امانت بمانَد.
شش سال بعد که محمّدرضاشاه طلاقنامۀ رسمیِ فوزیه را توسطِ دکتر قاسم غنی برایِ برادرزنش مَلِک فاروق روانۀ مصر کرد و به جایش جسدِ ابوی را تحویل گرفت و به وطن بازگرداند، بنده آن زمان در تهران نبودم، امّا در روزنامه ها می خواندم و از رادیو می شنیدم و بعدها، شاهدانِ عینی برایم نقل کردند که در آن روز، در بهارِ ۱۳۲۹، در آستانۀ جنبشِ عظیمِ ملّتِ ایران برایِ طردِ قراردادِ ۱۹۳۳ نفتِ جنوب، همان قراردادی که رضاشاه رویِ دستِ ملّتِ ایران گذاشته بود، همین ملّت برایِ تشییع جنازۀ او چه ها که نکرد و چه اشک ها که نریخت و چه غلغله ای که در خطِ سیرِ جنازه از ایستگاهِ راه آهن تا خیابان سپه و از آن خیابان تا میدانِ توپخانه و از آن جا تا خیابانِ ری و بعد، تا شاه عبدالعظیم به راه نینداخت.
ب. تشییع جنازه مهوش. این مورد را خود از نزدیک شاهد بودم. سالِ ۱۳۳۹ بود. وقتی خبر پیچید که مهوش تصادف کرده و مُرده و جنازه اش در بیمارستانِ سیناست، یک تهران به حرکت درآمد.
حالا، من یک «مهوش»ی می گویم، شما یک «مهوش»ی می شنوید. نبودید ببینید که این خانم گِرد و قُلُمبۀ عشوه گر چه حکومتی بر دل ها می کرد! تویِ کافه ها و کاباره ها، چه رقصِ شورانگیزی به راه می انداخت! چه سینه و کپلی می جُنباند و چه طور تمامِ مردانِ گردن کلفت برایش آه می کشیدند و غش و ضعف می رفتند و به سلامتی اش استکان هایِ عرق را بالا می انداختند و با کج و راست شدنِ اندامش، چه گونه تمامِ وجودشان کج و راست می شد! این ها حالا هیچی، در سینماها هم هر فیلمی که به اصطلاح «نمی گرفت» ـ فرقی نمی کرد فیلمِ ایرانی بود یا خارجی ـ یکی دو تا میان پردۀ رقص و قِرِ کمرِ همین مهوش خانوم را می گذاشتند و فیلم را از کسادیِ بازار درمی آوردند.
به هرحال، آن روز، صبحِ کلّۀ سَحَر، دَمِ بیمارستانِ سینا، چهارراهِ حسن آباد جایِ سوزن انداختن نبود. علاوه بر داش مشدی ها و کلاه مخملی ها و عرق خورها و چاقوکش ها که صاحبانِ اصلیِ عزا بودند، از هر گروه و قشر و طبقه ای ـ کارمند، روشنفکر، محصل، دانشجو، کاسب ـ و پیر و جوان و زن و مرد، در آن جا گِرد آمده بودند تا پیکرِ خُردشدۀ مهوش، آوازخوان و رقاصۀ محبوبِ توده ها را با سلام و صلوات و «لاالله الاالله»گویان تا ابن بابویه ببرند.
آن روز، شهرِ تهران تعطیل شد و در سوّم و شبِ هفت هم غلغله بر پا بود.
چندین روزنامه ـ از جمله «بامشاد» ـ سرمقاله هایِ خود را به این حادثۀ مهم اختصاص دادند.
ج. تشییع جنازۀ تختی. سالِ ۱۳۴۷ بود که تختی خودکشی کرد (یا به روایتی، ساواکِ شاه او را کُشت.)
بنده آن زمان، دبیرِ دبیرستانِ مَرویِ تهران بود. خبر که رسید، معلم ها و دانش آموزان ریختند بیرون. مدیر و ناظم مخالفِ رفتنِ بچه ها و تعطیلِ مدرسه بودند، امّا حریف نشدند.
راه افتادیم. تا «پزشکیِ قانونی» ـ خیابانِ جنوبیِ پارکِ شهر ـ غوغا بود.
تختی وجیه المله بود. ورزشکار بود. پهلوان بود. قهرمانِ کشتی در سطحِ جهان بود و کلّی مدال و افتخار کسب کرده بود. نجیب بود. لوطی مسلک بود و از همه مهم تر سیاسی بود و هوادارِ جبهۀ ملّی و مخالفِ شاه و خاندانش. مردم خیلی دوستش داشتند و در نتیجه، تشییع جنازۀ مفصلی برایش گرفتند.
د. تشییع جنازۀ آقایِ طالقانی. سالِ ۱۳۵۸ بود که آقای طالقانی به طورِ ناگهانی و به شکلِ مشکوکی درگذشت. شعارِ مشهورِ «عزا عزاست امروز، روزِ عزاست امروز، خمینیِ بُت شکن صاحب عزاست امروز.» از همان روز رواج یافت و بعد، در طولِ ده سال، آن قدر تکرار شد تا سرانجام بخشِ آخرش تبدیل شد به «خمینیِ بُت شکن [خودش] پیشِ خداست امروز.»
