دادگاه بین المللی لاهه، یکی از مهمترین نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد، با رای ۱۱ مهر ۱۳۹۷ خود پیروزی مهمی نصیب مردم ایران و امریکا کرده است. در این رای اولیه و مشروط، که توسط رئیس آن از طرف ۱۵ عضو این دادگاه قرائت شد، پذیرفته میشود که "معاهد مودت" ۱۹۵۵ بین دو کشور کماکان بقوت خود باقی است و اینکه دادگاه بین المللی لاهه احتمالا (نه هنوز حتما) حق ورود به شکایت ایران را دارد. امریکا این حق در رابطه با تحریمها و برجام را به چالش کشیده است. معاهده مودت یکی از بزرگترین دستآوردهای دولت ممحمد زضا شاه پهلوی فقید در رابطه با امریکا بود.
ایران شکایت خود را در تابستان گذشته در دادگاه مطرح کرد و طی ان خروج امریکا از برجام و تحریمهای امریکا علیه خود را در چارچوب معاهده مودت به چالش کشید. دولت ایران امیدوار بود و هست که دادگاه در رابطه با کلیت تحریمها و برجام علیه امریکا رای بدهد. اما انچه در ۱۱ مهر اتفاق افتاد بسیار محدود و بشکلی نمادین است. مشخصا، دادگاه هنوز ورود به موضوع برجام و تحریمهای جامع امریکا را در دستور کار خود ندارد، و دخالت خود را صرفا به امور"انسان دوستانه" که هنوز در تحریم نیستند بسنده کرده است. مطمئنا اگر دادگاه در همین حد بماند، رای خود را عملا نمادین خواهد کرد. متاسفانه در برجام ماده‌ای گنجانده نشده است که به دادگاه لاهه حق ورود در صورت نقض این قرارداد را بدهد.
در همن حال هم رای اولیه و مشروط ۱۱ مهرماه این دادگاه پیروزی مهم، اگرچه محدودی، را نصیب ایران کرد. برابر این رای، دادگاه از دولت امریکا خواسته است که اطمینان حاصل کند، برابر روشهای خودش، برای انتقال و پرداخت اقلام مربوط به نیازهای انسان دوستانه مجوزهای لازم را صادر کند. از مهمترین این اقلام عبارتند از دارو و ابزارهای پزشکی، مواد غذایی و کشاورزی، و یدکی و خدمات هواپیمایی که به ایمنی مربط میشوند. درحالیکه رای این دادگاه لازم الاجرا است متاسفانه ضمانت اجرایی ندارد. بعبارت دیگر، این پیروزی "قانونی" میتواند تهی از یک دستآورد ملموس باشد.
در گذشته هم ادادگاه لاهه از این نوع ارا صادر کرده است اما طرفین اجرا نکرده‌اند. با این وجود این یک پیروزی نمادین برای ایران است. بزرگترین اشتباه ایران این خواهد بود که فرض کند این پیروزی مقدمه‌ای برای رفع تحریمهای امریکا توسط این دادگاه شود. سوال این است که ایران با چه هدفی به این دادگاه رفته، معاهده مودت را برای امریکا روی میز گذاشته، و چگونه میخواهد از این پیروزی نمادین استفاده کند. من امیدوارم که هدف از پروپاگاندا بسوی اصل ایجاد دوباره آن مودت برود. متاسفانه جو موجود حتما مانع این حرکت خواهد بود و کمکان دولت‌ها با عناد بی منطق، مردم هر دو کشور را بیش از پیش بازنده خواهند کرد. امیدوارم اینطور نشود.
دولت آقای ترامپ وقتی در ماه اوت گذشته بخشی از تحریمهای دوره آقای باراک اوباما رییس جمهور قبلی امریکا را بدنبال خروج از برجام برگرداند، قول داد که ممانعتی برای ارسال و پرداخت اقلام انسان دوستانه ایجاد نکند. معلوم نیست که رای دادگاه در جهت کمک به این قول عمل کند و یا اینکه دولت ترامپ را به لجبازی ترغیب نماید و وضعیت را برای این نوع اقلام انسان دوستانه حتی بدتر کند. متاسفانه دولت ترامپ و افراد کلیدی ان بسیار لجباز هستند و با رای سازمانهای بین المللی برخورد غیرمحترمانه‌ای دارند. تقریبا یک ماه از امروز، در ۵ نوامبر، دولت ترامپ تحریمهای کشنده روی بانک و نفت را تحمیل خواهد کرد و احتملا در پی انها تحریمهای کشنده دیگری هم در راه خواهند بود.
