مروری کوتاه به کتاب «از برلین تا اوین» - خاطرات زندان حسن یوسفی اشکوری
در متون مربوط به زندانهای ایران، چه در پیش از انقلاب و چه در زندانهای جمهوری اسلامی، نوشته‌های انگشت شماری وجود دارد که به شکل دست اولی درباره آنچه که به واقع در درون زندان - و پیرامون آن - می‌گذرد گزارش داده باشد. البته، نوشته‌های بسیاری در این زمینه هست اما این گزارش‌ها عمد‌تاً بعد از رهایی از زندان و طبیعتاً اغلب از روی حافظه نوشته شده اند، گاه به آرایه‌های ادبی آلوده‌اند و یا احساس نویسنده، «خاطرات» او را تحت تاثیر قرار داده و به سمت و سوی خاصی برده است.
در تاریخ نگاری، متون دست اولی که از «قلب حادثه» خبر داده باشند ارزش فوق‌العاده‌ای دارند. متونی که از درون واقعه آنرا روایت کرده‌اند. راوی کسی است که در متن واقعه و خود بخشی از آن است. روایت اینگونه قابل اتکاست. تاریخ‌نگاری نیازمند روایت‌های دست اول است.
نگارنده، ضمن احترام به آثاری که در این زمینه نوشته شده‌اند و اعتراف به ارزش فوق العاده آنها، بین آثار مربوط به دوران جمهوری اسلامی دو متن را بیش از همهٔ متون دیگر مهمتر یافته است؛ اولی خاطرات مرحوم آیت‌الله منتظری است که نقش فوق‌العاده‌ای را در تاریخ‌نگاری دههٔ اول و دوم جمهوری اسلامی داشته است آنچنانکه از نظر من، نگارش تاریخ بعد انقلاب بدون ملاحظه این کتاب و ماجرای آقای منتظری اساسا متصور نیست و دیگری کتاب بسیار با ارزش «از برلین تا اوین» آقای حسن یوسفی اشکوری است که اخیرا در سال ۲۰۱۷ چاپ شده است.
این کتاب دو جلدی در واقع خاطرات، یا به گفته نویسنده «یاداشت‌های زندان...از ۱۵ مرداد ۱۳۷۹ تا ۱۸ بهمن ۱۳۸۳» است که به شکل روزانه یا چند روزانه به تعبیر نویسنده در طی چهار سال و نیم زندان نوشته شده‌اند. البته کار نوشتن این گزارش‌ها از تاریخی که نویسنده از بند قرنطینه زندان ۳۲۵ دادگاه ویژه روحانیت به بند عمومی منتقل شده‌اند آغاز می‌شود.اما نوشته‌ها، چنانکه نویسنده اشاره می‌کند، از شرح نخستین روز دعوت به کنفرانس برلین شروع می‌شود و بعد از اتمام آن با شرح حوادث جاری و روز به روز زندان پی گرفته می‌شود.
حوادث با جزئیات روایت می‌شوند. جزئیات مهم اند. جزئیات برای زندانی بسیار مهم اند. گاهی شنیدن یک صدا، یک قطعه موسیقی چنانکه بهنود می‌گوید، یا دیدن یک بریده از یک روزنامه که اعلامیهٔ مرگ آدم ناشناسی ست، به قول شریعتی و یا شنیدن صدای علی افشاری، چنانکه اشکوری در جلد اول این کتاب روایت می‌کند به اندازهٔ هر خبر مهم دیگری در عالم ارزش دارد. این روایت از جزئیات در سراسر کتاب دو جلدی مصرانه ادامه می‌یابد و جزو شاخصه‌های کتاب است و از قضا کتاب را بسیار دلنشین‌تر و جالبتر و از جهات بسیاری انسانی‌‌تر کرده است؛ کتاب تحلیل صرف نیست، کتاب صرفا احساس نویسنده در مورد وقایع خاص نیست، کتاب روایت انسانی از شرایط غیرانسانی زیستن در مغاک، در قلب بیگانه است.