از شُکوه و عظمتِ تشییع جنازۀ آقای طالقانی که روحانیِ مبارزی بود و مردم دوستش داشتند و وجهۀ سیاسیِ مثبتی هم داشت، همگان آگاهَ اند. مردم چه ها که نکردند، چه سینه ها که نزدند! حتا به قولِ آقای خمینی، کُلنگی را که با آن گورش را کَنده بودند، مردم دست به دست می دادند و می بوسیدند و (به تعبیرِ امام:) با آن «عشقبازی» می کردند...
ه. و حالا، عظیم تر از هر چهار تشییع جنازۀ قبلی، تشییع جنازۀ رهبرِ انقلابِ اسلامی است که به گمانِ بنده، آمیزه ای بودند از آن چهار شخصیّت (خواستم بگویم «رَجُل»، دیدم یکی شان خدابیامُرز، به قولِ این آقایان: «ضعیفه» بوده).
به نوعی رضاشاه بود، زیرا قدرتِ مطلق داشت و بیش از ده سال مثلِ آن شاهِ قَدَرقُدرت، با دیکتاتوریِ تمام عیار و کم نظیری حکومت کرد و تویِ پوزِ همه زد و هیچ کس حریفش نشد. این از نظرِ قدرتِ سیاسی.
حالا شاید بگویید ایشان چه ربطی به مهوش داشتند؟ باید بگویم که در مثلِ اولاً مناقشه نیست و دیگر این که وقتی آقا به ایران تشریف فرما شدند، تمامِ «مهوش»ها و نَعم البَدَل هایِ بعدیش ـ مثلِ «گوگوش»ها، «مهستی»ها، «هایده»ها، «جمیله»ها و امثالهُم ـ را از صحنۀ تلویزیون و سِنِ کاباره ها بیرون ریختند و آن گاه، خودشان و جماعتی مُلا شبیهِ خودشان را جانشینِ آن ها کردند. اگر آنان آواز می خواندند و می رقصیدند و مردم را سرگرم می کردند و در عوض، مردم هم شیفته شان بودند و برایشان می مردند، حالا اینان موعظه و سخنرانی می کردند و روضه می خواندند و باز هم همین مردم را سرگرم می کردند و در نتیجه، مردم ـ برایِ سپاسگزاری هم که شده ـ برایشان می مُردند و می میرند!
شباهت با تختی ـ مردِ مبارزِ سیاسی، ضدِشاه و وجیه المله ـ نیز نیازی به توضیح ندارد. آقای خمینی هم به نوعی قهرمان بود که اگر نه رویِ تُشکِ کُشتی، که در عرصۀ سیاستِ داخلی و خارجی، پشتِ خیلی ها را به خاک رساند.
آقا در وَجهِ روحانی بودن و عمامه و عبا و نعلین داشتن و نماز خواندن و روزه گرفتن و حدیث دانستن و قرآن خواندن نیز به آقایِ طالقانی شباهت داشتند.
خداوند تمامِ رفتگان و اسیرانِ خاک را بیامرزد، رفتگانِ بنده و شما را هم بیامرزد... ما در ولایتمان، یک کربلایی آقامیرزایی داشتیم که اگرچه معلوم و مشخص نبود اصلاً کربلا رفته باشد، اما تعزیه خوانِ خوبی بود. در ایامِ مُحرّم، هر ساله، همراه با فرزندانِ ذکورش، تعزیه ها می خواند. تقریباً تمامِ «نُسخه»ها را داشت و خودش در ضمنِ تعزیه گردانی، با تمامِ ضعف و پیری، از ایفایِ نقش هایِ اوّل (مثلِ نقشِ امام حسین یا حضرتِ عباس) یک قدم هم پایین تر نمی گذاشت و الحق هم که نقش ها را خوب بازی و تعزیه ها را عالی اجرا می کرد. باری، این کربلایی آقامیرزایِ ما (که حالا هرچه خاکِ اوست عمرِ بنده و شما باشد) جز ایّامِ محرم، بقیۀ سال را بیکار بود و چون از وقتی پا به این جهانِ گذران گذاشته بود، سیّدِ اولادِ پیغمبر بود و مثلِ دیگر همخون هایش اصلا و ابدا عادت به کار کردن نداشت، می نشست تویِ خانه و بر قُطرِ شکم می افزود و گاهی سرِ زن و بچّه هایش فریاد می کشید و به ایشان امر و نهی می کرد. امّا همولایتی هایِ ما ـ علی الخصوص زن ها ـ دست از سرش برنمی داشتند. هر روز یک عدّه «لچک به سر» نباتی، نُقلی، چیزی می پیچیدند تویِ دستمال و می بُردند خدمتِ آقا، می دادند به ایشان تا دعایی بخوانَد، آبِ دهانی به آن ها بمالَد و فوتی بکند به شان تا تبرّک شوند. بعد هم یکی دو قِران می گذاشتند کنارِ تشکچه اش و برمی گشتند خانه و آن نبات ها و نقل هایِ تُف مالی شده و دعاخوانده شدۀ کربلایی سیدآقامیرزا را به هنگامِ بیماری ما بچّه هایِ بدبخت، به خوردمان می دادند و اتفاقاً بیش ترِ اوقات «معجزه» رخ می داد و ماها خوب می شدیم! (شاهدِ زنده اش همین خودِ بنده هستم که الان پس از نیم قرن که دستِ کم ده پانزده سالش به خوردنِ نبات و نُقلِ تُف مالی شدۀ آن سیّدِ اولادِ پیغمبر گذشته، صحیح و سالم نشسته ام، دارم برایِ شما این گزارش را می نویسم!)
