تأکیدهای دائمی درباره‌ی آنچه پیشرفت‌های دوران پهلوی‌ها می‌نامند، به فرض آنکه بهره‌ی درستی هم در آنها باشد، به معنی درستی ادعاهای هواداران آن دیکتاتوری درباره‌ی پیشرفت ملت ایران بسوی بهروزی بیشتر نیست؛ درخت را از میوه‌ی آن می‌سنجند و می‌شناسند و یک حکومت را نیز از حاصلی که برای ملت خود به‌بارمی‌آورد. آن دیکتاتوری بیست‌وپنجساله هرچه بوده، حاصل اصلی و نهایی‌اش همین طاعون توتالیتر کنونی است که شاهد آنیم و خروارها مغالطه برای افکندن مسئولیت آن بر گردن قدرتهای خارجی در این مورد چیزی را تغییرنمی‌دهد، زیرا،اگر آنگونه که این گروه سیاسی ادعامی‌کند، در آن دوران ایران دارای یک حکومت نیرومند، مستقل و متکی به ملت خود بود هیچ قدرتی نمی‌توانست در تدوام و پایداری آن خللی ایجادکند.

با پافشاری این گرایش از هواداران پادشاهی در موضع نادرست خود حتی هواداران صمیمی دموکراسی در میان خواستاران مشروطه‌ی پادشاهی نیز به آتش نادانی آنان خواهند‌سوخت، و در صورت پیشرفت آنان در منظور خود چرخه‌ی شوم دیکتاتوری‌ها و فرورفتن هرچه بیشتر ملت ایران در گرداب درگیری‌های داخلی و ویرانی های زاییده‌ی آن همچنان ادامه‌خواهدیافت. به‌عکس، در صورت پاسخ مثبت سخنگویان معتبر در میان هواداران مشروطه‌ی پادشاهی به این ضرورت دامنه‌ی جدال میان مشروطه‌خواهان و جمهوریخواهانی که هدف اصلی آنان نیز ضمانت لازم برای رسیدن به دموکراسی واقعی است، و تا کنون یکی از علل عدم‌تحقق اتحاد عمل میان مخالفان آزادیخواه جمهوری اسلامی بوده است، محدودتر و محدودتر خواهدشد. باید روشن و پوست‌کنده گفت که اینگونه هواداران پادشاهی همواره بزرگترین دشمنان آن هم بوده‌اند و هنوز نیز همچنان هستند.

شک نیست که برای تحقق این اتحادِعمل همداستانی بر سرِ مسائل دیگری، مانند روش‌های مبارزه، و جایگاه عدالت اجتماعی در آن نیز ضرورت‌دارد. اما، دستیابی به این منظور در میان نیروهایی که از ایدئولوژی‌های هژمونیست مانند اسلام سیاسی یا مارکسیسم‌ـ‌‌لنینیسم پیروی‌نمی‌کنند بسی آسان‌تر خواهدبود.

بطور خلاصه برای نگارنده‌ی این سطور برچیدن نظام حاکم کنونی ایران می‍تواند ومی‍باید از راه های خشونت‌پرهیز، که در رأس آنها نافرمانی مدنی قراردارد، صورت‍پذیرد. در نافرمانی مدنی دو واژه‌ی نافرمانی ومدنی گویای دو مفهوم اند. نافرمانی به معنای سرپیچی از خواست‌‌ها و تصمیمات ناروای نظام حاکم، یعنی در همه‌ی مواردی است که حقوق قانونی ملت زیر پا گذاشته‌میشود، به حقوق مردم تجاوز میشود یا زیانی متوجه جامعه می‌گردد، و نه بیشتر از آن. اما در نظام های توتالیتر همین موارد چندان فراوان اند که پرداختن به برخی از مهمترین آنها برای لرزاندن پایه‌های آنها کافی است. یکی از مهمترین این نافرمانی‌ها که استفاده از حقوق شهروندی است تحریم شرکت در نمایشهای دروغ و فریبی است که هر چند گاه به عنوان نادرست انتخابات پیش پای مردم گذاشته‌می‌شود تا تأیید مشروعیت برای قدرتی نامشروع از آنان گرفته‌شود. مدنی به معنای مسالمت‌آمیز و در حدود حقوق شهروندی و حقوق بشر است، و نه بیشتر. حربه‌ی اعتصاب عمومی برای شکست نیروی سرکوب قدرت حاکم یکی از کاری‌ترین سلاحها در مبارزه با حکومت‌هایی است که وسائل لازم برای برقراری نظم و عدالت را علیه نظم و عدالت به‌کار می‌برند.

