شرق ـ گروه سیاست: مجری برنامه با حالتی که انگار بغضش را بخورد، میگفت روزگاری عکسشان را زده بودند سردر این دانشگاه و آنها را جاسوس آمریکا میخواندند. اشارهاش به چمران و یزدی بود که نامشان برای فهرست انتخاباتی مجلس اول رفته بود و برخی آنها را به سبب تحصیل در آمریکا جاسوس امپریالیسم میخواندند. البته بعد از شهادت چمران نام او را از آن فهرست حذف کردند. بعد با همان لحن بغضآلود ادامه داد: «شاید میزبانی این سالن (سالن شهید چمران دانشگاه تهران) ادای دینی باشد از سوی مصطفی برای ابراهیم، به راستی که یزدی و چمران؛ چه در وطن خود غریب بودند». چهلمین روز درگذشت دکتر ابراهیم یزدی را انجمن اسلامی دانشگاه تهران و علوم پزشکی در حالی گرامی داشتند که عقبه این تشکیلات را روزگاری یزدی و توسلی و بازرگان بنا نهاده بودند و حالا به احترام درگذشت پدر معنوی جنبش دانشجویی برای او مراسم بزرگداشت گرفته بودند. در مجلس چهلم ابراهیم یزدی تا میشد یاد ابراهیم یزدی رفت و چمران و بازرگان و سحابی و این بزرگداشت و یادواره در حالی بود که دو سال پیش یزدی را دعوت کرده بودند تا در روز دانشجو در همین سالن و برای بچههای همین دانشگاه سخنرانی کند، اما نشد.
مجری، تریبون را که به محمد توسلی، دبیرکل نهضت آزادی سپرد، نقل خاطرات ادامه یافت. توسلی گفت اینجا که میآیم، تمام خاطرات دانشکده فنی برایم زنده میشود. او در خلال این خاطرهها به اهمیت استقلال دانشگاه و رئیس دانشگاه در دوران گذشته اشاره کرد: «اول بهمن ۴۰ که کماندوها به دانشگاه حمله میکنند، رئیس دانشگاه بیانیه میدهد و ماجرای حمله کماندوها را منعکس کرده و بعد از آن استعفا میدهد. یا در سال ۳۳ وقتی استادان دانشگاه نامهای را در مخالفت با کنسرسیوم امضا میکنند، دکتر سیاسی احکام اینها را امضا نمیکند. اینها نشان از مدیریت نسبتا مستقل دانشگاه بوده است. بنابراین انجمنها در چنین فضایی فعالیت میکردند و شخصیت اعضای آنها در چنین فضایی شکل گرفته است». توسلی که در نبود یزدی به تازگی ردای دبیرکلی نهضت را بر دوش دارد، از یزدی بهعنوان فردی یاد کرد که نهتنها از جمله پایهگذاران انجمن اسلامی دانشگاه تهران و فعالان جنبش دانشجویی بود، بلکه تا پایان عمر خود در کنار جنبش دانشجویی باقی ماند. او ادامه داد: بررسی عملکرد ۶۰ساله یزدی نیاز به زمان بیشتری دارد. در این فرصت به بخش کوچکی از تلاشهای دکتر یزدی در راستای جایگاه جنبش دانشجویی در توسعه ملی میپردازم. توسلی در همین زمینه گفت: دکتر یزدی از سال ۲۶ و دوران جوانی خود با خداپرستان سوسیالیست آشنا میشود.
