رادیو زمانه - پس از اجرای سیاست‌های تعدیل اقتصادی در دوران علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران شورش‌هایی در سال ۱۳۷۱ در چند منطقه ایران، به‌خصوص مشهد رخ داد. اگرچه آن زمان جمهوری اسلامی این شورش‌ها را به «تحرکات ضدانقلاب» مربوط دانست، اکنون علی جنتی، استاندار سابق خراسان می‌گوید فقر و حاشیه‌نشینی دلیل این شورش‌ها بود نه «گروهک‌ها»؛ و وزیر اطلاعات وقت نیز این موضوع را تأیید کرده بود.
علی جنتی، وزیر مستعفی ارشاد در نخستین دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی و استاندار سابق خراسان یکشنبه، ۲۶ شهریور در گفت‌و‌گو با وب‌سایت خبری «انتخاب» به ماجرای شورش ۹ خرداد ۱۳۷۱ مشهد پرداخت.
شکل‌گیری و علت شورش
او در این گفت‌و‌گو اذعان کرد که دلیل شورش‌ها «حاشیه‌نشینی در مشهد» بود و شکل‌گیری آن را چنین روایت کرد: «مشهد بعد از تهران بزرگ‌ترین شهری است که درگیر حاشیه‌نشینی است. افراد از روستاها و شهرهای دیگر به آنجا کوچ می‌کنند و بضاعت مالی برای خرید منزل ندارند، معمولا اطراف مشهد، زمینی را تصرف و آب و برق آن را هم به طور غیرقانونی تأمین می‌کرد. این معضل بزرگی است؛ چه برای تهران، چه برای مشهد و چه برای شهرهای دیگر. شهرداری مشهد برای مقابله با این امر، معمولا گشت‌های شهرداری را به اطراف شهر می‌فرستاد تا خانه‌هایی را که با تخلف ساخته شده خراب کنند. یک بار که ماشین شهرداری برای تخریب خانه حاشیه‌نشین‌ها رفته بود تا جلو این کار غیرقانونی را بگیرد، آنها تصمیم گرفته بودند که برخورد کنند، همین کار را هم انجام دادند و ماشین شهرداری را واژگون کرده و آن را آتش زدند. زمان رویداد این اتفاق، مدارس تعطیل شد. دانش‌آموزان هم‌زمان دور ماشین جمع شدند و افرادی دیگر هم به آنها پیوستند.»
علی جنتی استاندار وقت خراسان
جنتی در گفت‌و‌گو با انتخاب به کشته‌شدن دو دانش‌آموز بر اثر تیراندازی پلیس به سوی مردم اشاره می‌کند اما مدعی است که خود از آغاز درگیری‌ها بی‌اطلاع بوده: «ما در استانداری از این ماجرا بی‌خبر بودیم. نیروی انتظامی یک اتوبوس نیرو به محل وقوع حادثه فرستاد تا این تجمع را متفرق کند. آنها برای این کار از گاز اشک‌آور استفاده کردند. از آنجا که باد به جهت مخالف می‌وزید، گاز اشک‌آور به طرف نیروی انتظامی بازگشت. نیروها هم برای اینکه خودشان سالم بمانند به اتوبوس‌ها هجوم بردند و بچه‌هایی هم که آنجا جمع شده بودند، سربازها را «هو» کردند. نیروی انتظامی ابتدا شروع به تیراندازی هوایی کرد. در این میان یک سرباز یا درجه‌دار به سمت افراد تیراندازی کرده بود و دو نفر از دانش‌آموزان کشته شدند. همه این اتفاقات در دو ساعت رخ داد. وقتی این دو دانش‌آموز کشته می‌شوند مردم پیکرهای آنان را سر دست گرفته و به سمت مرکز شهر حرکت می‌کنند.»
تخریب خانه‌های حاشیه‌نشینان در کوی طلاب، یکی از مناطق فقیرنشین جنوب شهر مشهد با دستور مستقیم علی جنتی، استاندار خراسان و در ادامه سیاست‌های اقتصادی علی اکبر هاشمی رفسنجانی صورت گرفت.
