هشت نکته درباره همه‌پرسی و چالش‌های پیش روی کردستان عراق

همه‌پرسی: از پیشنهاد تا اجرا
یورونیوز - پیشنهاد مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق در سال ۹۳ خورشیدی برای برگزاری همه‌پرسی استقلال از همان آغاز با انتقادها و مخالفت‌های گسترده خارجی به ویژه از سوی ایران و ترکیه و مهم‌تر از همه از سوی دولت مرکزی عراق روبرو شد. اما تلاش حکومت بغداد و مخالفان دیگر برای لغو همه‌پرسی به جایی نرسید و استقبال گسترده شهروندان کرد عراقی از این پیشنهاد، به برگزاری همه‌پرسی در روز دوشنبه سوم مهر ۹۶ انجامید.

نتایج رسمی همه‌پرسی تا این لحظه هنوز اعلام نشده است، اما تخمین زده می‌شود که بیش از ۷۸ درصد واجدان شرایط در آن شرکت کرده و بیش از ۹۳ درصد به استقلال کردستان رای «آری» داده باشند.

زیرساخت‌های سیاسی و اجتماعی
رای «آری» به استقلال، به لحاظ قانونی برای تشکیل کشور کردستان الزام‌آور نیست، اما یک گام بلند اولیه در این راستا به شمار می‌رود. زیرساخت سیاسی کنونی در کردستان مانند هر کشور نوپای دیگری هنوز مناسب تشکیل حکومت مستقل نیست. پارلمان اقلیم کردستان بعد از دو سال تعطیلی تنها برای رای به پیشنهاد همه‌پرسی تشکیل جلسه داده و دوره ریاست بارزانی بر این اقلیم خودمختار کردستان دو سال است که به پایان رسیده است.

با این حال، نفس وجود پارلمان و زیرساخت لازم برای رجوع به رای همگانی و برگزاری انتخابات یا همه‌پرسی، شرط لازمی است که این منطقه فدرال عراق از آن برخوردار است.

به رغم انتقادهایی که در مورد فساد در سطح مدیریت کردستان مطرح است، در سال‌های اخیر توسعه اجتماعی و فرهنگی و به ویژه آزادی بیان و آزادی مطبوعات در این منطقه به نسبت کشورهای دیگر منطقه رشد چشمگیری داشته است.

زیرساخت‌های اقتصادی
از همان دومین سال پس از سقوط صدام که رهبران اقلیم کردستان مجبور به تامین مالی این بخش خودمختار شدند، فرآورده‌های نفتی، منبع اصلی درآمد آنها را تشکیل می‌داده است. این منطقه منابع زیرزمینی گاز و فلزات نیز دارد.

سیاست‌های صلح‌جویانه و قدرت سازگاری حکومت کردستان با نظام بین‌الملل، دستاوردهای مثبتی در زمینه‌های اقتصادی برای آن داشته و سرمایه‌گذاران بسیاری را از کشورهای منطقه به ویژه ایران به سوی خود جذب کرده است.

در عین حال اختلاف کردها با دولت مرکزی بغداد بر سر مالکیت منطقه نفت‌خیز کرکوک موضوع چالش‌برانگیزی است که آینده روابط حکومت کردستان با عراق را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. اساسا فکر تشکیل دولت مستقل کردستان عملا در سال ۹۳ یعنی در زمانی مطرح شد که پس از حمله نیروهای داعش و خروج ارتش عراق از کرکوک، پیشمرگان کرد این شهر عمدتا عرب‌نشین را به تصرف خود درآورده و اکنون مدعی مالکیت آن هستند.

واکنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
جامعه جهانی به طور کلی با همه‌پرسی استقلال در کردستان عراق همراهی نکرد. در عین حال اسرائیل تنها کشوری است که مشخصا رویکرد حمایتی خود از روند استقلال کردستان را اعلام کرده است.

به جز دولت مرکزی عراق که طبعا با جدا شدن استان‌های شمالی خود سرسختانه مخالفت می‌ورزد، آمریکا، ایران، ترکیه و روسیه کشورهای اصلی مخالف استقلال کردها هستند. در این میان ایران و ترکیه همگام با دولت مرکزی عراق تلاش‌های آشکار و پنهان خود برای وادار کردن بارزانی به انصراف از برگزاری همه‌پرسی را تا آخرین لحظه ادامه دادند و کشورهایی مانند آمریکا و عربستان به اظهار موضع بسنده کردند.

