"به شاه یادآور شدم که در فرصت های گوناگون از من خواستند که با ایشان در نهایت صراحت صحبت کنم. پس از آن بی پرده سخن گفتم. بدواً نسبت به مسئولیت هایشان نه تنها به شخص خودشان بلکه به مملکتشان سخنانی معروض داشتم. به دنبال آن اظهار داشتم که اعلام مواضعشان بوی تهدید می دهد و به همین خاطر آن چنان که باید و شاید در واشنگتن مورد استقبال قرار نمی گیرد و به نتایج مورد نظر ایشان نمی رسد. به ایشان گفتم که در نادرستی این گفته نباید تردید داشت که آمریکا به اهمیت ایران واقف نیست و نسبت به آن بی توجه است. این را با استناد به داده ها و شواهد بی برو برگرد نسبت به درک دل نگرانی هایی که در گذشته به معرض نمایش در آمده، اظهار داشتم. سپس و برای چندمین بار از کمک های نظامی و اقتصادی آمریکا به ایران حرف زدم و بر اولویت کمک های اقتصادی نسبت به کمک های نظامی تأکید کردم؛ با اعتقاد به این که بهبود اقتصادی و اجتماعی برای کشوری چون ایران مطمئن ترین راه رسیدن به استحکام پایدار است...در این جا شاه از این که فرصت گفت و گوی هرچه سریع تر با رییس جمهور آمریکا فراهم نیامده و دیدار دو رهبر به ماه سپتامبر موکول شده ابراز تأسف کرد و گمانه زنانه پرسید آیا امکان ترتیب دادن یک سفر خصوصی به واشنگتن وجود دارد. با ابراز تمایل نسبت به سفری به کانادا ایشان را از این فکر منصرف کردم و تصور می کنم که متوجه شدند که چنین سفری غیر قابل انجام است"[۳۲].

سپس وزارت امور خارجه آمریکا به کاخ سفید درباره دیدار آتی شاه می نویسد:

"شاه می خواهد رهبری ایالات متحد را متقاعد کند که هم ایران و هم شخص خودشان جزء اساسی دنیای آزاد هستند و این که ایالات متحد باید سرنوشت خود را به سرنوشت ایشان گره بزند...ما از وجود یک دولت اصلاح طلب در ایران حمایت می کنیم و از کوشش های این دولت جهت دستیابی به تغییرات و پیشرفت های فراگیر و جلوگیری از یک انقلاب مهار گسیخته پشتیبانی می کنیم. حضور شاه در ایران و حمایت یا لااقل تساهل ایشان نسبت به یک دولت اصلاح طلب مانند دولت کنونی، اساسی است. انتخاب بلافصلی که وجود دارد هرج و مرجی است که در بهترین حالت به ایرانی ضعیف ، ناتوان و بی طرف که لقمه سهل الوصولی برای شوروی است می انجامد. در نتیجه باید شاه را متقاعد کنیم که هم سرسختانه از ایشان حمایت می کنیم و هم این که ایشان باید در جهتی حرکت کنند که ما اساسی می دانیم"[۳۳].

شاه در دیدار با کندی مجدداً نسبت به برخورد دوگانه و تبعیض آمیز آمریکا با ایران و ترکیه اعتراض کرد و گفت: "آمریکا با ترکیه مانند همسر و با ایران مانند صیغه ای رفتار می نماید"[۳۴].

شاه در ۲۷ تیر ۱۳۴۱ استعفای علی امینی را پذیرفت و در ژوئیه ۱۹۶۲ اسدالله علم را جایگزین علی امینی کرد که نخست وزیری اش تا اسفند ۱۳۴۲ دوام یافت. ویلیام داگلاس- قاضی دادگاه عالی و مشاور نزدیک کندی- گفته است که قبل از ترور رئیس جمهوری موضوع برکناری شاه در دستور کار کاخ سفید قرار گرفت:

"بارها درباره شرایط و فساد همه گیر در ایران با جک[کندی] صحبت کرده بودم. شاه در سفری رسمی [در اوایل ۱۹۶۲] مهمان کندی بود. پس از آن سفر، جک به این نتیجه رسید که شاه آدم قابل اعتمادی نیست...برنامه این بود که آمریکا حمایت خود از شاه را قطع کند و او را به برکناری از سلطنت وادارد، پسرش را به تخت سلطنت بنشاند و شورای سلطنتی تشکیل داده شود(حتی اعضای شورا هم انتخاب شده بودند)"[ ۳۵].

عمق نفوذ دولت آمریکا در ایران از همین یک گزارش هم به خوبی روشن می شود که تا چه میزان بوده است. دولت کندی نه تنها تصمیم به برکناری شاه گرفته بود، بلکه اعضای شورای سلطنت را هم انتخاب کرده بود.

پس از رویدادهای ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شاه تصمیم گرفت تا علم را برداشته و منصور را جایگزین او سازد. این موضوع را با سفیر آمریکا - و در ۲۳ ژوئن با یک مقام آمریکایی- در میان می گذارد. در ۲۵ اکتبر ۱۹۶۳ مجدداً با سفیر آمریکا ملاقات کرده و به او می گوید:

"به توانایی های منصور به عنوان یک رهبر سیاسی"، امید چندانی ندارد. با این حال، به گمانش "در شرایط کنونی، بهتر از او کسی در صحنه نیست"[۳۶].

