الن بدیو ۱ در گفت و گو با روزنامه ی لوموند، از طرف دارانِ فلسفه ی اراده در برابر تسلیم است، که بر عصر ما چیره شده است . این فیلسوف متعهد، بین نیکبختی و رضایت خاطر فرق میگذارد : رضایتِ خاطر، چیزی جز تمتتع و بهره وری از مصرف و داشتنِ جا و منصب خوب در جامعه نیست، " یک اتومبیل شیک و سفر به کشورهای بیگانه "، در یک کلام، رسیدن به آنچه را که به آن اشتیاق و تمایل داریم . ولی نیک بختی چیز دیگری ست : " قادر شدن به اتجامِ آنچه را که نمی دانستیم درتوانِ ما بوده است " . چون عاشقی که زندگیش را دگرگون میکند تا دوست داشتنی باشد. الن بدیو با نگاه به وقایع اخیر ( بحرانِ یونان و اختلاف نظر بین کشور های اروپائی در ارتباط با نابسامانی های کنونی) رو در روئی بین خرد و فرزانگی های عهدِ عتیق را، دوباره جانِ تازه می بخشد .

چگونه زندگی کنیم ؟ سوالی ست بر آمده از سوال ها . حیرت آور نیست که بدیو روی یک اندرزِ پدرش بیش از هر چیز حساب می کند : " تو میتوانی، پس تو موظفی " . بنابراین، فضیلت های اصلیِ درکِ نیک بختی، شهامت و وفا داری ست . " شهامت داشته باش تا اراده ی خود را برای تحقق بخشیدن به آنچه را که احساس میکردی قادر به انجامش نیستی، به کار گیری " . شاید این ضرورتی ست بی چون و چرا، برای عصرِ ره گم کرده ما .

نیکولا ترونگ - لوموند ۲

***

*چه دیدارها و یا برخوردهائی در زندگی تان نقش تعیین کننده داشته است ؟

- قبل از آشنائی با تاتر وفلسفه، جمله ای از پدرم را هیچگاه فراموش نمی کنم و همواره به آن فکر خواهم کرد . جنگ جهانی دوم بود و من شش ساله بودم . پدرم جزء جبهه مقاومت بود و به همین عنوان بعد از آزاد سازی فرانسه، شهردار شهر تولوز۳ شد . او در آن زمان نقشه بسیار بزرگی که پیشرفتِ عملیات نظامی و بویژه پیشروی جبهه روس ها را نشان می داد روی دیوار نصب کرده بود . خط پیشروی این جبهه، با طناب بسیار نازکی که با میخ های کوجک روی نقشه نگه داشته بود، مشخص می شد . بارها می دیدم که جای این طناب و میخ های حافظ آن تغییر می کنند ولی به روی خودم نمی آوردم . پدرم که در آن زمان به طور مخفی زندگی میکرد، حرف زیادی در این مورد به ما نمی زد و ما گنگ و گیج بودیم که به فهمیم قضیه از چه قرار است . بهار ۱۹۴۴ بود . به هنگام حمله روس ها به کریمه، دیدیم که پدرم ریسمان باریک و میخ ها را جا به جا می کند و در جهتی این تغییر صورت می گیرد که گوئی آلمان ها شروع کرده اند به عقب نشینی به طرف غرب و نه تنها از پیشرفت سریع آنها جلوگیری شده بود، بلکه به مرور زمین های اشغال شده را از دست می دادند . برای این که موضوع برایم روشن شود گفتم : "انگار می رویم که در جنگ برنده شویم " ؟ دیدم برای اولین بار جوابش قاطع و روشن بود : "البته الن ! کافی است که به خواهیم " .

* آیا این گفتار، اندرز حکیمانه ای برای شما شد ؟

- جواب پدرم، برایم چون کتیبه ای ماندنی است . من از او به ارث برده ام که در هر شرایطی آنچه را که آدمی خواسته و به انجامش مصمم است، اهمیت فراوان دارد . از آن پس، در مقابل افکار و آرای سلطه گر، که غالبا محافظه کارند، عصیان گر شدم و آنچه را که به آن ایمان داشته ام، به صرف اینکه باب روز نیست، انکار نکرده ام .