خُب، چندان چیزی عوض نشده است. همین همولایتی هایِ بنده حالا آمده اند شهر و درست است که بچّه هاشان دکتر و مهندس شده اند، ولی اکثراً دکتر و مهندسِ مکتبی که همه شان حالا خانوادگی به زیارتِ مرقدِ مطهر می روند و دستمالی، روسری ای، چیزی می دهند به پاسداران تا آنان بمالند به در و دیوارِ آن مرقد تا متبرک شود و بعد آن را کنجِ صندوقخانۀ خود نگه دارند و هنگامِ سردرد و دل درد و پادرد و گوش درد و چشم درد، همراه با دوا و درمان هایِ دیگر، به کار بگیرندش و یک عمر دعاگو باشند و ازدواج کنند و گویندۀ «لاالله الاالله» پس بیندازند و جمعیّت را افزایش دهند تا در هنگامِ ضرورت، هزارتا هزارتا بروند جبهه و بپرند رویِ مین و بعد از درکِ لقاءالله، از همان جا، یکراست با کلّه بروند بهشت و تا ابد، با حوری و غلمان حال کنند و شیر و عسل و شراباً طهورا بنوشند و همیشۀ خدا، مست و مَلَنگ و نشئه باشند و هرگز پیر نشوند و...
*
به نظرِ من، ما ملّتِ غیورِ باستانی تا بوده ایم همین بوده ایم. می گویید نه، بردارید تاریخ را بگذارید جلوتان. اگر توانستید محلِ گورِ ده تا پادشاه، پنج تا وزیر را به من نشان بدهید که کجاهاست، جایزه دارید.
این فقط آغامحمّدخانِ قاجار نبود که فرمان داد استخوان هایِ کریم خانِ زند را (که تازه مادرمُرده خودش را پادشاه هم نمی دانست و گفته بود «وکیل الرعایا» صداش بزنند) از شیراز آوردند و زیرِ درِ ورودیِ اَرکِ پادشاهی در همین دارالخلافۀ طهران چال کردند تا او و دیگران هر بار داخل و خارج می شوند، از رویِ آن ها بگذرند تا جگرشان خُنک شود! دیگران هم کم و بیش چنین کرده اند و گویی تعمد داشته اند که احترامی برایِ فرمانروایانِ این مملکت قائل نشوند، ولی تا دلتان بخواهد امامزاده داریم و هر دولت و قدرتی هم که آمده، نه تنها این ها را خراب نکرده، بلکه تقویتشان هم کرده است و حالا، جمهوریِ اسلامی در صددِ جبرانِ کمبودها برآمده و تصمیم به ازدیادِ مرقدِ مطهرِ بالاتر از امامزاده گرفته تا امام رضا را که قرن ها «غریب» بود، از غریبی درآوَرَد... اوّلینش همین مرقدِ مطهرِ آقاشان روحِ خدا (روح الله) است!
*
یک روز، در تب و تابِ همین مراسمِ ارتحال و سوّم و هفتم و چهلمِ امام، از خود پرسیدم: «چه می شد اگر آقای خمینی پس از آن که به وطن بازگشت و قدرت را به دست گرفت، به جایِ تمامِ آن کارهایی که کرد، راه و روشِ معقولی در پیش می گرفت و با چنان پشتوانۀ مردمی ای که داشت، قدرتش را در خدمتِ آزادی و استقلالِ واقعیِ مردم می گذاشت و این مملکتِ ثروتمند را به یاریِ همین مردم، آباد می کرد و از ایران یک بهشتِ برین می ساخت و خودش هم شخصیتی نظیرِ ـ شاید هم بالاتر و مهم تر و معتبرتر و قابلِ احترام تر از ـ گاندی از آب درمی آمد؟»
بعد، خودم به خودم نهیب زدم که: «عجب حرفی می زنی! اگر می شد، لابد شده بود. حتماً نمی شده که نشده است. برایِ این که آب از سرچشمه گِل آلود است و آقایِ خمینی در زنده ماندنش خوب می دانست چه طور باید با این اُمّتِ شهیدپرور معامله کند تا بعد از مرگ، دورِ مرقدِ مطهرش طواف کنند و از آن معجزه بطلبند!»
وَالسلام...
تیرماهِ ۱۳۶۸، تهران
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
از کتاب «شرح پریشانی زین العابدین حسینی»
نشر «خانه هنر و ادبیات» [گوتنبرگ] و «کتاب ارزان» [استکهلم]
