آرش عزیزی - ایران وایر
صد و بیست سال است که وزرای خارجه آمریکا پیش از پایان دوره‌شان از کار برکنار نشده‌اند اما دونالد ترامپ شاید این رکورد تاریخی را بشکند. دیروز رسانه‌های آمریکا خبر دادند که کاخ سفید در عرض چند هفته آینده، رکس تیلرسون، وزیر خارجه، را برکنار می‌کند و او را مایک پومپیو، رئیس سازمان سیا، جانشین می‌کند. طبق این طرح جای خالی آقای پومپیو را سناتور تیم کاتن از آرکانزا پر می‌کند.
اندکی پس از انتشار این گزارش ها، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به نقل از جان کلی، رئيس دفتر دونالد ترامپ برکناری تیلرسون را تکذیب کرد. با وجود تکذیب این خبر، طرح این ایده گفتگوهای بسیاری را در میان محافل های سیاسی و رسانه ای برانگیخته است.
وزیر خارجه آمریکا پیش از پذیرفتن این شغل مهم حتی یک روز هم سابقه کار در دولت، سیاست یا ارتش را نداشت و آبش با خیلی جمهوری‌خواهان تندروی اطراف ترامپ در یک جوب نمی‌ود. او بارها با ترامپ شاخ به شاخ شده، از جمله بر سر موضوع توافق هسته‌ای با ایران. در عوض پومپیو از نزدیک‌ترین اعضای تیم ترامپ بوده. رئیس‌جمهور حتی او را وارد کابینه کرده. کاتن را نیز می‌توان بدون اغراق سرسخت‌ترین سناتور مدافع ترامپ در زمینه مسائل امنیت ملی دانست.
اولین باری که نام پومپیو و کاتن در کنار هم مطرح شد در اواخر ژوئیه ۲۰۱۵، چند روز پس از امضای برجام در وین بود. مایک پومپیو آن روزها نماینده کنگره از جناحِ «تی پارتیِ» حزب جمهوری‌خواه بود و تیم کاتن سناتوری تازه‌کار. بعد از این‌که نمایندگان کاخ سفید در جلسه‌ای محرمانه به نمایندگان کنگره از جزئیات برجام خبر دادند، پومپیو و کاتن در کنار هم جنجالی به راه انداختند و به وجود «قراردادهای مخفی» در قالب برجام اعتراض کردند. اشاره آن‌ها به اسناد فنی بود که قرار بود مطابق روال مابین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران رد و بدل شود و آمریکا به آن‌ها دسترسی نداشت.
کاخ سفید و وزارت خارجه تاکید کردند وجود چنین توافق‌های فنی طبیعی است اما اعتراضات پومپیو و کاتن راجع به «قراردادهای مخفی» موفق شد تاثیری چشمگیر بر واکنش‌ها به برجام داشته باشد و حتی بعضی دموکرات‌ها را هم دچار تردید در مورد رای دادن به آن کند.
پومپیو و کاتن جنجال را با انتشار بیانیه‌ای مشترک شروع کردند. آن‌ها در هفته پیش از این بیانیه در سفری به وین با مقامات آژانس هم دیدار کرده بودند تا علاقه نزدیک خود به موضوع برجام را نشان دهند. کاخ سفید در پاسخ به این انتقاد در صفحه رسمی توئیتری که برای موضوع برجام درست کرده بود نوشت: «ما قرارداد «مخفی» یا «جانبی» با ایران نداریم. کنگره تمام آن اسنادی که ما راجع به برجام داریم در اختیار دارد.» اما وقتی معلوم شد حرف پومپیو و کاتن به کرسی نشسته که جان باینر، رئیس مجلس نمایندگان، و میچ مک‌کانل، رهبر اکثریت سنا، در نامه‌ای به باراک اوباما خواهان دریافت این اسناد شدند.
برای کسانی که پومپیو را می‌شناختند عجیب نبود که این نماینده ایتالیایی‌تبار تازه به کنگره راه یافته چنین مواضعی داشته باشد. او چند ماه قبل، در دسامبر ۲۰۱۴، زمانی که نه تنها توافق وین که «تفاهم لوزان» هم هنوز منعقد نشده بود با حمله به مذاکرات هسته‌ای گفت: «آیت‌آلله خامنه‌ای شاهد است که آمریکا به ایران اجازه می‌دهد قدرتش را گسترش دهد و در عین حال رئیس‌جمهور ما برایش نامه می‌نویسد و می‌گوید ما از منافع ایران حمایت می‌کنیم. این اوضاع خطرناک است. جمهوری اسلامی بدون دسترسی به بازارها توان غذا دادن به مردم خودش را هم ندارد و رئیس‌جمور ما به ملتی که این همه شهروند آمریکا را کشته پاداشِ برداشتن تحریم‌ها را می‌دهد. ما باید به روشنی بگوییم که غنی‌سازی هسته‌ای درون ایران به هیچ دلیلی قابل پذیرش نیست.»