* شما به اراده بهای بسیار می دهید، در حالی که رواقیون، خوشبختی را در هر چه، پیش آید، خوش آید می بینند، عقلا ئی نیست که جهان را آن گونه که هست بپذیریم، به جای اینکه تغییرش دهیم ؟

- سرنوشتِ ما در سالهای ۱۹۴۰ شکست در جنگ بود . بنابراین یک رواقی می گفت عقلائی آنست که طرفدارِ مارشال پتن شوید ؟ پتن وقتی به شهرستان ها می رفت ، در میتینگ هایش پیروز مند بود، تو گوئی او کشور را از آنچه که می توانست بدترین های جنگ باشد به دور نگه داشته است . می بایستی او را می پذیرفتیم ؟ من به رواقیون که در وانِ طلائی حمام با ثروت زیاد نشسته اند و پیشنهاد سرنوشت پذیری می دهند، بد گمانم . هستند ماتریالیست های سخت و سفت مثل اپیکوریان که هرگونه قیام علیه موازین و قوانین جهانی را غیر منطقی و بیهوده می شمارند و آن را خطر پذیری بی فایده می دانند ، ولی سرانجام این دکترین چیست ؟ لذت بردن از روزی که سپری میشود بنا بر، "کارپ دییم ِ مشهور ِ "هوراس۴" ؟ این نوع نگرش در خردِ عهدِ عتیق ،عنصری از خود پسندیِ منفعت جویانه را در خود دارد و بیان گر آنست که انسان باید جای امن و راحتی در جهان داشته باشد، حتی اگر شاهدِ له و لورده شدنِ دیگر کسان ست.

* ریشه این اخلاقیات خودخواهانه در کجاست؟

- این نوع ادراک در امپراتوری روم نشو و نما کرده است که موقعییت تاریخی آن شباهت زیادی به عصر ما دارد: برتری طلبی جهانی در جهت ندادن شانس زیاد به مخالفین سیستم اقتصادی و سیاسی موجود . در چنین موقعییتی زمینه برای رشد این ایده به خوبی فراهم می شود که باید شرایط را پذیرفت و در آن جا افتاد . آیا در این صورت یک فیلسوف ریالیست می بایستی بگوید : با هر نوع چشم اندازی از تحول مخالفم و سر جای خود م می مانم ؟ و یا به روایت محافظه کارانه پاسکال بروکنر۵ " شیوه زندگی غربی جائی برای چانه زدن ندارد " ؟ من به این ایده تسلیم نمی شوم و چیز دیگری می خواهم . من وفادار به اندرز حکیمانه پدرم هستم .

* پس از جنگ، استادی شما را با تئاتر آشنا می کند، چرا این آشنائی در زندگیتان نقش تعیین کننده داشته است، چگونه تئاتر به راهنمای زندگی شما تبدیل میشود؟

- زمانی که دانش آموز بودم، در دبیرستان آنچه را که اهمییت داشت این بود که می بایستی با راسین، کورنی و مولیر درسمان را شروع می کردیم ، خواه دلمان می خواست یا نمی خواست، و این تا کلاس یازده ادامه پیدا می کرد . هر سال یک پیس از هر کدام از آنها را باید اجرا می کردیم . ولی این تنها یک برنامه درسی از پیش تهیه شده نبود، بلکه با کسی آشنا می شدیم و دیدار دا شتیم . در کلاس دوم راهنمائی به معلم فرانسه ای بر خورد کردم که تئاتر را وسیله خوبی می دانست که آدم می تواند در آن رلی داشته باشد . هدف اصلی، تحصیل تئاتر نبود، بلکه بازی کردن در آن بود. یک گروه تئاتری ایجاد نمود که هر داوطلبی می توانست در آن جائی داشته باشد و بر این اساس، من و دیگران کم کم اکتور شدیم .

چه دیدار خوبی! به نوعی گسستن از روال تکراری مدرسه بود . روی صحنه که می رفتیم تنها خودمان مسئول آنچه که می توانست پیش بیاید بودیم . یک بار من نقشِ فوربری دو اسکاپن۶ را ایفا کردم که در آن، حاضر جوابی و فوت و فن کار را آموختم . هیچوقت یادم نمی رود، که برای اولین بار خود را به صحنه ی پر نورِ تئاتر پرت کردم و اولین دیالوگِ تئاترال را انجام دادم. از هیجان می لرزیدم . آری برای اینکه اکتور تئاتر باشی، خطرهای زیادی را باید به جان خرید . در میان موجی از نور و مقابلِ تماشاگران، تنها ترس است که در شما مبارزه با خطری را که احساس می کنید، بر می انگیزد .