همچون روز روشن است که درمبارزه‌ی خشونت‌آمیز، نیروهای خشن‌تر از دیگران پیشی‌می‌گیرند و برای کسب هژمونی خشونت خود را بر نیروهای دیگر نیز اعمال‌می‌کنند. در خشونت‌پرهیزی هواداران آن تنها به دوری‌جستن از روشهای خشونت‌آمیز بسنده‌نمی‌کنند؛ با حداکثر کوشش در توضیح این راهِ مبارزه زیانهای آن را نیز برای مردم آشکارمی‌سازند تا جایی که جامعه به این روش‌ها راه‌ندهد و نیروهایی که در اعمال خشونت پافشاری می‌ورزند هرچه بیشتر منزوی بمانند.

در مورد عدالت اجتماعی که جامعه‍ی ایران از آن به‌شدت محروم و بدان سخت نیازمند است، از آنجا که راههای اساسی رسیدن به چنین منظوری تابع دکترین‌های اجتماعی و نحله‌های سیاسی گوناگون است، تحقق آن می‍باید به پس از برقراری دموکراسی واگذارگردد، و در برنامه‌ی اتحاد برای دموکراسی تنها می‍باید تأکید بر برقراری حداکثر آزادی‌ها و نهادهای لازم برای امکان مبارزه در راه هدف عدالت اجتماعی گذارده‌شود که در رأس آنها همه‌ی آزادی‌های حزبی و سندیکایی قراردارند.

تصورمی‌کنم در سطور بالا، در مورد مهمترین ابعاد بخش اول سؤال ت: «راهکارهای ائتلاف چگونه است؟» پاسخ‌داده‌باشم؛ اما پاسخ به بخش دوم آن: «روند شکل گیری یک ائتلاف چه سیر و مسیری دارد؟» نیازمند گشودن باب دیگری است.

با مقدماتی که تا اینجا یادآورشدیم مرزهای ترکیبی که می‌توان از هر سو برای یک اتحاد عملِ ملی و آزادیخواهانه خواستاربود روشن‌می‌گردد. برابر این معیارها شرط جای‌گرفتن در شکل آرمانی چنین اتحادی نه جمهوریخواهی است نه هواداری از نهاد پادشاهی، یا تبری‌جستن از آنها. در چارچوب دموکراسی مبتنی بر مشروطه‌ی پارلمانی جمهوری و پادشاهی بیش و پیش از هر چیز دو نهاد شکل‌دهنده به این نظام‌ها هستند که یکی از آنها، نهاد پادشاهی، تنها نقش نمادین داشته نماینده‌ی یگانگی و پایداری یک ملت است، اما در دیگری، در برخی از جمهوری‌ها، رییس جمهوری افزون بر آن نقش، ریاست عملی قوه‌ی مجریه را نیز، با اختیاراتی، متفاوت از نظامی به نظام دیگر، بر عهده دارد. تفاوت مهم دیگر میان این دو نهاد موروثی بودن پادشاهی و انتخاب ادواری رؤسای جمهور است. در عوض، شرط مهمی که برای این هر دو مؤلفه‌ی بالقوه‌ی یک چنین اتحاد عملی لازم است اطمینان از پایبندی واقعی و ژرف آنها به حاکمیت ملی، و البته پایبندی کامل آنها به جدایی دین و حکومت در عین آزادی همه‌ی مردم در انتخاب باورهای دینی خود و عمل به وظائف و شعائر آن‌ها، یعنی نظام لاییک است.

