مصدق و کودتایی که او را سرنگون کرد، در اسراییل چه گونه دیده می‌شدند؟

- در اسراییل سقوط مصدق منجر به واکنش‌هایی غیرمنتظره از بخش‌های مختلف نقشه سیاسی شد. دولت اسراییل به رهبری «بن گوریون» و «موشه شارت»، تصمیم گرفته بودند به بلوک امریکا بپیوندند و دولت اسراییل در جنگ سرد، بخشی از بلوک غرب شد. اما این جناح راست اسراییل بود که با تحسین بسیار از مصدق سخن می‌گفت. در پی سرنگونی محمد مصدق، خیال دولت حزب «ماپای» [سوسیال دموکرات] راحت شد چون احساس آن ها این بود که فشار روی رابطه پیچیده اسراییل با ایرانِ تحت رهبری مصدق کم شده است. تصور می کردند اکنون دو کشور می‌توانند همکاری مفیدتری داشته باشند. این تصور درستی بود. بعد از سرنگونی مصدق، همکاری ایران و اسرایيل بسیار پایدار و آرام‌تر بود. اما جناح راست اسراییل خودش را جنبشی ضداستعماری می‌دانست و کودتا را شکستی برای آینده خاورمیانه می‌دید. آن ها در زمان حکومت مصدق کوشیدند اسراییل را به سمت همکاری نزدیک‌تر با مصدق سوق دهند و کاری کنند این کشور از تحریم نفتی علیه ایران تبعیت نکند. پس از کودتا، احساس‌ آن ها این بود که حالا گیر ناصر افتاده‌اند. البته ناصر آن موقع چهره خیلی شناخته‌شده‌ای نبود اما نمونه‌ای بود. نظرشان این بود که امکان شکل‌گیری ائتلاف ضداستعماری در خاورمیانه که شامل اسراییل باشد، از میان رفته است و این نظر درستی هم بود.

شاید برای خیلی از خوانندگان غافل‏گیرکننده باشد که جناح راست اسراییل خودش را ضداستعماری می‌دانست.

- حزب راست‌گرای «هرود» [آزادی] در اسراییل، در زمان مبارزه علیه قیمومیت بریتانیا شکل گرفته بود. آن‌ها یکی از نیروهای نظامی زیرزمینی بودند که علیه امپریالیسم بریتانیا و استعمار و قیومیت بریتانیا جنگیدند. آن‌ها توانستند به ائتلاف‌های جالبی با سایر جنبش‌های ضداستعماری در خاورمیانه برسند. حتی پس از سال ۱۹۴۸ [استقلال اسراییل]، کسانی مثل «مناخم بگین» که بعدها نخست‌وزیر شد، اولین دشمن خود را بریتانیا می‌دانستند و نه عرب‌ها. این‌را در خیلی از سخن‎رانی‌های او در سال‌های اول می‌بینیم. او از جمله سیاستمداران اسراییل بود که در مقابل تبعیض علیه شهروندان فلسطینی اسراییل جنگید. مفهوم قدرت، ضداستعماری بودن در محور حزب هرود بود و آن‌را در ادبیات آن‌ها نیز می‌توان دید. با تحسین از مصدق و کنفرانس [گردهمایی کشورهای آسیا و آفریقا] در باندونگ اندونزی سخن می‌گفتند و واقعا علاقه‏مند به ایجاد شبکه‌هایی از کشورهای خاورمیانه بودند که شامل اسراییل هم باشد.

چه گونه بود که نیروی سوسیالیست ماپای که جزو جناح چپ بود، در جنگ سرد به طرف امریکا پیوست؟

- ماپای همان اول وادار شد بسیاری از عناصر سوسیالیسم و انترناسیونالیسم را کنار بگذارد چرا که خودش را به عنوان حزب اجماع مرکز در اسراییل مطرح کرده بود. در سال ۱۹۵۰ یا ۱۹۵۱ دیگر معلوم بود که اسراییل قرار است در جنگ سرد به بلوک غرب بپیوندد و باید تغییرات لازم در سیاست خارجه هم داده می‌شد. اگر نقطه عطف برای حزب هرود، مبارزه علیه بریتانیا بود، برای حزب ماپای، مبارزه علیه عرب‌ها و برپایی دولت بود. اگر دشمن آدم، همسایه اش باشد، مجبور می‌شود سوسیالیسم خود را هم تغییر دهد.

تاثیر کودتا ۱۹۵۳ بر فعالیت سیاسی یهودیان ایرانی چه بود؟

- تا پیش از ۱۹۵۳ شاهد صحنه شگرفی از روزنامه‌های یهودی در ایران بودیم. چند مورد از این‌ها مربوط به حزب توده و به محافل چپ‌گرا در ایران بودند. البته که قابلیت پیوستن به محافل چپ و چپ بودن علنی، بسیاری از یهودیان را وا داشت به حمایت از حزب توده و مصدق دست بزنند؛ مثلا می‌دانم بسیاری از یهودیانی که از خانواده‌های غیر سیاسی می‌آمدند، با هیجان بسیار به کلوب‌های حزب توده می‌پیوستند و در اعتراضات به نفع مصدق شرکت می‌کردند. کودتا که اتفاق افتاد، تمامی این روزنامه‌ها متوقف شدند. وقتی فضای سیاسی بسته شده بود و کاری به جز حمایت از شاه ممکن نبود، تنها چیزی که در عرصه عمومی می‌دیدیم، همین حمایت از شاه بود چون تنها کار قانونی سیاسی همین بود. نسل بعدی یهودیان هم در جنبش‌های چپ‌گرا، دانشجویی و گروه‌های زیرزمینی توده‌ای‌ها نقشی عمده داشتند اما شاهد آن غنای ادبی، روزنامه‌ها و انتشارات نیستیم؛ تا سال ۱۹۷۸ که فضای سیاسی دوباره کمی گشوده شد.

در طول ۱۲ سال شرایط نسبتا آزاد، فعالیت ضدیهودی هم در ایران از سوی امثال پان ایرانیست‌ها و حامیان «مظفر بقایی» بالا گرفت. آیا ریش‌سفیدهای جامعه یهودی احساس راحتی نمی‌کردند که سال‌های پرتلاطم دموکراسی جای خود را به آرامش حکومت خودکامه داده بود؟

- این دوران برای جامعه یهودی، ریش‌سفیدهایش و سازمان‌های صهیونیستی که در ایران کار می‌کردند، دوران غریبی بود؛ مثلا برای صهیونیست‌ها، داشتن رابطه کاری پایدار با ایران و اسراییل باعث شد که موفق به گشایش باشگا‌ه‌های صهیونیستی شوند و دولت از آن ها حفاظت کند. شاه به فعالان و سازمان‌های صهیونیستی خیلی آزادی می‌داد. واضح است که در آن ۱۲ سال دموکراسی، احساسات ضدیهودی در صحنه عمومی بیش تر بود اما در همین ۱۲ سال در ضمن نقشی کلیدی در روند جذب بیش تر یهودیان در سیاست ایران داشتند. چرا که آن‌ها می‌توانستند در بازی سیاسی مشارکت کنند؛ مثلا می‌توانستند حامی مصدق یا حزب توده باشند. حتی وقتی حامی شاه بودند، این حمایت صادقانه‌تر حساب می‌شد چون کلی گزینه‌های دیگر هم موجود بود. برای یهودیان این‌که بتوانند رسما به شماری از سازمان‌های سیاسی ایرانی بپیوندند، تحولی چشم گیر به شمار می رفت.