اعتماد ـ امیرعباس آذرم‌وند ـ براساس گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت اشتغال در تابستان سال ۱۳۹۶، نرخ بیکاری در کشور به ۱۱/۷درصد رسیده است. این مهم حاکی از رسیدن تعداد بیکاران به سه میلیون و ۱۰۰ هزار نفر است. این امر در حالی رخ می‌دهد که هم‌اکنون ۱۱ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دانش‌آموز و دانشجو در کشور وجود دارند و آنها نیز پس از فارغ‌التحصیلی نیاز به شغل خواهند داشت. این موضوع در کنار افزایش نرخ بیکاری جوانان به ۲۹ درصد، زنگ خطر را برای سونامی بیکاری در کشور به صدا در آورده است. به بیان دیگر بیکاری در ایران همچون گذشته، زنانه است ولی بیشترین تعداد بیکاران به گروه سنی زیر ۳۰ سال تعلق دارند. این در حالی است که حدود ۴۰ درصد از شاغلان ایران باید ساعات بیشتری از ۴۹ ساعت کار در هفته را صرف کار کردن کنند. مرکز آمار ایران در گزارشی که از وضعیت نیروی کار در تابستان سال جاری منتشر شده به ابعاد دیگری از بحران نیروی کار در ایران انگشت گذاشته است. مهم‌ترین روندی که از آغاز دهه ۹۰ به این سو آغاز شده، افزایش جمعیت فعال اقتصادی است. جمعیت فعال اقتصادی به افرادی گفته می‌شود که یا شاغل هستند یا جویای کار. این شاخص نشان‌دهنده میزان مشارکت جامعه در تولید ناخالص داخلی است. هرچند این شاخص برای کشورهای توسعه‌یافته عمدتا بیش از ۷۰ درصد است، ولی در ایران و ظرف دو دهه گذشته بالاترین رقم این شاخص به ۴۱ درصد رسیده است؛ یک‌بار در سال ۱۳۸۴ و این‌بار در تابستان سال جاری رقم فوق به دست آمده است. این در حالی است که سال ۱۳۹۰ این شاخص به ۳۶/۷درصد رسیده بود ولی به نظر می‌رسد با اجرای طرح‌هایی چون هدفمندی یارانه‌ها و مشکلات اقتصادی متعاقب آن افراد جویای کار در ایران افزایش یافتند. همین امر سبب شد تا سیاست‌های اشتغالزای دولت با وجود امیدواری‌ها نتوانند اثر دلخواه را بر مشکل بیکاری بگذارند. در این میان وزارت کار برای رفع این بحران دست به اجرای طرح‌هایی چون کارورزی زده است که به نظر نمی‌رسد در اشتغالزایی توفیق چندانی بیابد. از میان مردان ۶۵/۲ درصد در بخش جمعیت فعال اقتصادی قرار دارد و برای زنان این رقم ۱۶/۵ درصد است.
ناکام‌های اصلی بازار کار
این گزارش نشان می‌دهد که تعداد بیکاران ۱۰ ساله و بیشتر سه میلیون و ۲۵۶ هزار و ۸۲ نفر و بیکاران ۱۵ ساله و بیشتر سه میلیون و ۱۵۳ هزار و ۶۱۳ نفر است. بخش مهمی از جمعیت سه میلیون و ۱۰۰ هزارنفره بیکاران ایران را جوانان تشکیل می‌دهند. بر این اساس نرخ بیکاری جمعیت ۲۴-۱۵ ساله در استان‌ها نشان می‌دهد که در سال ۹۵ حدود ۲۹/۲ درصد از جمعیت فعال۲۴-۱۵ ساله در استان‌ها بیکار بوده‌اند. نرخ بیکاری جوانان میان ۱۵ تا ۲۹ سال نیز حاکی از آن است که یک میلیون و ۵۷۰ هزار نفر از بیکاران کشور در این بازه سنی قرار دارند و به همین دلیل بیکاری جوانان زیر ۳۰ سال ایران به رقم ۲۴/۴ درصد رسیده است. به بیان دیگر از هر چهار جوان کمتر از ۳۰ سال، یک نفر از هر امکانی برای داشتن شغل بی‌بهره است. این رقم در شهرها بیشتر است و آن طور که مرکز آمار خبر می‌دهد شاخص بیکاری جوانان شهرنشین ۲۷/۳ درصد است. از سوی دیگر در میان مردان فعال از نظر اقتصادی، ۹/۶ درصد افراد بیکار هستند و در میان زنان این شاخص به ۲۰ درصد رسیده است. درنتیجه می‌توان گفت بیکاری در ایران یک پدیده زنانه و متعلق به گروه سنی جوانان است.
۶۰۶ هزار چند شغله
با افزایش فاصله میان مزد و معیشت و ناکافی بودن مزد برای تامین هزینه‌های زندگی تعداد افراد دوشغله و بیشتر در کشور رو به افزایش گذاشت. هرچند در گزارش اخیر مرکز آمار اطلاعاتی در مورد تعداد افراد چندشغله وجود ندارد، اما آمارهای سال گذشته بیانگر این است که از ۶۰۶ هزار و ۷۹۱ نفر شاغل که شغل دوم دارند حدود ۳۰هزار و ۳۲۳ نفر کارفرما، ۳۶۴هزار و ۳۳۰ نفر کارکن مستقل، ۱۱۰هزار و ۴۰۲ نفر مزد و حقوق بگیر، ۳۹هزار و ۶۲۸ نفر کارکن فامیلی بدون مزد، ۱هزار و ۲۱۲ نفر مزد و حقوق بگیر بخش تعاونی، ۶۰هزار و ۸۹۳ نفر در مزد و حقوق بگیر بخش عمومی است.