در صورت وجود چنین نیروهایی چه عاملی می‌تواند مانع از اتحادِعمل آنها گردد. نخست عدمِ‌شناخت درست و کافی آنها از یکدیگر که از هر دو سو سبب عدم‌اعتماد به سوی دیگر می‌گردد. دوم فقدان جرأت از یک سو، و نداشتن همت و سعه‌ی صدر لازم برای شناختن دیگران و برطرف‌ساختن همه‌ی موانعی که بی‌دلیل موجهی و تنها به سبب همان ناشناس‌بودن برای یکدیگر، در بیگانگی و دوری، و چه‌ بسا دشمنی با هم سرمی‌کنند، از سوی دیگر. پس برای غلبه بر مانع اول به این همت و سعه‌ی صدر نیازی مبرم وجوددارد. همچنین باید تصدیق کرد که شمار عناصری که بر این حقایق آگاهی داشته اراده و همت لازم برای گذار از آنها را در خود سراغ داشته‌باشند بسیار محدود است. این هم امری طبیعی است. در امور بزرگ شمار پیشگامان همواره بسیار اندک است. آنها نقش «کتالیزور» را بر عهده دارند. در صورتی که این گروه اندک در پی ازمیان‌برداشتن مانعی که گفتیم برآیند به‌زودی بر شمارشان افزوده‌خواهدشد.

از سوی دیگر، بدیهی است که نیروهایی که نهاد پادشاهی را برتر از هر خواست و مصلحت دیگری، حتی حاکمیت ملی و حقیقت تاریخی، و بالآخره پیروزی بر رژیم سیاه کنونی قرارمی‌دهند، یا کسانی که از جمهوری آرمانی برتر و ضروری‌تر از هر هدف دیگری ساخته‌اند و از عنوان پادشاهی به‌صورت خشک و جزمی گریزان‌اند، هر دو، در نتیجه‌ی ابتلاء به فتیشیسم خود درباره‌ی شکل حکومت، الزاماً به‌دنبال عناصری همانند خود می‌روند و به هیچ اتحادی که گرایش متقابل دیگر در آن جایی داشته‌باشد تن‌درنمی‌دهند؛ آنان هم خود و هم نیروهای دیگر را از امکان اتحادی که به‌اندازه‌ی کافی گسترده و نیرومند باشد محروم‌می‌سازند.