گفتمان انتقادی کشورهای مخالف همه‌پرسی کردستان مبتنی بر اصل یکپارچگی در عین گوناگونی قومیت‌ها و حفظ تمامیت ارضی عراق بوده است. با این حال رویکرد کلی کشورهای مخالف همه‌پرسی بسیار محتاطانه بوده و به جز اندک تهدیدهای ترکیه و ایران، تاکنون نه آمریکا و نه هیچ کشور دیگری، حتی خود حکومت عراق، اقدام عملی خاصی در جهت خلاف منافع کردها یا ممانعت از برگزاری همه‌پرسی انجام نداده است.

واکنش ایران
ایران و ترکیه به عنوان دو کشور بزرگ همسایه عراق که دارای استان‌های کردنشین بوده و گاه با تمایلات و تحرکات جدایی‌طلبانه کردها روبرو هستند، به طور طبیعی و از بیم خیزش‌های جدایی‌طلبان، مخالف تغییر نقشه ژئوپلیتیک منطقه و تشکیل یک حکومت مستقل کرد هستند.

جمهوری اسلامی از زمان سرنگونی صدام تاکنون معمولا روابط نزدیکی با دولت عراق داشته و به ویژه تلاش کرده تا مقام‌ها و گروه‌های شیعه در این کشور را تقویت کند.

ایران در مواردی از جمله یک بار از زبان سردار قاسم سلیمانی تهدید کرد که دیگر مانع عملیات حشدالشعبی علیه کردهای عراق نمی‌شود. در سطح مقامات رسمی بالاتر نیز حسن روحانی یک بار در گفتگوی تلفنی با همتای روسی خود ولادیمیر پوتین، بر اهمیت حفظ امنیت و تمامیت ارضی عراق تاکید کرد و علی لاریجانی، رپیس مجلس شورای اسلامی طرح مسئله استقلال پش از شکست کامل داعش را «مایه تاسف» خواند.

رهبر ایران تاکنون اظهار نظر مستقیمی در این زمینه نکرده است، اما مشاور دیپلماتیک او، علی اکبر ولایتی، روز سه‌شنبه ضمن مخالفت با تجزیه عراق، بارزانی را «دلال صهیونیست‌ها» خواند.

کارشناسان روابط بین‌الملل بر این باورند که همزمانی رزمایش سپاه پاسداران ایران در غرب با همه‌پرسی کردستان عراق نیز حاوی پیام تهدیدآمیزی برای کردها بوده است.

واکنش ترکیه
ترکیه از دیرباز با گروه‌های مبارز کرد در درون خاک خود درگیر تنش و مناقشه بوده و بارها علیه گروه‌های کرد در خاک عراق نیز عملیات نظامی انجام داده است.

آنکارا در روزهای اخیر بارها از زبان مقامات رسمی خود کردهای کشور همسایه را تهدید کرد. آخرین اظهار نظر تند علیه کردها روز سه‌شنبه بر زبان رییس جمهوری این کشور، رجب طیب اردوغان جاری شد. او گفت: «اگر راه‌های مسالمت‌آمیز برای رسیدن به توافق بسته شود، ترکیه برای استفاده از امکانات دیگر خود تردید نخواهد کرد.» او همچنین اظهار امیدواری کرد که دولتمردان کُرد «سر عقل بیایند».

در ادامه همین اظهارات نیروهای ارتش ترکیه و عراق رزمایش مشترک خود را در مرز اقیلم کردستان آغاز کردند.

اهرم مرزها در دست همسایگان
هر دو کشور ایران و ترکیه از پیش از برگزاری همه‌پرسی تاکنون کنترل مرزهای خود با عراق را تشدید کرده‌اند. ترکیه تردد در مرز زمینی از سمت عراق به خاک خود را ممنوع کرده که این به مثابه گونه‌ای تحریم اقتصادی می‌تواند بر صادرات نفت عراق به ترکیه تاثیر بگذارد.

چالش‌های پیش رو
اگر همه‌پرسی به استقلال کردستان عراق بینجامد یا اگر به هر دلیل دیگری کردها به این هدف دست نیابند، در آینده این منطقه با چالش‌های زیادی روبرو خواهد بود. از سویی کردها برای مشروعیت بخشیدن به استقلال‌طلبی خود نیاز به شناخته شدن از سوی دولت عراق و جامعه جهانی دارند و از سوی دیگر اگر حتی بخواهند از استقلال صرف نظر کنند، ثابت کرده‌اند که می‌توانند با اهرم همه‌پرسی بر دولت بغداد فشار بیاورند و امتیاز بگیرند.

کردها در صورت دستیابی به استقلال نیز با چالش‌های جدی از جمله موضوع امنیت و مبارزه با داعش، ترسیم مرزهای جدید در عین اختلافات ژپوپلیتیک با عراق، و بالاخره توسعه و تامین اقتصادی دست به گریبان خواهند بود.