* آیا یک محافظه کاری درونی، و یک نحوه ی عمل انسانی در جهت حفظ خود و دنیای پیرامون، در انسان وجود دارد؟

- آری. در روش فکری انسان، محافظه کاری عمیقی که از خود زندگی بر می آید، وجود دارد؛ قبل از هر چیز باید زندگی کرد و خود را زیر سایه بان های محافظ، بدور از خطرها قرار داد . به قول اسپینوزا " هستی ی خود را مصون نگه داشت . " آنجا که پدرم می گفت تنها اراده است که می تواند کارآیی داشته باشد، او اهمیت کمی به این محافظه کاری ها می داد، که گاهی باید مهار شان کرد.

تئاتر لحظه و مکانی است که تن انسان در خدمتِ خیال پردازی های افسانه ای قرار می گیرد و این همان چیزی است که در تضاد با میل غریزی به زندگی روزمره گی است .

یک کمدین با خطر کردن در بیان تمامیتی از خود، تصمیم شگفت آور و خارق العاده ای را به عهده می گیرد . من به همت پروفسورم در سال دوم راهنمائی، شانسِ برخورد با همه ی این ها را داشتم .

* تئاتر برای شما تلاقیِ دیدار و تصمیم بود؟

- نخست آشنائی من با معلم فرانسه ام بود. او رُلِ پیوند دهنده را بین تئاتر و این دیدارها ایفا می کرد. دقیقا آنچه را که افلاطون در" لو بانکه" ۷ نشان می دهد، آنجا که می گوید فلسفه، همیشه برخورداری از آشنائی و دیدار با کسی است . این چنین است سمت و سوی روایت جذاب السیبیاد ۸ و دیدارش با سقراط . در مسیر این دیدارهاست که پرسش هائی در زمینه ی خواستن، تصمیم گرفتن و گفتار و ارتباط با دیگران به میان می آید . همه ی این ها شما را در موقعیت حیاتیِ با شکوه و بیمناکی قرار می دهد .

* آشنائی با فلسفه و خواندنِ آثار ژان پل سارتر از دیگر عوامل موثر در زندگی تان به شمار می آید، چرا فلسفه را به عنوان رهنمود زندگی خود انتخاب کرده اید ؟

- آنچه را که در فلسفه به روایت سارتر دیده ام، برایم ادامه همان اندرز حکیمانه ی پدرم بود . من به سارتر روی یک نکته همواره وفادار مانده ام که به نظرم بسیار اساسی است : در یک موقعیت دشوارِ نمی توان به بهانه های مختلف از زیرش در رفت . در هر شرایطی، نباید از خواستن، تصمیم گرفتن و عکس العمل نشان دادن طفره رفت .

برای سارتر، تنها درک و آگاهیِ بی قید و شرط از یک وضعیت، کافی است که دیگر نتوانیم از مسئولیت خود شانه خالی کنیم . حتی اگر آن شرایط سخت باشد، در این صورت باید در تغییر بنیادین آن، سخت کوش تر بود . این است پندی را که سارتر می دهد .

* چگونه فلسفه می تواند، احتمالا به ما کمک کند که سعادت مند باشیم ؟

- هنگامی سعادت مندی چهره می نماید که ما دریابیم قادر به انجام کاری هستیم که نمی دانستیم توانِ آن را داشته ایم. مثلا در یک برخورد عاشقانه، شما در می یابید که چیزی، خودخواهی محافظه کارانه و بنیاد ین شما را در هم می شکند: شما می پذ یرید که زیست تان تماما به شخص دیگری وابسته شده است . قبل از اینکه آن را تجربه کنید، کوچکترین ایده ای از آن ندارید . از آن هنگام که آن دیگری، در هستیِ تان جا باز می کند، احتیاطی که بر اساس عادتِ همیشگی برای حراست از خود داشتید، لگد مال می شود .