در به‌راه‌انداختن فرآیند نزدیکی، ارتباط و آشنایی دوسویه یا چندسویه میان عناصر یا سازمان‌ها به صورتی که در بالا شرح‌داده‌شد شخصیت‌های شناخته‌شده به آزادیخواهی و ایراندوستی که از بوته‌ی آزمون‌های سیاسیِ گذشته پاک و سربلند بیرون‌ آمده‌باشند و گرفتاری خودشیفتگی بیمارگونه هوش و دانش آنان را، حتی اگر از این صفات برخوردار باشند، تحت‌الشعاع قرارنداده‌باشد می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌باشند. آنچه در امری چنین حیاتی ضرور‌ت‌دارد، افزون بر بهره‌ای از هوش و دانش سیاسی و عدم‌چشمداشت شخصی از حاصل کار، خِرَدی است که نه باید با هوشمندی مترادف دانست و نه با دانش. دو خصیصه‌ی اخیر را در هر محیطی فراوان می‌توان یافت؛ آنچه مانند سیمرغ و کیمیا نایاب است خرد است، که اگر بود، هوش و دانش چون افزارهایی در خدمت آن قرارمی‌گیرند.اما اگر نبود آن دو مانند دو توسن تیزپای عنان‌گسیخته صاحب خود و پیروان او را به سوی پرتگاه‌های پرخطر می‌برند. بهترین نمونه برای فهم این تفاوت ولادیمیر اولیانوف لنین است. هوشمندی و پرکاری غیرعادی لنین، و حتی دانش او در برخی از زمینه‌های تاریخ و جامعه را چه کسی می‌تواند انکارکند؟ اما او در تشخیص نقش شخصیت‌های انسانی در تغییرات عمده‌ی اجتماعی و تاریخی، به سبب تصور غیرمعقولی که از قدرت تشخیص خود داشت، به خطای بزرگی دچار بود؛ او بنا بدین سبب‌ها در فهم پیچیدگی‌های سرسام‌آور و گیج‌کننده‌ی رفتارهای پیش‌بینی‌نشدنی انسانی و فرایندهای اجتماعی بسیار نزدیک‌بین‌ و ساده‌انگار بود، از امکان درک علمی این امور تصوری به‌شدت مبالغه‌آمیز داشت، و در ارزیابی دانش خود و هم‌مسلکانش در این زمینه ‌سخت به‌خطامی‌رفت. به عبارت دیگر او، به رغم هوشمندی بسیار، از خرد سیاسی لازم برای رهبری یک جامعه در حوادث بزرگ و به‌سوی هدف‌های عالی برخوردار نبود. بطور کلی خرد جدا از فروتنی وجودندارد و حتی بکلی بی‌معنی است و خودشیفتگی بیمارگونه که به فروتنی مجال ظهور نمی‌دهد، در نقطه‌ی مقابل خرد، و خاصه خرد سیاسی قراردارد۳. مردان سیاسی بزرگی چون مصدق و حتی ژنرال دوگل، بی‌آنکه از اهمیت کار بزرگ خود غافل بوده‌باشند هرگز دچار توهم برخورداری از توان اعجاز نشدند. روزی که ژنرال دوگل، یک سال پس از حوادث ماه می ۱۹۶۸، دو پیشنهاد به مردم فرانسه را به همه‌پرسی گذاشت هیچ چیز او را مجبورنمی‌کرد که در صورت رأی منفی به پیشنهادهای او از کار کناره‌گیری‌کند. اما او به‌رغم منزلت استثنائی خود در تاریخ فرانسه احساس‌کرد که زمان آن رسیده که جای خود را به کسان دیگری بدهد. به مصدق، که در دوران مشروطیت چندین بار وزارتخانه‌های مهمی را، حتی پس از کودتای سوم اسفند، و باحضور سردار سپه یا ریاست وزرائی او، با شایستگی مدیریت‌کرده‌بود، چند بار پیشنهاد نخست‌وزیری نیز شده‌بود؛ هم از سوی رضاشاه، زمانی که تازه به سلطنت رسیده‌بود، و هم از سوی محمدرضا شاه دراولین سال‌های پادشاهی او. اما او که هیچ سمتی را برای خود آن سمت نمی‌خواست از آنجا که در شرایطی که آن پیشنهادها به او می‌شد امکان خدمت واقعی و مؤثری را در آن سمت نمی‌دید از پذیرش آن خودداری‌کرد. اگر فروتنی او نبود چه بسا که به توهم آنکه خواهدتوانست در هر حال بهتر از دیگران عمل‌کند نخست‌وزیری را می‌پذیرفت و در ردیف همه‌ی نخست‌وزیران دیگری قرارمی‌گرفت که پیش از او پذیرفتند و با نفوذ سیاست انگلستان و بدون آگاهی و آمادگی کافی مردم، اگر هم می‌خواستند نمی‌توانستند کار مؤثری از پیش‌ببرند.