شاه در ۱۷ اسفند ۱۳۴۲ حسنعلی منصور را جایگزین علم کرد. انتخابات در پیش بود و شاه می خواست مجلسی مطابق میل بسازد. به همین دلیل، "کمیته ای متشکل از علم و منصور و نماینده ای از ساواک ترکیب مجلس آینده را به بحث گذاشتند...در این جلسات حتی ترکیب رهبری مجلس آینده هم به همین ترتیب تعیین شد. سرانجام سیاهه نمایندگان مجلس آتی تهیه شد و برای تأیید نهایی به "شرف عرض" رسید. پس از تأیید شاه، تمامی این کاندیداها در "انتخابات آزاد" بعدی به نمایندگی مجلس برگزیده شدند" [۳۷].

آمریکا در این دوران فروش اسلحه و آمدن مستشاران نظامی آمریکایی را منوط به استفاده آن ها و کل خانواده شان از مصونیت دیپلماتیک (امتیاز ویژه ویژه ی کاپیتولاسیون) کرد. شاه آن را پذیرفت و به تصویب مجلس گوش به فرمان خود رساند. شاه پروژه بسط قدرت شخصی را به سرعت تعقیب می کرد. آرمن مایر- سفیر آمریکا در تهران- در گزارشی تحت عنوان "شاه و آمریکا" در این خصوص نوشته بود که شاه :

"هر روز بیشتر مثل پدرش می شود...استقلال رأی پیدا می کند و به شیوه ای غریزی، مستبدانه حکم می راند...شاه می خواهد مملکتش موضعی مستقل داشته باشد...او نیک می داند که چطور در ماجرای آذربایجان و در زمان مصدق، آمریکا تاج و تختش را نجات داد...می توانیم با ادامه گفت و گو و مذاکره با او در زمینه تسلیحات، نفوذ خود را در عرصه های مختلف روابط فی مابین حفظ کنیم. به علاوه، اگر بتوانیم بخش عمده ی[۲۰۰ میلیون دلاری که قرار است ایران اسلحه بخرد] را به خود تخصیص دهیم، می توانیم به مسأله کسری موازنه ارزی که گویا کماکان مسأله عمده واشنگتن است، کمکی کنیم...شکی ندارم که دیگر نمی توانیم به شاه دستور بدهیم و سیاست هایش را به او تحمیل کنیم"[۳۸].

در مه ۱۹۶۴(۱۳۴۳) ، سازمان "شس آی ای" ، در گزارشی درباره اوضاع ایران نوشته بود: "معلوم نیست که آیا برنامه ریزی های نوسازی ایران به شکلی بیش و کم مسالمت آمیز پیش خواهد رفت یا آن که در آینده باید انقلاب و خشونت را انتظار داشت. اصلاحات شاه نیروهای اجتماعی جدیدی را شکل بخشیده و به حرکت در آورده و بالمآل همین نیروها، به نحوی از انحأ، تغییراتی اساسی در جامعه ی ایران فراهم خواهند آورد"[۳۹].

دفتر اطلاعات و تحقیقات وزارت امور خارجه آمریکا در سال ۱۹۶۵(۱۳۴۴) طی گزارشی درباره شاه، سلطانی شدن تمام عیار رژیم را به خوبی توصیف کرده اند. در این گزارش آمده بود:

"شاه کنونی فقط پادشاه نیست. در عمل نخست وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح هم هست. تمام تصمیمات مهم دولت را یا خود اتخاذ می کند، یا باید پیش از اجرا، به تصویب او برسد. هیچ انتصاب مهمی در کادر اداری ایران بی توافق او انجام نمی گیرد. کار سازمان امنیت را به طور مستقیم در دست دارد. روابط خارجی ایران را هم خودش اداره می کند. انتصابات کادر دیپلماتیک همه با اوست. ترفیعات ارتش، از درجه سروانی به بالا، تنها با فرمان مستقیم او صورت می پذیرد. طرح های اقتصادی...از تقاضای اعتبار خارجی گرفته تا محل تأسیس یک کارخانه...همه برای تصمیم گیری نهایی به شاه ارجاع می شود. اداره دانشگاه ها نیز بالمآل در دست اوست. هم اوست که تصمیم می گیرد چه کسانی به جرم فساد محاکمه خواهند شد. نمایندگان مجلس را او بر می گزیند. در عین حال، تعیین میزان آزادی عمل مخالفان در مجلس هم به عهده اوست. تصمیم نهایی در مورد لوایحی که به تصویب مجلسین می رسد با اوست. شاه یقین دارد که در شرایط فعلی، حکومت فردی او تنها راه حکمروایی بر ایران است"[۴۰].

در این زمان برخی از دلسوزان به شاه می گقتند که وقتی تمامی قدرت را در خود جمع می سازی، همه مخالفت ها هم معطوف به شخص خودت خواهد شد، نه حکومت. اما شاه در پاسخ می گفت: ملت ایران همیشه با شاه رابطه ویژه ای داشته است. ملت هیچ گاه در برابر شاه نمی ایستد.