حال باید عواقب این سعادت مندی را تجربه کرد و تا بالاترین درجه در نگهداری، بازیابی، و نوسازی آن کوشید تا بتوان زیر سایه ی این اساسی ترین پدیده ی نو پیدا ، زیست . باید پذیرفت که گاهی این نیکبختی علیه رضایت مندی عمل می کند.

* چرا نیکبختی را در تضاد با رضایت مندی می دانید؟

- قبل از هر چیز نیکبختی اساسا برابری خواه است . در حالی که رضایت مندی در ارتباط با خودخواهی ی زندگی و روزمره گی، از برابری چیزی سرش نمی شود .

علاوه براین، رضایت مندی، پیوندی با دیدار و ارتباط و عزم ندارد . رضایت مندی، داشتن جاه و مرتبت بهتر و زندگی لوکس تر و در یک کلام، مصرف بیشتر است ؛ آنچه را که ما علیه آن مبارزه کرده ایم . رضایت مند بودن اشغال جائی در این جهان است برای بهره مندی از آن، به گونه ای که با زمانه، سازگار باشد .

بنا بر این، رضایت خاطر در برابرِ نیک بختی، نمائی محدود و منحصر از عکس العملی درونی و شکلی از موفقیت بر اساس هنجار های جهانی ست .

رواقی می تواند بگوید : "رضایت مند باشید از اینکه رضایت مندید ." این یک حالت کاملا عادی نزد همه است و من هم کم و بیش با این حرف موافقم، ولی به عنوان یک فیلسوف، خطاب به خود می گویم، چیزِ متفاوتِ دیگری وجود دارد که نامش نیکبختی است؛ و فیلسوف همیشه در پی آن بوده است که بشریت را به این سمت و سوی، سوق دهد حتی اگر به دست آوردنش، جز با سرکوبِ رضایت مندی ممکن نباشد .

* اگر نیکبختی مبتنی است بر لذت بردن از وجودِ سازنده و پر توانِ چیزی که انجامش به نظر غیر ممکن می رسد، آیا باید جهان را برای نیک بخت شدن تغییر داد؟

- در ارتباط طبیعی جهان، دیالکتیکی بین رضایت مندی و نا رضایت مندی حاکم است . در عمقِ مسئله، یک دیالکتیکِ مطالبه کننده است که می توان آن را " دیدگاه سندیکائی جهان " نامید . اما نیکبختی واقعی، یک نوعِ ِ طبیعی از زندگی اجتماعی نیست . زمانی که شما تقاضای نیک بخت بودن دارید و جوابش "نه" است، دو امکان برای شما باقی می ماند . نخستین راه آنست که تقاضای خود را پس بگیرید و خودتان را از داشتن نیکبختی محروم و به رضایت مندی بسنده کنید. در این صورت شما اطاعت کرده اید . این است ریشهِ ذاتی و درونی کنسرواتیسم (محافظه کاری ).

دومین امکان، به گفته لاکان۹ آنچه را که خواسته اید پای انجامش بمانید و همان گونه که پدرم می گفت، دست از خواسته تان بر ندارید . بنا براین لحظاتی در زندگی پیش می آید که برای نجاتِ چهرهِ انسانیت، به جای تسلیم در مقابلِ امر نا ممکن، باید تغییرِ جهان را خواسته ی خود کرد .