این را هم نباید از یاد برد که اقلام "انسان دوستانه"، سوای یدکی و خدمات ایمنی هواپیمایی، جز در دوره‌های محدودی هیچوقت یا جز تحریمهای امریکا علیه ایران نبوده‌اند و یا دولت‌های امریکا برای سهیل در ارسال و پرداخت انها در گذشته مجوز صادر کرده‌اند (مثلا بعد از زلزله بم). در واقع مشکل در اینموارد همیشه در بخش پرداخت‌ها بوده است چونکه بانک‌ها از انتقال پول در این رابطه ابا داشته‌اند. درهمین حال هم عده‌ای سودجو همیشه از این روزنه مجوزهای انسان دوستانه سوِاستفاده کرده‌اند.
موضوع یدکی هواپیما بحث دیگری دارد و گاها ایران هم حاضر نبوده است که برابر شرایط امریکا از این یدکی‌ها و خدمات استفاد کند. مثلا سالها پیش و با کوشش‌های اینجانب دولت جورج بوش (پسر) حاضر شد یدکی و خدمات لازم به ایران بدهد بشرطی که هواپیماهای مربوطه در تعمیرگاهای خارج از ایران (مثلا ترکیه) این یدکی‌ها را دریافت و نصب کنند. دولت بوش حتی به شورای ما اجازه تاسیس یک دفتر در تهران را صادر کرد که به حل مشکل دو کشور کند. دولت ایران این شروط را مغایر اصل استقلال خود دانست و زیر بار آن نرفت. البته آنوقتها دولت‌های اسلامی بیشتر به استقلال فکر میکردند.
در سال ۲۰۰۰ میلادی هم خانم مادلین آلبرات وزیرامورخارجه وقت امریکا در دولت آقای بیل کلینتون، با کوشش شورای امریکاییان و ایرانیان و در کنفرانس این شورا (به ریاست اینجانب) اقلام انسان دوستانه را از ردیف تحریمهای امریکا خارج کرد. در این موقع حتی فرش و پسته ایران هم ازتحریم خارج شدند و خانم آلبرات از سوی دولتش از ایران برای سیاست‌های غلط کشورش در گذشته عذرخواهی کرد. دولت امریکا همچنین پیشنهاد داد که دو کشور مسایل خود را بطور جامع حل و فصل کنند. آقای خاتمی، که در دوره ایشان این اتفاق افتاد، بعدها از ان بعنوان یک "فرصت سوخته" یاد نمود.
معاهده مودت بین ایران و امریکا در سال ۱۹۵۵ امضا شد و برابر آن دو کشور متعهد شدند که برای روابط اقتصادی و کنسولی فیمابین حداکثر تسهیلات را فراهم کنند. متاسفانه این معاهده بسیار مهم و تاریخی بعد از انقلاب با گروگان گری توسط ایران نقض شد اما خود معاهده پابرجا ماند. این خود درس بزرگی برای انهایی است که برجام را مذاکره و امضا کردند و ادعا دارند امریکا به تعهداتش عمل نمیکند. متاسفانه برجام یک قرارداد بین قوای مجریه وقت چند کشور بود و هیچیک از شرایط معاهده مودت، که هنوز هم بعد ۶۲ سال پابرجا است، را ندارد.
در خاتمه، یادآوری کنم که معاهده مودت درس بزرگی برای ایران دارد. از این دیدگاه، بهترین روش برخورد با امریکا مذاکرات جامع درچارچوب معاهده مودت ۱۹۵۵ است. اعتقاد دارم که دولت امریکا به چنین پیشنهادی جواب مثبت خواهد داد. دشمنی بین ایران و امریکا صنوعی است و منشا تاریخی، سرزمینی و ایدئولوژیک ندارد. بنابراین، حل مشکل دو کشور در چارچوب معاهده مودت باید چندان مشکل نباشد. مشکل البته در تصمیم راهبردی است که باید در تهران گرفته شود. من امیدوارم که جمهوری اسلامی، بجای "بازی بچه گانه ای" که سر "قیمت دلار" راه انداخته است، این تصمیم را هرچه سریعتر بگیرد. من هم تعهد میدهم که در اجرای ان کمک کنم.
بعد التحریر. همان طور که در متن مقاله پیش بینی کرده بودم: "متاسفانه دولت ترامپ و افراد کلیدی ان بسیار لجباز هستند و با رای سازمانهای بین المللی برخورد غیرمحترمانه‌ای دارند. " ساعتی بعد از نوشتن این مقاله و آن سطر در آن با خبر شدم که آقای پمپیو وزیر خارجه امریکا کشورش را از معاهده مودت خارج کرده است. این هم دسته گل دوم آقای جواد ظریف بعد از برجام. معاهده‌ای که این همه سال و با این همه دشمنی زنده مانده بود، با ابتکار ایشان به گور سپرده شد.