در سال ۱۹۶۶(۱۳۴۵) ، رئیس اداره تحقیقات و اطلاعات وزارت امور خارجه آمریکا می نویسد:

"در زمینه سیاسی، شاه زمینداران و روحانیون را از خود دور کرده، بی آن که توانسته باشد بخش اعظم روشنفکران اصلاح طلب و اعضای طبقه متوسط را به طرف خود جلب کند...تاکنون رغبتی به همکاری با عناصر اصلاح طلب نشان نداده و بدین سان خود را از حمایت موثرترین نیروهایی که می تواند اصلاحات مورد نظر او را جامه عمل بپوشاند محروم کرده است...سرانجام روزی گروه های مختلف مخالف رژیم، بر محور خواست مشترک محدود کرده قدرت شاه متحد خواهند شد. اگر شاه نتواند اصلاحاتی را که آغاز کرده بود به انجام برساند، آن گاه مخالفان هم شعار فوری و هم حمایت توده ای لازم برای برانداختن شاه را در اختیار خواهند داشت...پیش از آن که[ایران] به چنین بن بستی برسد نوعی مصالحه و سازش سیاسی مرجح خواهد بود"[۴۱].

اما شاه گوشش به توصیه هایی که به کاهش قدرت شخصی اش و آغاز فرایند دموکراتیزه شدن می انجامید، بدهکار نبود.او از بالا تمامی راه های اصلاح سیاسی را مسدود کرد.

در ادامه همین گزارش، رابطه شاه با کل ساختار سیاسی به خوبی تحلیل شده است. این که شاه از کجا آغاز کرد و به کجا رسید. نخست وزیران "چاکر" و نمایندگان مجلسین که خود شخصاً آنها را انتخاب می کرد. در ادامه نوشته است:

"از پایان جنگ جهانی دوم تا سال ۱۹۵۳ قدرت[در ایران] در دست نخست وزیر قابل و کابینه های آنان بود. قوام السطنه، رزم آرا و مصدق هر یک به نوبه خود مانع از آن شدند که شاه بتواند نقش چیره و مسلطی در سیاست ایران پپدا کند. مبارزات شاه علیه این وزیران قدرتمند در او تأثیری ماندگار گذاشت و باعث شد که امروزه دیگر به آسانی حاضر نباشد قدرتی را که با تلاش و دشواری به کف آورده به دیگران وابگذارد. از زمان برانداختن مصدق تا امروز، تنها علی امینی کوشید اختیارات قانونی نخست وزیر را احیا کند و در دست گیرد. پس از نخست وزیری سرلشکر زاهدی(۵۵- ۱۹۵۳) شاه تنها کسانی را به صدرات برگمارد که به شخص او وفادار بودند. حسین علاء یک درباری وفادار بود؛ اقبال مدیری پرکار، شریف امامی مهندسی کارمند مسلک و علم دوست نزدیک و قدیمی شاه بود. منصور هم تکنوکراتی بلندپرواز بود و پس از مرگ منصور نیز هویدا سرکار آمد که کاردان اما بی جذبه بود. این افراد دو نکته مشترک داشتند: همه مطیع منویات ملوکانه بودند و هیچ کدام در میان توده مردم پایگاه مستقل نداشت. در آینده نیز قاعدتاً شاه کسی را که در میان مردم طرفداران زیادی داشته باشد به پست نخست وزیری برنخواهد گمارد. مجلسین، مانند نخست وزیر و کابینه اش، همه بخشی از ظاهر حکومت مشروطه ای هستند که شاه از سر ناچاری، و به خصوص برای تحکیم موقعیت جهانی اش به عنوان یک پادشاه مشروطه، به حفظ آنها وادار شده است. در انتخابات سال ۱۹۶۳ شاه شخصاً نمایندگان مجلس شورا و سنا را برگزید"[۴۲].

بعد از ترور منصور، شاه در ۷ بهمن ۱۳۴۳ امیر عباس هویدا را مأمور تشکیل دولت کرد. هویدا به شاه می گوید که فاقد تجربه این شغل است. شاه به او می گوید:"خودمان یادتان خواهیم داد"[۴۳]. در سال ۱۹۶۷ که هویدا- با اجازه شاه- قرار بود به آمریکا رفته و با رئیس جمهور آن کشور دیدار کند، وزارت امورخارجه آمریکا به رئیس جمهور نوشته بود که در دیدار با هویدا:

"باید از پرس و جو درباره احزاب سیاسی در ایران احتراز کرد، چون پارلمان ایران در واقع یک نظام تک حزبی است. ایران یک دموکراسی "هدایت شده" است که در آن یک یک نمایندگان پارلمان توسط شاه برگزیده شده اند"[۴۴].

دفتر اطلاعات و تحقیقات وزارت امورخارجه آمریکا در سال ۱۹۶۸ طی گزارشی می نویسد:

"به رغم رفاه روزافزون، و به رغم این واقعیت که قدرت نیروهای مخالف هر روز کاهش بیشتر پیدا می کند، اما شاه کماکان به مردم اجازه فعالیت سیاسی آزاد نمی دهد و آنها را از حق تشکل محروم داشته است. حزب ایران نوین هم که در سال ۱۹۶۳ تشکیل شد، پس از مدت کوتاهی عملاً از هرگونه درگیری سیاسی دوری می جست و آشکارا به آلت فعل رژیم کنونی بدل شد. شاه ظاهراً آگاهانه تصمیم گرفته که با بالا بردن سطح زندگی مردم، آنان را از مشارکت در امور سیاسی منصرف سازد"[۴۵].