* پس وقتی سعادت مندیم می توانیم جهان را تغییر دهیم ؟

- بله! ولی در عین حال به ایده ی سعادت مندی وفادار باشیم و بدانیم که شباهتی به رضایت مندی ندارد . سلطه گران جهان از تغییر خوششان نمی آید و اگر شما علی رغم باد و طوفان راه خود را ادامه دهید، آنها می خواهند به هر وسیله ای که ممکن باشد به شما به گویند که بیراهه میروید . این دقیقا وضعیتی است که یونان با آن روبروست : مردم یونان می گویند " ما به استیلای مالی و قدرت مطلقِ شما تن نمی دهیم و می خواهیم طور دیگر زندگی کنیم " موسسات اروپايی به آنها پاسخ داده اند : " باید آنچه را که ما می خواهیم، به خواهید حتی اگر بر خلاف خواسته تان باشد و اگر به سر سختی خود ادامه دهید، خواهید دید چه بر سرتان می آید " . هنگامی که مردم یونان تصمیم به ردِ بندگیِ ارادی گرفتند، آنها شروع به تهدید کردند . بنابراین، یونانیان در خواستِ ماندن در یک دیالکتیک رضایت مندی | نار ضایت مندی را ندارند . آنها می گویند غیر از آنچه را که شما می خواهید به ما تحمیل کنید، راه حل دیگری هم هست . علاوه بر این آنها می گویند ما خیالبافی نمی کنیم، حتی عده زیادی از اقتصاد دانان محافظه کار معتقدند که بدهی یونان باید بخشیده و یا بازسازی شود. آنچه را که رهبران اروپايی امکان پذیر نمی دانند، این است که، خودِ مردمِ یونان در این مورد تصمیم بگیرند . این امر یک مجازات اقتصادی مبتنی بر عقل نیست، بلکه یک تنبیه سیاسی و یک گوشمالی به متقاضیان نیکبختی است، به این بهانه که آن دولتمردان، رضایت خاطر پیدا نکرده اند .

* پاسکال می نویسد : " ما هرگز زندگی نمی کنیم ولی امید ِ به زندگی کردن در ماست و خود را همواره در دسترسِ خوشحال بودن می گذاریم و این باعث میشود که هرگز خوشبخت نباشیم . " آیا از رسیدن به یک نیکبختیِ واقعی باید ترکِ امید کرد؟

- جمله ای حزن انگیز است . اگر پاسکال این را می نویسد، مشخصا برای اینکه معتقد به آسایش جاویدان روح در دنیای دیگری ست . تمام آنها ئی که خوشبختی را در فلسفه، امکان ناپذیر جلوه می دهند و وعده ی آن را در جای دیگری جستجو می کنند، میدانند که نمی توان خواننده کتاب را به نا میسر بودن نیکبختی کشاند، بنابراین از کلاه خود وعده خوشبختی ی دست نیافتنی و مافوقِ دنیایِ محسوس را بیرون می کشند .

مطلقا با این تز موافق نیستم . نیک بختی کاملا میسر است، ولی نه به شکل یک رضایت مندی محافظه کارانه . امکان پذیر است به شرطِ خطرهایی که باید در دیدارها، تصمیم ها، و در تمام لحظه ها و در سراسر زندگی بشریت، به جان خرید .

* با بدبختی ها چگونه کنار می آئید : بیماری، تصادف های بد زندگی، مصیبت ها، گسستگی و جدائی حاصله از خصومت ها؟

- تفاوت بین نیکبختی و رضایت مندی، بحث در مورد بدبختی را به تفارق می کشاند . بدبختی ها گاهی از یک نا رضایتیِ ژرف ناشی می شود ولی حتی در بدترین شرایط، درهای خوشبختی کاملا بسته نیست، زیرا زمینه و امکان رسیدن به آن همیشه یکسان نیست . برای کسی که دو پای سالم دارد، چند قدم بر داشتن جیزی است کاملا عادی؛ ولی برای یک افلیج که دوره ترمیم عضو ناقص شده را می گذراند، یک رضایت خاطر بزرگ است .

* پس بدبختی چیست؟

- شاید بتوان نخستین توصیف از بدبختی را شکلی از نا رضایت مندی بسیار جدی و مواجه شدن به انجام امری نا ممکن دانست . لیکن سیه روزی می تواند از شکستِ نیک بختی نیز بروز کند . مفهومِ وفا داری که من مطرح می کنم، و همواره با دیداری و به طورِ طبیعی با خوشبخت بودن همراه ست، پیوسته در جستجویِ نیک بختی است . ولی وفا داری، تنها شرط اخلاقی است و نمیتواند بیمه گر همه ی خطرها باشد .

باید قبول کرد که فاجعه هائی در پی نیک بختی به وقوع می پیوندد و میتواند عوامل گوناگون داشته باشد: برخی از بی حوصلگی یا سهل انگاری و پاره ای، از نا وفا داری و خیانت پدید می آیند . در فلسفه ی من، بدی هنگامی رخ می نماید که مسئول این فاجعه ها باشیم . من این را مصیبت می نامم . همان قدر این تجربه، وحشت برانگیز است، که حس نیک بختی، قدرت مند و توان زاست . محافظه کاران از این فاجعه، بسیار خوشحال می شوند و بدینگونه میتوانند خود را به رضایت مندی تسلی دهند .