پومپیو بزرگ‌شده کالیفرنیا است و در زمان جنگ سرد، در در کشورهای اروپای شرقی خدمت می‌کرد. او در سه دوره حضور خود در کنگره از حمایت مالی قابل توجه برادران کوک برخوردار بود که طرفدار راست‌ترین جناح حزب جمهوری‌خواه هستند. کوک‌ها البته پیش از این سابقه همکاری تجاری با آقای پومپیو را هم داشتند. بعد از آن بیانیه مشترک با کاتن، پومپیو در نوامبر ۲۰۱۵ به اسرائیل سفر کرد و با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر این کشور، دیدار کرد و او را «شریک واقعی مردم آمریکا» خواند و گفت: «تلاش‌های نتانیاهو برای پیشگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای فوق‌العاده قابل تحسین است و من عمیقا ممنون این اقدامات هستم.»
ترامپ که رئیس‌جمهور شد، پومپیو در توئیتر راجع به برجام اعلام کرد: «امیدوارم شاهد عقب زدن این توافق وحشتناک با بزرگ‌ترین دولت حامی تروریسم در جهان باشیم.» وقتی ترامپ، پومپیو را به عنوان رئیس سازمان سیا برگزید، بسیاری به سابقه تندروانه او در مورد ایران اشاره کردند. حتی تیتر روزنامه لیبرال هارتز در اسرائیل نیز به همین اشاره داشت. در سوی دیگر اما «ائتلاف یهودیان جمهوری‌خواه» این انتصاب را ستود و مت بروکز، مدیر اجرایی این ائتلاف، گفت «انتخابی فوق‌العاده است» چرا که پومپیو «سال‌ها است دوست یهودیان آمریکا و دوست واقعی اسرائيل بوده است» و افزود: «مخالفت سرسختانه او با توافق هسته‌ای ایران نشان می‌دهد که منافع ما را در قلب خود دارد و ما افتخار می‌کنیم که از او حمایت کنیم.»
یکی از اولین اقدامات پومپیو پس از دریافت سمت جدید سفر به ترکیه و عربستان سعودی بود که در فوریه ۲۰۱۷ انجام گرفت. او در این سفر هم با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، دیدار کرد و هم مدال ویژه سازمان سیا را به گردن ولیعهد وقت عربستان، محمد بن نایف، آویخت. این اقدام دومی را اولی نشانه نزدیکی ترامپ و ریاض دانستند.
پومپیو در اقداماتی که ترامپ اخیرا علیه برجام و در تلاش برای تغییر سیاست آمریکا راجع به ایران انجام داده، نقش کلیدی داشته است. یکی از مهمترین بخش‌های سخنان ترامپ در روز ۱۳ اکتبر که سیاست جدید را اعلام کرد این ادعا بود که جمهوری اسلامی «به القاعده کمک می‌رسانده.» دولت دبلیو بوش با ادعاهایی مشابه در مورد صدام حسین که بعدا معلوم شد بنیانی نداشته‌اند، تدارک حمله به عراق را چیده بود، اما بنیان این ادعا را پومپیو با انتشار به موقع اسنادی که آمریکایی‌ها پس از کشتن بن لادن از مقر او گرفته بودند فراهم کرد. پومپیو بخصوص به این خاطر زیر ضرب انتقاد بود که پیش از انتشار علنی اسناد آن‌ها را در اختیار «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» قرار داده بود که اتاق فکری نومحافظه‌کار و به شدت مخالف برجام است. پومپیو در جلسه‌ای که همین بنیاد سازمان داده بود در دفاع از حرف‌های ترامپ گفت: «این [همکاری ایران و القاعده] رازی مشهور است. مواردی بوده که ایرانی‌ها در کنار القاعده عمل کرده‌اند.»
تام کاتن ۴۰ ساله از جوان‌ترین چهره‌های مشهور کنگره آمریکا است و مثل پومپیو سابقه نظامی دارد. او اولین بار نام خود را در مارس ۲۰۱۵ مطرح کرد. کاتن نامه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای نوشت که به امضای ۴۷ از ۵۴ سناتور جمهوری‌خواه رسیده بود. کاتن در این نامه به خامنه‌ای گفت هر توافقی که با اوباما امضا کند لزوما در دولت بعدی اعتبار نخواهد داشت.
نامه، کاتن را مشهور کرد و به واکنش مستقیم عالی‌ترین مقامات در ایران و آمریکا انجامید. اوباما گفت کاتن «ائتلاف غریبی» با تندروهای ایران دارد و افزود: «من به جای این سناتورها از کارشان شرمسارم. به آیت‌الهی که مدعی‌اند دشمن مرگبار ما است نامه نوشته‌اند و استدلال اصلی‌شان این است که با رئیس‌جمهور ما معامله نکنید چون او قابل اعتماد نیست... چنین چیزی تقریبا بی‌سابقه است.»