بعد دوران نیکسون فرا رسید که مطابق دکترین او، به جای آن که آمریکا نقش ژاندارم جهانی را بازی کند، در هر منطقه باید ژاندارم هایی داشته باشد و امنیت آن منطقه را به آنها بسپارد. از نظر آمریکا شاه بهترین دولتی بود که می توانست نقش ژاندارم خلیج فارس را بازی کند. وزارت خارجه آمریکا در این خصوص گفته بود:

"ایران بهتر از هر کشور دیگری می تواند ثبات و امنیت منطقه خلیج فارس را تضمین و تأمین کند. لاجرم، آمریکا کماکان به همکاری های لازم با ایران در زمینه های[نظامی و دفاعی] ادامه خواهد داد... آمریکا از آن پس پذیرفت که...تصمیمات مربوط به چند و چون خرید اسلحه برای ارتش ایران را باید عمدتاً به عهده ایران واگذاشت"[ ۴۶].

شاه همه امور را در چنگ خود داشت. در مارس ۱۹۷۳ به علم گفته بود:

"به وزارت خارجه گفته ام که هیچ مقامی غیر از خود من حق ندارد در کارهای وزارت خارجه مداخله بکند، حتی گفته ام برادر هویدا که نماینده ما در سازمان ملل است حق ندارد به نخست وزیر گزارش بدهد، حتی تلفن بکند. او را توبیخ کردم که چرا به برادرت گزارش های وزارت خارجه را می دهی.(معلوم نیست این دو برادر چه غلطی کرده اند که این طور آبروی آنها بر باد می رود)"[ ۴۷].

در این دوران سرکوب نیز به شدت افزایش یافته بود. فرانس فیتز جرالد، برادرزاده سفیر آمریکا، در سال ۱۹۷۴(۱۳۵۳) در مقاله ای تحت عنوان "به شاه هر چه می خواهد بدهید"، مشاهدات اش از ایران را این گونه بیان کرده بود:

"ساواک در سرسرای هر هتلی، در هر اداره دولتی و در هر کلاس دانشکده ای عوامل خود را دارد. این سازمان در استان ها، یک سرویس گردآوری اطلاعات سیاسی دارد و در خارج از کشور نیز بر تک تک دانشجویان ایرانی نظارت دارد...تحصیل کردگان ایرانی نمی توانند به جز حلقه دوستان نزدیک، به کس دیگری اطمینان کنند، زیرا نتیجه این کار برای آن ها و تمام افراد متعلق به آن گروه یکسان خواهد بود. ساواک به دلیل پاسخگو نبودن در خصوص فعالیت هایش، این هراس و نگرانی را تشدید می کند. افراد در ایران ناپدید می شوند و این موضوع در هیچ جایی ثبت نمی شود...شاه می گوید که دولتش هیچ زندانی سیاسی ندارد(به باور وی کمونیست ها مخالفان سیاسی نیستند بلکه مجرمان عمومی تلقی می شوند)، اما براساس برآورد سازمان عفو بین الملل، حدود ۲۰ هزار نفر زندانی سیاسی در کشور وجود دارد"[۴۸].

رژیم شاه نوع دیگری از تمرکز را هم پدید آورده بود که یک انسان شناس اروپایی پس از دیدار از منطقه بویراحمد گزارش کرد. می نویسد:

"میزان تمرکزگرایی که طی دهه گذشته ایجاد شده، واقعاً شگفت آور است. اکنون دولت به لحاظ عملی در همه ابعاد زندگی روزمره مداخله می کند. قرارداد زمین به واسطه دولت بسته می شود؛ و دولت در جمع آوری و بسته بندی میوه ها، کود شیمیایی زمین ها، خوراک دام، زنبورداری، بافت فرش، زادوولد کودکان، کنترل جمعیت، سازمان دهی زنان،آموزش دینی و کنترل بیماری ها دخالت دارد"[۴۹].

ریچارد هولمز- رئیس سازمان "سی آی ای" طی سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۱- در ۲۶ اسفند ۱۳۵۱ به عنوان سفیر آمریکا در ایران وارد تهران شد و تا ۵ دی ۱۳۵۵ سفیر آن کشور در ایران بود. شاه یک دفعه تصمیم گرفت که نظام سیاسی ایران را تک حزبی اعلام کند. هولمز در این خصوص نوشت:

"با تأسیس نظام تک حزبی دیگر در ایران حتی در ظاهر هم یک نیروی مخالف، اما وفادار به رژیم شاه باقی نمانده است. با در نظر گرفتن این تحولات، دیگر امید چندانی به ایجاد یک حکومت دموکراتیک در ایران نمی توان داشت"[۵۰].

هولمز در پپیش بینی وضعیت آینده ایران نوشته بود:

"ظرف پنج تا ده سال آینده، شاه یا داوطلبانه نیروهای دیگر را در قدرت سهیم خواهد کرد، یا به این کار ناچارش خواهند کرد. اگر در ظرف شش هفت سال آینده، بحرانی در مورد تعیین جانشین شاه رخ نماید، شورای سلطنت قاعدتاً تا مدتی از پس اداره کار مملکت برخواهد آمد، ولی در عین حال اگر نیروهای گریز از مرکزی که منادی دگرگونی اند منافع گروهی خود را بر تمامیت ارضی یا امنیت ایران مرجح بدارند، آن گاه خلاء قدرت خطرناکی پدیدار خواهد شد"[۵۱].