* با وجود این، شما همواره فاجعه را به " لش بازی" ترجیح داده اید ....

- آه بله ! بهتر است که خطرِ وجودِ فاجعه را به جان خرید، تا خود را از آن محروم کرد . من این را لش بازی می خوانم که انسان ها را به سوی یک روزمره گی حیوانی سوق می دهد، که خود را تنها به جاه و منصب دل خوش می بینند. حاصلِ بی عاری و لش بازی، محروم نگه داشتن خود از تجربه ی آنچه را که به انجام آن قادریم می باشد .

* آیا پیوندهای عشق و دوستی، با سلطهِ ی رضایت مندی های آنی و زود گذر، گسسته می شود؟

- دنیای امروز، اُلگوئی ست بر پایه ی داد و ستد، که هر یک از ما را به سمت و سوی یک جدالِ منافع فردی سوق می دهد و به همین علت ،امروزه جدائی ها و طلاق ها، بیش از زمان گذشته است . ما خیلی سریع فرتوتگی و بی مصرف بودنِ کالایی را که در تصرف ماست، احساس می کنیم . محافظه کاری و احتیاط ورزی، ما را به بی مصرف شدن زودرس اشیاء و خرید مدل های جدید وا می دارد .

مصرف کننده، پیکره ای عینی و قدرت مندی است که جهان را به چرخش در می آورد . اربابانِ ما با نگرانی به سطحِ خریدِ کالا ها ی مان چشم دوخته اند . اگر در یک آن، خرید متوقف شود، این سیستم از هم پاشیده خواهد شد . ما در زنجیره ی لزومِ خریدِ اشیاء، بنا به تغییرات و نو شدنِ مدل های شان، خود را اسیر کرده ایم .

من فکر می کنم از این پس، شکل عمومیِ ارتباط بین انسان ها به طور رسمی، بر پایه ی رقابت با یکدیگر

پی ریزی خواهد شد، و بی شک مسری خواهد بود .

* آیا شما وفاداری را ستایش می کنید؟

- به نحوی چنین است، زیرا وسوسهِ ی داشتنِ اشیای نو- غالبا مد روز- به نوعی به آنچه را که نیک بختی می نامم لطمه می زند : وفا داری، همواره با تهدید روبروست . ما حق نداریم به اتومبیلِ کهنه مان وفادار بمانیم، باید آن را عوض کرد زیرا در غیر این صورت به سیستم اقتصادی لطمه می زنیم ! این حکم، در تمام فضای جمعی و فردی نفوذ میکند و آفریننده ی جدائی هاست . این منطق با اندرز حکیمانه ی پدرم در تضاد است : " تو می توانی، به آنچه را که میل به انجامش داری و می دانی که در توان توست، ادامه دهی ." تو می توانی، پس تو موظفی " .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

فیلسوف و درام نویسِ سرشناسِ فرانسوی، نویسنده ی چندین کتاب در زمینه های سیاسی، فلسفی، رمان و نمایشنامه است . Alain Badiou- 1

2- این گفتگو در چهار چوبِ فستیوالِ تاترِ اوینیون صورت گرفته و در شمارهِ ۱۷ اوتِ ۲۰۱۵ در روزنامه ی لوموند منتشر شده است .

شهری در جنوب فرانسهToulouse 3

اشاره ای به شعری از هوراس (شاعرِ سرشناسِ رومی ) : بهره مند شو از امروز، بی آنکه غم فردا خوری . carpe diem-4

. نویسنده و فعال سیاسی فرانسوی -5

نمایش نامه ای از مولیر که در 24 ماه مه 1671 در پاله رویال پاریس به نمایش درآمد .fourberies de scapin-6

متنی بلند از گفتمان های افلاطون در زمینه طبیعت و بویژه در وصف عشق le banquet -7 . شخصیت سیا سی مشهور یونان باستان -Alcibiad -8

روانکاو و روان شناس مشهور قرن بیستم فرانسه . .Jacques lacan-9