توییت مهدی پرپنچی:
این شب‌ها را با مرور خاطرات آقای اشكورى می‌گذرانم. سند تاریخی مهمى است از آنچه در عصر اصلاحات بر فعالان سیاسی گذشت. طولانی است اما خواندنی. pic.twitter.com/QmeHkxv2dQ
-- Mehdi Parpanchi (@Parpanchi) August 24, 2017
اما این کتاب صرفا روایت جزییات نیست. دورهٔ زندان اشکوری دورهٔ بسیار مهمی در تاریخ معاصر کشور است که به دوران اصلاحات معروف شده است. این کتاب تصویر بسیار روشنی از این دوره می دهد. در این کتاب جا به جا با اندیشه های نویسنده درباره جریانات سیاسی جاری کشور و یا مسائل اجتماعی روبرو می شویم. اما کتاب از جهات دیگری هم اهمیت بسیار دارد. فعالان و نویسندگان بسیاری همزمان با اشکوری در زندان اند. گنجی، باقی، افشاری، نوری، سحابی، پیمان، علیرضا رجایی، عباس عبدی، قاضیان و بسیاری دیگر از شخصیت‌های نامدار در زندانند و در این کتاب از آنها بسیار یاد شده است و طبیعتا بر ارزش کتاب افزوده است. اشکوری با آنها زندگی کرده است و روایت مستقیمی از برخورد گاه روز به روز با آنها به دست می دهد.
کسان دیگری هم هستند که ما هرگز نامی از آنها نشنیده‌ایم. از کسانی که به جرم دزدی، اعتیاد، اختلاس، فساد، ادعای ارتباط با امام زمان، ادعای پیغمبری در زندانند و حتا از یک روحانی که «برای یک فاحشه خانه» کار می‌کرده است روایت می‌شود. کار نوشتن، کار هر روزه بوده است. زندانی کردن یک روح عاصی امر بیهوده ایست. ماجراها آنجا اتفاق می‌افتند که راوی عاصی آنجاست. این را دیکتاتور‌ها نمی‌فهمند. اینها نوشته شده‌اند تا به قول نویسنده «روزی (در زنده بودنم یا بعد از آن، چندان فرقی نمی‌کند) به اطلاع مردم برسد. فکر می‌کردم بالاخره مردم باید بدانند در زندانهای جمهوری اسلامی چه می‌گذرد.»
کار نوشتن معمولان آخر شب انجام شده است که «از چشم نامحرمان جاسوس» دور بماند. کتاب نوشته‌ای داستانی نیست. اما روایت آن چنان است که خواننده را تا به آخر با خود می‌کشاند. داستان‌ها و ماجراها جالب‌اند، هیجان انگیزند و چون صادقانه و صمیمی نوشته شده‌اند، به گفته همینگوی، بر خواننده اثر می‌گذارند. این صداقت در گفتار در سرتاسر این اثر دو جلدی احساس می‌شود و این حقیقتاً مهم است. مهم است که بشود به نویسنده اعتماد کرد.
نگارنده، بنا بر موضوع مطالعاتی خود که تاریخ سیاسی معاصر ایران است این متن را سند بسیار با ارزشی از یکی از حساس‌ترین دوران جمهوری اسلامی که به دوران اصلاحات به رهبری محمد خاتمی شناخته شده است می‌داند و به محققین، دانشجویان و علاقه‌مندان تاریخ سیاسی معاصر مطالعه آنرا اکیداً توصیه می‌کند.
این کتاب در دو جلد توسط انتشارات باران در سوئد چاپ شده است و از طریق "اینترنت قابل تهیه است":
http://www.baran.se/index.php/%D8%AA%D8%A7%D8%B2%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%B4%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86-%D8%AA%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DB%8C%D9%86.html
مطالب مرتبط:
حسن یوسفی اشکور، از برلین تا اوین، مقدمه کتاب، لینک: http://zeitoons.com/27278
رضا علیجانی، روایتی مستقیم از پشت دیوارهای دادگاه و زندان ویژه روحانیت، لینک: http://zeitoons.com/27873