شاه در آغاز دهه ۱۳۴۰ در کتاب مأموریت برای وطنم نوشته بود:"اگر من يك ديكتاتور بودم تا پادشاه مشروطه، می بايست وسوسه می شدم تا همانند هيتلر و يا مانند آنچه امروزه در كشورهای كمونيستی می بينيد، حزب واحد مسلطی تشكيل دهم اما من به عنوان يك پادشاه مشروطه، آن توان و جسارت را دارم كه فعاليتهای حزبی گسترده و به دور از خفقان نظام يا دولت تك حزبی را تشويق كنم".

اما وی در دوم مارس ۱۹۷۵(۱۱ اسفند ۱۳۵۳) طی یک مصاحبه مطبوعاتی تأسیس حزب رستاخیر را اعلام کرد و در همان حین هویدا را به عنوان دبیر اول آن حزب منصوب نمود. شاه مخالفان رژیم را "بی وطن و توده ای" قلمداد کرد که "جايش در زندان است يا اگر بخواهد، فردا با كمال ميل بدون اخذ عوارض، گذرنامه اش را در دستش می گذاريم و به هر جايی كه دلش می خواهد می تواند برود".

یک روزنامه نگار اروپایی از شاه پرسید که آیا این رویکرد جدید با مواضع گذشته شما تفاوت ندارد؟ شاه گفت : "آزادی افکار! آزادی افکار! دموکراسی! دموکراسی! این واژه ها یعنی چه؟ هیچ کدام شان به درد من نمی خورد"[۵۲].

شاه و حزب رستاخیزش به دنبال برساختن چهره ای آسمانی/معنوی/روحانی از او بودند. حزب رستاخیز در یک کتابچه ی راهنما تحت عنوان فلسفه انقلاب ایران نوشته بود: "شاهنشاه صرفاً رهبر سیاسی نیست، بلکه در وهله نخست آموزگار و راهنمای معنوی[مردم] ایران است. او سکان داری است که نه تنها برای ملتش راه، پل، سد و کانال های زیر زمینی می سازد، بلکه روح، فکر و دل مردمش را نیز هدایت می کند".

شاه در مصاحبه ی با کیهان انگلیسی زبان(۱۰ نوامبر ۱۹۷۶) گفت: "در هیچ کشور دیگری چنین پیوند نزدیکی بین حاکمان و مردم وجود ندارد". هیچ ملت دیگری چنین اختیار مطلقی به حاکمان خود نداده است".

شاه می کوشید تا چهره ای مذهبی و متصل به خدا و ائمه شیعیان از خود به نمایش بگذارد. خود را نظر کرده امام رضا قلمداد می کرد. در گفت و گوی با اوریانا فلاچی می گوید در زندگی خود "پیام ها" و "الهاماتی" از پیامبران، امام علی و خود خدا دریافت کرده است.سپس افزود: "نیرویی مرا همراهی می کند که دیگران قادر به مشاهده آن نیستند- نیروی عرفانی من. من پیام هایی دریافت می کنم. پیام های مذهبی...اگر خدا وجود نداشت، باید اختراعش می کردیم"[۵۳].

اما این چهره سازی دینی/مذهبی/آسمانی/معنوی/روحانی/عرفانی هیچ کمکی به او نکرد. ویلیام سولیوان پس از هولمز به عنوان سفیر آمریکا جانشین او شد. در اوت ۱۹۷۷، سالیوان نوشته بود:

"فشارهای ناشی از دموکراسی واقعی ممکن است بافت جامعه ایران را از هم بپاشد...پیشتر هم تحولات مشابهی در ایران رخ داده بود و هر بار آمریکا کمک کرد تا "امنیت داخلی" برقرار گردد. اگر منافع خود را در ماندن شاه می بینیم،...باید دقیقاً ببینیم چه کاری در این زمینه از دست ما بر می آید"[۵۴].

فساد گسترده یکی دیگر از مشکلات رژیم شاه بود. سفارت آمریکا در تهران در سال ۱۹۷۸ طی گزارشی نوشته بود: "در هفته های اخیر، فسادهای مالی به یکی از مسایل سیاسی عمده ایران بدل شده؛ بخش اعظم انتقاد از شاه به قالب انتقاد از فعالیت های غیر قانونی اطرافیان نزدیک و حتی اعضای خانواده اش در آمده است... قاعدتاً این مسأله به راحتی حل شدنی نیست و تنها زمانی از میان خواهد رفت که بنیاد اساسی ترین نهاد سیاسی در ایران، یعنی سلطنت را، به لرزه انداخته باشد"[۵۵].

اما سرکوب سیاسی شاه دول غربی را هم در نهایت فریب داد. از سال۱۹۷۵ تا ۱۹۷۷ گزارش های سازمان "سی آی ای" ، سفارت امریکا و سفارت انگلیس این بود که شاه کل اپوزیسیون را نابود کرده و نیروی مخالفی وجود ندارد که در مقابل رژیم بایستد. به عنوان مثال سازمان سیا در گزارشی در سال ۱۹۷۷ نوشته بود: "ایران در چند سال آینده تحت رهبری شاه قاعدتاً با ثبات خواهد بود. شاه که در دهه گذشته هر روز بیشتر به خود اطمینان پیدا کرده، کمتر و کمتر به توصیه های آمریکا و رأی زنی های مشاوران داخلی اش عنایتی نشان می دهد"[۵۶].

جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا در ۳۱ دسامبر ۱۹۷۷(۱۰ دی ۱۳۵۶) در ضیافت شام کاخ نیاوران گفت: "ایران، با رهبری خردمندانه شاه، جزیره صلح و ثبات در یکی از پرتلاطم ترین مناطق جهان است. اعلیحضرتا، این حقیقت و احترام و ستایشی که مردم نثار شما می کنند، خود نشانگر قابلیت های رهبری شما است...هیچ کشور دیگری در جهان به ما، از نظر امنیت نظامی، به اندازه شما نزدیک نیست. هیچ کشور دیگری در جهان وجود ندارد که ما در مورد مسائل منطقه ای که نگرانمان می سازد، با آن مشورت هایی چنین دقیق کنیم. و هیچ رهبر دیگری نیست که من برای او احترامی عمیق تر و دوستی خصوصی ای صمیمانه تر داشته باشم"[۵۷].

اما این گونه تحلیل های دولت های غربی کاذب بود. آنها نمی توانستند آنچه را که در اعماق جامعه می گذشت، ببینند. انرژی زیادی جمع شده بود، کوچکترین جرقه ای می توانست انفجاری عظیم بیافریند.

سایروس ونس- وزیر امور خارجه کارتر- در کتاب انتخاب دشوار ، سالهای بحران در سیاست آمریکا می نویسد :

"منافع ملی ما ایجاب می کرد از شاه پشتیبانی کنیم تا او بتواند به نقش سازنده اش در منطقه ادامه دهد. شاه کمک های اقتصادی مهمی به کشورهای منطقه کرده بود ، همچنین اقدامات او در کاستن تنش های جنوب غربی آسیا ، ثمر بخش بود. نیروهای نظامی ایران در شکست شورشیان عمان ، که از کمک های عناصر چپ منطقه بهره می بردند ، پادشاه عمان را یاری کرده بود ، مهمتر از همه ، ایران یکی از صادرکنندگان مورد اطمینان نفت به غرب و متحدین ما در "ناتو" و نیز ژاپن بود. شاه در سال ۱۹۷۳ از پیوستن به کشورهای عرب در تحریم نفت به ما ، امتناع کرد. هرچند در همان موقع به خاطر کسب درآمد بیشتر برای خرید تسلیحات نظامی و اجرای برنامه های صنعتی از بالابردن بهای نفت به وسیله اوپک جانبداری نمود، از سوی دیگر ، بین سیاست های شاه و منافع اساسی ما در منطقه همسویی قابل توجهی برقرار بود".

هویدا در ۱۵ مرداد ۱۳۵۶ برکنار شد و جمشید آموزگار جایگزین او گردید که تا پنجم شهریور ۱۳۵۷ نخست وزیر بود. در اواخر نخست وزیری هویدا، سالیوان طی دیداری با شاه نقطه نظراتش را با او درباره موضوع رشد اقتصادی ایران در میان می نهد. به گفته او، شاه:

"فوراً حالت دفاعی به خود گرفت. به دقت به حرفهایم گوش داد و بعد به لحنی تند و ستیزنده جوابم داد... وقتی حرف می زدم، او انگار در صندلی خود فرو می رفت. سخت عصبانی می نمود...بعد از این گفت و گو در مورد وضع اقتصادی، مدتی طول کشید تا شاه دوباره با من تماس گرفت. حدسم این بود که این دوران سکوت در واقع در حکم تنبیه من بود...ولی در همین دوران، از مسئولان امور اقتصادی سفارت و از برخی از ایرانیان می شنیدم که شاه وزرای مسئول امور اقتصادی را به حضور طلبیده و از آنها خواسته که در برنامه صنعتی شدن مملکت تجدید نظر کامل کنند...آن گاه شاه به من خبر داد که تغییراتی در شرف تکوین است. طولی نکشید که کابینه[هویدا] استعفا داد و نخست وزیر سابق به وزارت دربار برگمارده شد. نمی دانم میان گفت و گوی من با شاه و تغییراتی که او در زمینه اقتصادی ایجاد کرد چه رابطه علت و معلولی وجود داشت. ترجیح می دادم جواب این سئوال را ندانم. برایم مشکل بود که آن چه را که در چنین جوابی مستتر بود بپذیرم"[۵۸].

در بهار ۱۹۷۸ شاه در حین سفر به لهستان، چکسلواکی، مجارستان و بلغارستان، در هواپیما با هوشنگ نهاوندی به گفت و گو می پردازد. نهاوندی از نگرانی های خود در رابطه با وضعیت کشور با او سخن می گوید:

شاه: "تا هنگامی که آمریکایی ها از من پشتیبانی می کنند، می توانیم هر چه می خواهیم بکنیم و انجام دهیم، و هیچ کس نخواهد توانست مرا از کار بیندازد".

نهاوندی: "مسلماً قربان. آمریکایی ها تا هنگامی که ایران، آن گونه که کارتر می گوید جزیره صلح و ثبات باشد، از ما پپشتیبانی می کنند. اما اگر به خاطر مسائل داخلی شان، سیاست خود را تغییر دهند و ما را رها کننده چه".

شاه:"آمریکاییان هرگز مرا رها نخواهند کرد"[۵۹].

شاه در ۲۶ ژوئن ۱۹۷۸ در مصاحبه با هفته نامه ی نیوزویک- که در رسانه های داخلی نیز منتشر شد- گفت: "هیچ کس نمی تواند مرا سرنگون کند. من از پشتیبانی بزرگ ترین بخش ملت، از جمله کارگران و ۷۰۰ هزار سرباز برخوردارم"[۶۰].