جواد ظریف نیز به نامه کاتن جواب داد و گفت بر خلاف ادعای سناتور بر اساس قانون بین‌الملل آمریکا نمی‌تواند تعهداتش را به صرف تغییر دولت پس بگیرد. کاتن اما با دفاع از نامه خود به عنوان یکی از چهره‌های اصلی سنا در ضدیت با برجام مشهور شد. او در گفتگویی با تلویزیون «سی بی اس» گفت به هیچ وجه از نوشتن نامه به خامنه‌ای پشیمان نیست و افزود: «ایران همین حالا کنترل تهران را به دست دارد و هر روز بیشتر دمشق و بیروت و بغداد و حالا صنعا هم به دست‌شان افتاده.» شیوه‌ای که کاتن از کنترل «تهران» به دست ایران گفته بود باعث شد کاربران توئیتر در فضای داغ آن روزها او را به تمسخر بکشانند. بعضی‌ها تصاویر رستوران‌های تهران که قرمه سبزی سرو می‌کردند منتشر کردند و شوخی می‌کردند که جای نگرانی است که تهران هم افتاده دست ایرانی‌ها. اما همه این‌ها باعث مشهورشدن بیشتر کاتن شد.
سناتور جوان در گفتگوی دیگری با «ام اس ان بی اس» گفت: «ایران جز تندرو چیزی ندارد. ۳۵ سال است که دارند آمریکایی‌ها را می‌کشند. صدها نیرو را در عراق می‌کشند. پنج پایتخت خاورمیانه در دست‌شان است. تهران تندرو است و دیگر هیچ.»
پیش از این ماجرا، کاتن خیلی شناخته‌شده نبود اما کسانی که سابقه او را دنبال کرده باشند، نباید از مواضعش خیلی متعجب باشند. میلیاردرهای آمریکایی طرفدار اسرائیل از مهمترین حامیان مالی او بودند و از جمله «کمیته اضطراری اسرائیلِ» ویلیام کریستول نزدیک یک میلیون دلار کمک مالی به او کرده است. در سال ۲۰۱۳ بود که کاتن لایحه‌ای به مجلس آورده بود که بازرگانی با اقوام ایرانیان تحت تحریم آمریکا را هم ممنوع می‌کرد، از همسر و فرزند گرفته تا عمو و خاله و پسرخاله و نوه و نتیجه. تناقض آشکار این لایحه با قانون اساسی آمریکا باعث عقب کشیدنش شد.
اما جنجالی‌ترین موضع کاتن راجع به ایران چند هفته پس از نامه به خامنه‌ای اتخاذ شد. در آوریل ۲۰۱۵ و در قالب برنامه‌ای رادیویی بود که او گفت حمله نظامی به ایران می‌تواند بدیلی مناسب باشد و از آن دفاع کرد. کاتن گفت: «اگر هم حمله نظامی لازم باشد، رئیس‌جمهور می‌خواهد این تصویر را بدهد که باید ۱۵۰ هزار نیروی به شدت مسلح دوباره مثل عراق وارد خاوورمیانه شوند. اما اصلا چنین چیزی نیست. می‌توانیم کاری مثل کار رئیس‌جمهور کلینتون در عملیات روباه صحرای دسامبر ۱۹۹۸ انجام بدهیم. چند روز بمباران دریایی و هوایی علیه سلاح‌های کشتار جمعی عراق.» اشاره او به بمباران چهار روزه آمریکا علیه صدام حسین بود که پس از آن صورت گرفت که بازرسان سازمان ملل گفتند دولت عراق با آن‌ها همکاری کامل به عمل نمی‌آورد. کارشناسان به توان نظامی متفاوت ایران ۲۰۱۷ و عراق ۱۹۹۸ و مواردی دیگر اشاره کرد
اقدام بعدی کاتن همکاری با سازمان مجاهدین خلق بود که زمانی در فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا قرار داشت. او در ماه مه در کنار سناتور تام تیلیسِ جمهوری‌خواه در جلسه‌ای شرکت کرد که «سازمان جوامع ایرانی-آمریکایی» سازمان داده بود که در واقع پوششی است برای سازمان مجاهدین خلق. این جلسه «پس از تفاهم لوزان، اکنون چه؟» عنوان داشت و سخنرانان آن عموما خواهان قطع فوری مذاکرات هسته‌ای با ایران بودند. در واکنش به این اقدام وب‌سایت محافظه‌کار «نیوامریکن» تیتر زد: «سناتور تیم کاتن با گروه مسلمان، مارکسیست و رادیکال متحد می‌شود.»
بااین سوابق طبیعی است اگر پومپیو و کاتن در کنار نیکی هیلی، سفیر آمریکا در سازمان ملل قرار بگیرند، افرادی که موضعی تندروانه راجع به ایران دارند در برخی از مهمترین سمت‌های دولت ترامپ سرکار خواهند بود. موقعیتی که می تواند روزگاری تازه برای سیاست خارجی ترامپ در قبال ایران و به خصوص برجام رقم زند.