از سال ۲۸ که وارد دانشگاه میشود، با آن زمینه فعالیت، یکی از فعالان دانشجویی شده و در سالهای ۲۹ تا ۳۰ و ۳۲ او هم فعال جنبش دانشجویی است و هم در جایگاه مدیریت جنبش قرار دارد. توسلی در اینجا به عقبه فکری دکتر یزدی که همان روشنفکری دینی است، اشاره و بیان میکند که این دیدگاه در سایه حضور در چه جایگاههایی از سوی دکتر یزدی کسب شده است: بعد از سال ۲۶ تا ۳۲، او با پیشگامان روشنفکری دینی مثل بازرگان، سحابی، طالقانی و افرادی مانند چمران آشنا میشود. او در جلسات تفسیر طالقانی و پای درس بازرگان مینشیند و پس از آن در جلسات داخلی انجمن، هم مستمع میشود و هم سخنران. این یک دوران ویژه است. میخواهم بگویم چه شرایطی بوده که افرادی مثل یزدی توانستند چنان بارور شوند که در راستای مطالبات ملت ایران بتوانند بهطور مستمر بدون اینکه زیگزاگ بزنند و تحتتأثیر اندیشههای غالب که فرهنگ چپ مارکسیستی بود، بتوانند شخصیت خود را بسازند و در راستای همان گفتمان به وظایف خود عمل کنند. توسلی ادامه میدهد: یزدی بعد از این دوره که شخصیت فرهنگی- اجتماعی او شکل میگیرد، این فرصت را مییابد که بین سالهای ۳۰ تا ۳۲، در میان مبارزات ملی در کنار سیدرضا زنجانی و بازرگان و طالقانی و نیروهای نهضت مقاومت ملی فعالیت ویژهای داشته باشد. این دوره به گفته خودش نقش ویژهای در زندگی سیاسیاش داشته است. توسلی در اینجا به زندگی یزدی در ایالات متحده اشاره کرده و میگوید: یزدی سال ۳۹ به خارج میرود. او در عرصههای مختلف فعالیت کرده؛ اما بیشترین تمرکز او در این سالها بر جنبش دانشجویی بوده مثل تأسیس انجمن دانشجویان آمریکا و کانادا و بعد هم انجمن فارسیزبانان دانشجویان آمریکا و کانادا. توسلی در اینجا خاطرهای جالب از دینداری یزدی را تعریف کرده و میگوید: سالهای قبل از انقلاب برخی که نگران وضعیت فرهنگی و ایمانی فرزندان خود بودند، آنها را به آمریکا میفرستادند تا در جمع انجمن اسلامی بتوانند ایمان خود را حفظ کنند. به گفته توسلی در این سالها کادرهایی تربیت شدند که از مدیران انقلاب شدند و توانستند نقش مثبتی ایفا کنند.
او در اینجا به وضعیت فعلی انجمن اسلامی اشاره کرده و ادامه میدهد: «سؤال کلیدی این است که اگر انجمنهای اسلامی یا جنبش دانشجویی آن زمان توانستند شخصیتهایی مثل یزدی تربیت کنند، دانشگاههای ما چه شرایطی داشته است. آنچه برجسته است این است که مدیریت دانشگاهها از استقلال نسبی برخوردار بوده است». توسلی ادامه میدهد: ما در دانشگاه النوی، امکاناتی فراهم بود اعم از جلسات سخنرانی و نماز جمعه و فعالیتهای دیگر. چرا چنین امکاناتی فراهم میشد، چون برای آنها مهم بود که دانشجو فعال و خلاق باشد و بتواتد در فرایند توسعه نقش مؤثری داشته باشد. بنابراین یکی از پارامترهای زمینهساز شکلگیری چنین افرادی، فضای دانشگاه است. عامل بعدی گفتمانی بود که در شهریور ۲۰ مطرح کردند و این گفتمان پیشروی آنها بود و تا پایان عمر در این گفتمان زندگی کرد.
توسلی ادامه داد: یزدی علاوه بر این ویژگیها، ویژگی دیگری داشت و آن این بود که با تاریخ آشنا بود. جامعهشناسی نخوانده بود اما آنچه مینوشت براساس نظریههای جامعهشناسان بود. توسلی در جمعبندی سخنانش گفت: در جمعبندی باید بگویم این نسل هم علقه دینی دارد هم علقه ملی؛ با توجه به گفتمانی که در آن تربیت شده است، بههمیندلیل چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن همواره به مردم و منافع مردمی فکر کردند». اواخر سخنرانی توسلی بود که عباس امیرانتظام درحالیکه روی ویلچر نشسته بود با همراهی همسرش و تشویق حضار وارد سالن چمران شد.
سخنران بعدی، محمود صادقی نماینده تهران بود. او در ابتدای سخنانش گفت: طنز تلخ روزگار این بود که مرحوم یزدی زمانی متهم به غربگرایی شد اما در لحظات آخر عمر موفق نشد ویزای آمریکا بگیرد. این نشان میدهد خیلی از برچسبهایی که زده شد، از سر خیرخواهی نبوده است. او سپس به ویژگیهای یزدی اشاره کرد و آنها را چنین برشمرد: پیشتازی در همه عرصههای علمی، فرهنگی، سیاسی و انقلابی، پرکاری و مداومت و پیگیربودن در کارها و ناامیدنشدن از راه طولانی مبارزه.
صادقی در ادامه گفت: دوستان در بیانیه اشاره کردند بزرگانی که پایهگذار حرکت جدید در دانشگاههای ما بودند از بازرگان تا سحابی توانستند دین را به عرصه جامعه بیاورند و با تبیین جدیدی از آموزههای اسلامی نسل دانشگاه را با اسلام و عدالتخواهی و سازگاری علم و دین آشنا کنند.