اما سیر رویدادها مطابق میل شاه نبود. در اوایل دسامبر ۷۰۰ (آذر ۱۳۵۷)، شاه به سفیر آمریکا می گوید:

"سه نحوه برخورد یکسره متفاوت با مخالفان را در دست مطالعه دارد. می گفت یا باید یک دولت ائتلافی ایجاد کند، یا تسلیم خواست های مخالفان شود و مملکت را ترک گوید و یا یک دولت نظامی سر کار بیاورد و سیاست سرکوب "مشت های کوینده" را پیش گیرد"[۶۱].

در ۶ نوامبر ۱۹۷۸ (۱۵ آبان ۱۳۵۷) شاه متن پیام "صدای انقلاب شما را شنیدم" را قرائت کرد. ساعت هفت بعداز ظهر همان روز وارد دفتر اصلان افشار- رئیس تشریفات دربار- در کاخ نیاوران شد. به افشار می گوید سرجایش بنشیند و خود یک صندلی برداشته و مقابل او می نشیند. سپس به او می گوید:

"به سالیوان (سفیر ایالات متحده ی آمریکا) و پارسونز(سفیر انگلستان)، البته از سوی خودتان، تلفن کنید و نظرشان را پیرامون پیام من بپرسید. اصلان چنان کرد. امکان نداشت دو سفیر، معنای آن تماس تلفنی را در نیافته باشند. ویلیام سالیوان گفت که همکارانش سرگرم ترجمه متن پیام هستند که پس از آماده شدن باید به واشنگتن فرستاده شود، و هنوز آن را دریافت نکرده است...پاسخ سفیر ایالات متحده، محتاطانه، و براساس ادب دیپلماتیک بود. سرآنتونی پارسونز نیز کمابیش به همان گونه رفتار کرد، و گفت که هنوز فرصت مطالعه ی متن را نیافته است. ولی افزود:"آقای عبدالکریم لاهیجی تلفن کرده و گفته از پیام راضی است". محمد رضا شاه، هنگامی که از این واکنش ها آگاه شد، هیچ بر زبان نیاورد، اما با اندوهی بی پایان، لبخند زد"[۶۲].

ساعت پنج و نیم بعدازظهر ۹ ژانویه ۱۹۷۹(۱۹ دی ۱۳۵۷) هوشنگ نهاوندی با شاه در کاخ صاحبقرانیه ملاقات داشت. در آنجا اتومبیل سفیر آمریکا و سفیر انگلستان را می بیند که قبل از او با شاه دیدار داشتند. در گفت و گوی با شاه می فهمد که آن دو نیز از شاه خواسته بودند که کشور را ترک کند. شاه به نهاوندی گفته بود:"نمی توانم کار دیگری جز تسلیم در برابر فشارهایی که به من وارد می شود، انجام دهم"[۶۳].

از ساعت سه و نیم تا هفت و نیم بعدازظهر ۶ ژانویه(۱۶ دی ۱۳۵۷) علی امینی، عبدالله انتظام و دکتر صدیقی با شاه در کاخ نیاوران ملاقات داشتند. شاه به آنها می گوید:

"استنباط من این است که کشورهای غربی مایل به رفتن من به خارج برای مدت موقت هستند و این را عاملی برای تسکین می دانند. صدیقی تصادف این تصمیم را با کنفرانس سران فرانسه ،آمریکا،انگلستان و آلمان غربی در گوادلوپ تلقی می کرد که مردم این را به فشار خارجی تعییر خواهند نمود و معتقد بود که باید مقاومت کرد والا خود ایرانی ها چه رلی در مقدرات خودشان دارند! ضمن تحسین نظریه ایشان گفتم اگر در داخل کشور قدرت ملی طرفدار شاه وجود داشت که متأسفانه نگذاشتند به وجود آید، این حرف صحیح بود، ولی با نهایت تأسف خواسته مردم ایران دانسته یا ندانسته لزوم بیرون رفتن شاه است، که در این صورت خارجی هم تأیید می کند. پس تأیید مردم است"[۶۴].

بعدازظهر ۱۱ ژانویه (۲۱ دی ۱۳۵۷) علی امینی، انتظام، علی اردلان صدیقی و وزیر دربار به دیدن شاه رفته و پیرامون اعضای شورای سلطنت گفت و گو می کنند. در پایان امینی می نویسد:

"تا ساعت هفت و نیم با شاه صحبت داشتیم و الزام خودش را از خروج از ایران که روی فشار غربی هاست گفت و از این که بعداً مردم یا تاریخ آن را حمل به فرار کنند ناراحت بود. مدتی در اطراف آن صحبت کردیم و بالاخره با ایشان خداحافظی کردیم و قرار شد روز شنبه شورا را رسماً اعلام کنند"[۶۵].

اسناد یاد شده به خوبی وضعیت رژیم شاه از نظر فساد، دیکتاتوری ، نسبت اش با دولت های غربی و به خصوص دولت آمریکا را بر ملا می سازد. او تمامی منافذ تنفس سیاسی جامعه را مسدود ساخته بود و به طور خودکامه حکومت می کرد. اما برای سرنگونی رژیم، این متغیر به تنهایی کفایت نمی کرد. روشنفکران و مخالفان نیز می بایست گفتمانی را بر می ساختند تا سرنگونی رژیم امکان پذیر شود. این موضوع به طور مستقل مورد بحث قرار خواهد گرفت.

پاورقی ها:

1-ee British Ministry of Fuel, Memorandum on Persian Oil, FO 371/Persia 1951/98608.