سرکوب شورش
او در این گفت‌و‌گو همچنین اذعان می‌کند که نیروهای بسیجی و حزب‌الله به دستور او برای مقابله با شورش حاشیه‌نشینان مشهد وارد عمل می‌شوند و البته بخشی از مردم معترض را نیز «اراذل و اوباش» می‌خواند: « مردم همین‌طور به حرکت خود ادامه دادند و در مسیر، برخی از اراذل و اوباش هم به آنان پیوستند، این جمعیت در طول مسیر مغازه‌های مردم را غارت کردند. بعد هم به یک پاسگاه نیروی انتظامی حمله کردند. مأموران نیروی انتظامی از فرط رعب و وحشت، تسلیم شدند. جمعیت سپس به سمت مرکز شهر یعنی میدان شهدا آمدند و اداره کل دادگستری را هم به تسخیر خود درآوردند. حتی یک قسمت اداره دادگستری را آتش زدند. ساعت حدودا هفت یا هفت و سی دقیقه شب بود، نیروی انتظامی هم خود را باخته بود، سپاه و ارتش هم در آن فاصله به این راحتی نمی‌توانستند نیرو جمع کند. نهایتا اوایل شب بود که به صداوسیما رفتم و اعلام کردم عده‌ای در حال تخریب شهر هستند، از نیروهای بسیجی و حزب‌الله خواستم که وارد شوند و جلوی این اوباش را بگیرند. بعد از این اعلام، مردم به مرکز تجمع رفتند. حدود ٨٠٠ نفر از تجمع‌کنندگان را دستگیر کردند و به استانداری آوردند. چشمان آنها را بستند و بعدا به زندان منتقل کردند.»
شورش مشهد در دو روز سرکوب شد. در آن زمان نیروهای کمکی از شهرهای دیگر روانه مشهد شدند و سپاه پاسداران نیز نقش مستقیمی در سرکوب معترضان داشت.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود به این شورش‌ها اشاره کرده و می‌نویسد که رهبر ایران «دستور سخت‌گیری» داده بود: «اوضاع مشهد را پرسیدم. گفتند دیشب شرارت تا ساعت یک ونیم بعد از نیمه شب ادامه داشته و با دخالت سپاه تمام شده و جمعی را بازداشت کرده‌اند. خرابی‌های زیادی بار آورده‌اند. در جلسه هیأت دولت، وقت زیادی صرف مسأله مشهد و کیفیت برخورد با آن به منظور جلوگیری از تکرار این گونه حوادث شد. رهبری هم امروز با احضار وزرای مربوط، دستور سخت گیری داده‌اند.»
نمایندگان مجلس شورای اسلامی ۱۱ خرداد ۱۳۷۱ در صحن علنی مجلس به «تحرکات ضدانقلاب» اعتراض کردند و فقر و حاشیه‌نشینی را علت این شورش‌ها عنوان نکردند.
دادگاه انقلاب مشهد نیز چهارتن را به اعدام محکوم کرد. مجازات مرگ این چهار متهم تنها ۱۱ روز پس از شورش‌ها و بدون طی مراحل متعارف قانونی اجرا شد.
علی جنتی اما در گفت‌و‌گو با انتخاب تصریح می‌کند که «در گزارشی که آقای فلاحیان از این اتفاق تهیه کرد، تأکید شده بود که هیچ‌کدام از بازداشتی‌ها وابستگی گروهی و گروهکی ندارند. حتی در بین آنها از خانواده شهید و جانبازان هم بودند. بیشتر مشکلات اقتصادی و اجتماعی باعث این اتفاق شد.»
سعید اسلامی، متهم اصلی پرونده قتل‌های زنجیره‌ای و از معاونان وزارت اطلاعات نیز ۱۳۷۵ در مورد شورش مشهد گفته بود: «بعضی اعتراضات اعتراضاتی است که باید بپذیریم.»
شورش مشهد باعث انتقاد از سیاست‌های اقتصادی هاشمی رفسنجانی و نیز شیوه تحمیلی تخریب خانه حاشیه‌نشینان در کوی طلاب از سوی شهرداری و استانداری شد. علی جنتی پس از این شورش استعفا کرد.
او در انتهای این گفت‌و‌گو مدعی است که پیش‌بینی شورش‌های بیشتری را نیز کرده بود: «همان زمان هم پیش‌بینی می‌کردم این امر در سایر مناطق هم که مشکلات مشابهی دارد، تکرار شود که اتفاق هم افتاد؛ در اکبرآباد تهران و اراک هم چنین اتفاقی رخ داد. الان هم مشکل حاشیه‌نشینی مشکلی جدی برای دولت است.»
در طی سال‌های آتی ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی نیز شورش‌های مشابهی در قزوین (مرداد ۱۳۷۳) و اسلام‌شهر (فروردین ۱۳۷۴) روی دادند.
هم‌اکنون نیز به دلیل خشکسالی و تغییرات آب‌و‌هوایی، مهاجرت‌های اقلیمی و به تبع آن حاشیه‌نشینی در ایران گسترش یافته است.