صادقی افزود: یکی از ویژگیهای خوب یزدی این است که زندگینامه خود را نوشت. این یک سند مهم است برای تاریخ ما در دوره معاصر. صادقی ادامه داد: یکی دیگر از ویژگیهای دکتر یزدی نهادسازی بود. زندگی او سرشار از نهادسازی است؛ چه وقتی که ایران بود و چه وقتی که به آمریکا رفت و انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا و انجمن اسلامی پزشکان آمریکا و کانادا را تأسیس کرد. همچنین مؤسس مسجد هیوستن و مدیر جماعت اسلامی آنجا بود و نهضت سماع را نیز پایهگذاری کرد.
محمود صادقی در اینجا به پیام تسلیت مقام معظم رهبری به مناسبت درگذشت مهندس بازرگان و دکتر سحابی اشاره کرد و همچنین بخشی از پیام امام خمینی به مهدی بازرگان به مناسبت مأموریتش برای تشکیل دولت موقت را قرائت کرد و این پیامها را دلالتهایی دانست بر نحوه فعالیتهای نهضت.
صادقی در ادامه به موضوع تفرقهای بهوجودآمده بین نیروهای انقلابی بعد از انقلاب اشاره کرد و از زبان دکتر یزدی گفت او یکی از علل تفرق را سهمخواهی میدانست. به گفته صادقی، یزدی معتقد بود برخی خود را درگیر هزینههای انقلاب نکردند و به محض ظاهرشدن آثار پیروزی دنبال سهمخواهی رفتند. یزدی همچنین در این زمینه گروههای چپ و مسلح چپ را یکی از علل تفرق میدانست. یزدی معتقد است آنها در ایام انقلاب با حضور فعال در اشغال پایگاههای نظامی و انتظامی، قدرت خود را گسترش داده بودند و جزء اولین گروههایی بودند که با زبانی تلخ به دولت موقت حمله کردند.
به گفته صادقی، یزدی همچنین جنگ عراق و تفوق مکتبگرایی بر ملیگرایی را عاملی دیگر دانست که باعث شد نیروهای انقلابی از هم دور شوند.
صادقی افزود: «به نظر میآید یزدی خواسته راه را نشان دهد؛ اینکه چگونه میشود به حرکت اول بازگشت». صادقی در ادامه گفت: «یزدی میگفت اوایل انقلاب فرصتی برای مشارکت در ایجاد دولت فراهم شد. اما به دلیل اینکه تجربه نداشتیم، نیروهای تشکیلدهنده پتانسیل خود را صرف خنثیکردن یکدیگر کردند». صادقی در ادامه ابراز امیدواری کرد که امروزه نشانههایی از همگرایی دیده میشود. او حرکت اعتدالی دولت فعلی را نمونه بارزی از این گرایش دانست که در بدنه نظام رشد کرده است. صادقی گفت: «دولت روحانی درحالحاضر یک حرکت اعتدالی را آغاز کرده است. صادقی در ادامه گفت شرایط فعلی کشور نسبت به آن زمان تغییر کرده است و ما از شرایط اول انقلاب عبور کردهایم و بعضی نیروهای اول انقلاب معتدل شدهاند. او در ادامه افزود درحالحاضر از دولت روحانی انتظار داریم علاوه بر استفاده از اصلاحطلبان از گروههای ملی و مذهبی که کولهبار تجربه هستند، در اتاق فکر خودش استفاده کند.
صادقی در ادامه صحبتهایش به سخنان توسلی اشاره کرد و با خواندن بخشی از متن کتاب دکتر یزدی گفت: «برای تحقق آرمان حاکمیت ملت راهی طولانی آمدهایم و راهی طولانی در پیش داریم که ناامیدی در آن، یک گناه نابخشودنی است».
او در ادامه افزود: «در این راه بیشترین ناملایمتیها را دوستان نهضت متحمل شدند. اما آنها در این خاک ریشه داشتند و باقی ماندند و کوچ نکردند؛ اینها الگوهای امیدواری برای جامعه ما هستند».
او در ادامه یادی از شهید حججی کرد و گفت: «درختی که امروز شهید حججی با خون خود آن را آبیاری کرد، با زحمت و خون امثال چمران و یزدی در لبنان کاشته شد»
صادقی افزود: «با این نگرش میتوان همه کسانی را که عرق خدمت به نظام دارند، به حرکتی از جنس حرکت اول فرابخوانیم. همه باید بتوانیم گذشت کنیم و سیستم هم انعطاف بهخرج دهد. من در دوستانی که ناملایمتی دیدهاند این را میبینم که بتوانند این تفرق را به وحدت تبدیل کنند». او در ادامه به چالشهای مختلف پیشروی کشور اشاره کرد و گفت: «اگر مطبوعات اجازه نقد نداشته باشند، فساد بهوجود میآید و کسی هم جرئت نقدکردن آن را ندارد».