2- British Ambassador, "Memorandum to London," FO 371/Persia 1951/91606.

3- British Ambassador, "Coparrison Between Persian and Asian Nationalisms in General," FO 371/Persia 1951/91464.

4- FO 371/Persia 1952/98602.

5- President Eisenhower, "Address to the Nation," Declassified Documents/ 1978/ White House/Doc. 318.

۶- پيتر آوری، تاريخ معاصر ايران: از کودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲تا اصلاحات ارضی، ترجمه محمد رفيعی مهرآبادی، ج ۳ (تهران: عطائی، ۱۳۶۸)، ص ۴۴- ۴۳.

7- British Ambassador, 19 April 1955, FO 371/Persia 1955/114807.

۸ - عباس میلانی ، معمای هویدا، ص ۱۶۵.

۹- ایرج امینی، بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، نشر ماهی ، تهران ۱۳۸۸، ص ۱۶۱.

۱۰- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۱۶۲.

۱۱- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۱۶۶- ۱۶۴.

۱۲- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۱۶۷.

۱۳- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۱۶۷.

۱۴- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۱۷۰- ۱۶۹.

۱۵- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۲۰۲- ۲۰۱.

۱۶- هوشنگ نهاوندی، آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، ترجمه ی بهروز صوراسرافیل و مریم سیحون، شرکت کتاب ، ص ۳۵۹.

۱۷- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۲۲۱- ۲۱۸.

۱۸- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۲۲۳.

۱۹- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۲۳۲- ۲۳۱.

۲۰- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۲۳۴-۲۳۳.

۲۱- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۲۴۴- ۲۴۳.

۲۲- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۲۴۹.

۲۳- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۳۱۸- ۳۱۷.

۲۴- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۳۲۱.

۲۵- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۳۲۳.

۲۶- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۰۹.

۲۷- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۱۲.

۲۸- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۱۷.

۲۹- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۴۱۸- ۴۱۷.

۳۰- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۶۶.

۳۱- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۴۶۷- ۴۶۶.

۳۲- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، صص ۴۶۹- ۴۶۸.

۳۳- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۷۱.

۳۴- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۴۷۵.

۳۵- معمای هویدا ، ص ۱۸۶.

۳۶- معمای هویدا ، ص ۱۹۵.

۳۷- معمای هویدا ، ص ۱۹۵.

۳۸- معمای هویدا ، صص ۲۱۱- ۲۱۰.

۳۹- معمای هویدا ، ص ۲۱۱.

۴۰- معمای هویدا ،صص 224- 223.

۴۱- معمای هویدا ، ص ۲۱۱.

۴۲- معمای هویدا ، صص ۲۲۶- ۲۲۵.

۴۲-یک زمانی به شدت شایع شده بود که شاه می خواهد مهدی سمیعی را به عنوان نخست وزیر جانشین هویدا سازد. سعمیعی به دیدار شاه می رود تا بگوید آمادگی این کار را ندارد. شاه به او می گوید:"اگر ما بخواهیم کسی را نخست وزیر کنیم، این حرفها دیگر هیچ کدام اهمیتی نخواهد داشت. تنها نکته ی مهم این است که ما چنین تصمیمی گرفته باشیم". آن گاه شاه باریکه راهی را نشان داد که در کنار جویبار جاری در قصر امتداد داشت و به سمیعی گفت، "راه را می بینی؛ می بینی چقدر باریک است. نخست وزیر هم همین قدر استقلال دارد"( معمای هویدا، ص ۵۰۱).

۴۴- معمای هویدا ، ص ۳۰۰.

۴۵- معمای هویدا ، ص ۳۷۱.

۴۶- معمای هویدا ، صص ۳۰۸- ۳۰۷.

۴۷- معمای هویدا ، ص ۳۲۶.

48- FitzGerald, "Giving the Shah Everything He Wants."

49- R.Loeffler,"From Tribal Order to Bureaucracy :The Political Transfor- mation of the Boir Ahmadi," unpublished paper, 1978.

۵۰- معمای هویدا ، ص ۳۶۰.

۵۱- معمای هویدا ، صص ۳۶۱- ۳۶۰.

52- FitzGerald, "Giving the Shah Everything He Wants."p. 82.

۵۳- اوریانا فلاچی، مصاحبه با تاریخ، ترجمه ی پیروز ملکی، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۵۷.

۵۴- معمای هویدا ، ص ۴۰۵.

۵۵- معمای هویدا ، ص ۳۴۹.

۵۶- معمای هویدا ، ص ۳۵۸.

۵۷- رجوع شود به لینک: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=7080

۵۸- معمای هویدا ، ص ۳۷۳.

گزارش دیگری از این ملاقات را در کتاب زیر بخوانید:

خاطرات دو سفیر، ویلیام سالیوان، آنتونی پارسونز، ترجمه محمود طلوعی، انتشارات علم، صص ۷۲- ۷۰.

۵۹- آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، ص ۸۴.

۶۰ - آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، ص ۱۱۷.

۶۱- معمای هویدا ، ص ۳۸۸.

۶۲- آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، صص ۲۶۵- ۲۶۴.

۶۳- آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، ص ۳۲۱.

۶۴- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۵۷۲.

۶۵- بر بال بحران ، زندگی سیاسی علی امینی ، ص ۵۷۵.

آدرس کانال تلگرام اکبر گنجی: https://telegram.me/ganji_akbar