وجود ۶۰۶ هزار و ۷۹۱ فرد دو شغله و چند شغله در کشور به این معناست که حداقل به تعداد این افراد فرصت‌های شغلی برای افراد متقاضی کاهش یافته است. اکنون می‌توان فهمید چرا تعداد بیکاران در جوانان زیر ۳۰ سال به رقم چشمگیر یک میلیون و ۵۷۰ هزار نفر رسیده است؛ آنها فرصت‌های شغلی خود را به افرادی با تجربه‌تر که از پس هزینه‌های معیشتی خود برنمی‌آیند باختند. اگر این تعداد فرد چند شغله در ایران نبود، قطعا نرخ بیکاری ایران نیز تک‌رقمی بود. درنتیجه وزارت کار می‌تواند به جای پرداختن به طرح‌های چالش بر‌انگیزی چون کارورزی یا تغییر قانون کار با افزایش رفاه اجتماعی و توازن بیشتر میان دستمزد و معیشت، به شکل بالقوه‌ای ۶۰۰ هزار شغل اشغال شده را آزاد کند.
در بین ۳۱ استان کشور نرخ بیکاری ۲۱ استان کاهش و ۹ استان رشد داشته است؛ همچنین نرخ بیکاری در تمام استان‌های کشور با تغییر مواجه بود و فقط در استان خوزستان این نرخ ثابت مانده است.
بر این اساس مقایسه نتایج مطالعات مرکز آمار ایران از شاخص‌های بازار کار در سراسر کشور نشان می‌دهد، نرخ بیکاری در ۲۱ استان آذربایجان شرقی، اردبیل، اصفهان، البرز، بوشهر، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قزوین، قم، کردستان، کرمان، کرمانشاه، کهگیلویه وبویراحمد، گلستان، گیلان و مازندران در تابستان امسال نسبت به تابستان سال گذشته روند نزولی داشته است. همچنین نرخ بیکاری در ۹ استان آذربایجان غربی، ایلام، خراسان شمالی، زنجان، لرستان، مرکزی، هرمزگان، همدان و یزد در تابستان ۹۶ نسبت به تابستان ۹۵ با رشد مواجه بوده است.
صف بیکاران در مقابل «بیگاران»
از ۳۹ میلیون و ۵۹۳ هزار و ۶۲۲ نفری که در اقتصاد کشور غیر فعال بودند، ۲۰میلیون و ۴۲هزار و ۴۲۹ نفر به علت مسوولیت‌های شخصی و خانوادگی تمایلی به پذیرش شغل ندارند. علاوه براین، ۱۱میلیون و ۵۵۹ هزار و ۴۹۲ نفر به دلیل اشتغال به تحصیل یا آموزش شاغل نیستند. همچنین سه میلیون و ۱۲۳هزار و ۲۴۱ نفر از افرادی که شغلی احراز نکرده‌اند، اعلام کرده‌اند که بی‌نیاز از انجام کار هستند. براساس این آمار، به طور تقریبی نیمی از جامعه ایران با وجود داشتن توانایی کار نمی‌کنند، به طور تقریبی ۳۹/۵ میلیون نفر در مقابل جمعیت حدود ۸۰ میلیونی کشور به دلایل متفاوت در تولید ناخالص داخلی نقشی ندارند. از سوی دیگر بیش از ۱۱/۵ میلیون نفر در حال تحصیل هستند که پس از طی دوران یاد شده وارد بازار کار کشور می‌شوند. همچنین نتایج نشان می‌دهد، ۷۴/۶درصد از جمعیت غیر فعال در مناطق شهری کشور و ۲۵/۴ درصد در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. بیش از ۵۰۰ هزار نفر اعلام کرده‌اند که از جست‌وجوی شغل دلسرد و ناامید شده‌اند.
علاوه بر این بخش کشاورزی ۱/۱۹ درصد شاغل‌های کشور را به خود اختصاص داده؛ این رقم برای بخش صنعت ۳۱/۴ درصد و برای بخش خدمات ۴۹/۵ درصد است. بنابراین دو بخش مولد اقتصاد ایران تنها به اندازه بخش خدمات توانسته‌اند فرصت‌های شغلی ایجاد کنند. همچنین تعداد افرادی که به اشتغال ناقص مبادرت می‌کنند. این مهم شامل شاغلانی می‌شود که به دلایلی، کمتر از ۴۴ ساعت در هفته کار می‌کنند و تمایل به انجام کار اضافی تا سقف میزان معمول یعنی ۴۴ ساعت در هفته دارند. در حال حاضر ۹/۲ درصد جمعیت فعال اقتصادی به این شکل شاغل شدند و طبعا آنها از درآمد کمتری نسبت به افرادی که شغل کامل دارند بهره مند می‌شوند. آمارها حاکی از این است که دو میلیون و ۳۳۵ هزار و ۴۷۸ نفر از «افراد در سن کار» کمتر از ۴۴ ساعت در هفته کار می‌کنند و به عنوان افراد دارای اشتغال ناقص شناخته می‌شوند.
از سوی دیگر تعداد افرادی که مجبور به کار کردن بیش از ۴۹ ساعت در هفته هستند ۴۰/۵ درصد است. براین اساس می‌توان ادعا کرد که بخش مهمی از شاغلان ایران کاری به مراتب پرفشارتر از یک کار طبیعی دارند و این در حالی است که ۶۰۶ هزار نفر نیز چند شغله هستند. در طرف مقابل جمعیت سه میلیون و ۱۰۰ هزار نفره بیکاران و دو میلیون و ۳۳۵ هزار نفری شاغلان پاره‌وقت قرار دارند.