در میان اپوزیسیون آزادیخواه و ایراندوست، برای پیشرفت بسوی اتحاد عملی که نیاز حیاتی ملت ما برای رهایی است، ما نیازمند شخصیت‌هایی هستیم که برای دادن دست همکاری به یکدیگر از تجربه، جرأت، همت، سعه‌ی‌صدر و نیکنامی لازم برای این کار سترگ برخودار باشند؛ اما بدون آن افتادگی درونی که آنان را از انگیزه‌ی برتری‌جویی نابجا در امان نگه‌می‌دارد، همه‌ی آن صفات مثبت دیگر می‌توانند به ضد خود بدل‌شوند! تا زمانی که اپوزیسیون از این جهت نیز بر نظام حاکم برتری نمایان و مسلم نیابد بخت آن برای پیروزی بر این قدرت شوم، که غروری فرعونی، بل شیطانی، همان غروری که بنا به اسطوره‌ی دینی طغیان شیطان مانع از تواضع او نسبت به انسان شد، منشاءِ اصلی همه‌ی سیه کاری‌های او بوده، کافی نخواهدشد.

۲۷ اسفندماه ۱۳۹۷

پاریس، علی شاکری زند

*این مقاله برای شماره‌ی ۲۶ دوماهنامه‌ی میهن نوشته‌شده‌است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱ دلائل مشروح نادرستی چنین نظریه‌ای را در مقاله‌ی دیگری برای شماره‌ی ۱۸ دوماهنامه‌ی میهن نوشته‌ام و اینجا تکرارنمی‌کنم. نک. علی شاکری زند، نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری، دوشنبه | ۱۳ آذر ۱۳۹۶ | ۴ دسامبر ۲۰۱۷ | دوره جدید | شماره‌ی ۱۸.

۲ پیش از انقلاب حزبی هم به‌نام حزب ملل اسلامی تأسیس‌شده‌بود. تفاوت آن با گروههای معتقد به «ملیت‌های ساکن ایران» این بود که«ملل» آنها در ایران سکونت نداشند و فصل مشترکشان مسلمانی بود، اما برای این دسته، فصل مشترک «ملیت‌ها» سکونت در ایران است. خوشبختانه، بنیانگذار آن حزب، آقای کاظم موسوی بحنوردی پس از دستگیری و محکومیت در دیکتاتوری گذشته، در زندان از طرفی از مبارزه‌ی مسلحانه رویگردان شد و از طرف دیگر به دموکراسی گروید و با اینکه پس از تشکیل جمهوری اسلامی سمت‌هایی را هم در این رژیم پذیرفت به سرعت به فعالیت فرهنگی روی‌آورد و دایره‌المعارف بزرگ اسلامی را با یاری‌گرفتن از استادان مسلم و شناخته‌شده‌ی آن زمان بنیان‌گذاشت.

۳ اگر بتوان حساسیت زیباشناختی و هنردوستی را هم با خرد مرتبط دانست، می‌توان گفت چه بسا که بی‌اعتنایی به هنر و عدم‌حساسیت به زیبایی از هر نوع آن نیز یکی از معیارهای فقدان خرد، و خرد سیاسی بطور اخص باشد. در دوران جوانی در یکی از زندگینامه‌های لنین، به نقل از ماکسیم گورکی خوانده‌بودم که رهبر حزب بلشویک، در دوران مهاجرت، در شبی که در ایتالیا میهمان این دوست خود و نویسنده‌ی نامدار روس بود، هنگامی که گورکی یکی از شاهکارهای بتهون در موسیقی پیانو، سونات آپاسیوناتای او را، که بر صفحات آن روز موسیقی ضبط‌شده‌بود به صدا درمی‌آوَرَد و از دوست و مهمان خود درباره‌ی احساس او نسبت به این کار شورانگیز آهنگساز بزرگ آلمانی پرسش‌می‌کند، لنین در پاسخ می‌گوید با شنیدن چنین آثاری انسان دچار احساس لطیف خطرناکی می‌شود، مانند زمانی که می‌خواهد سگ زیبایی را نوازش‌کند اما از بیم آنکه آن حیوان دستش را گازبگیرد از این کار خودداری‌می‌کند(نقل به مضمون). در این نقل قول می‌بینیم که لنین، که مانند اکثر روشنفکران روس زمان خود از فرهنگ موسیقی خوبی برخوردار بوده چگونه نسبت به انسان و احساسات هنری و حساسیت زیباشناختی او بدبین است و در رودررویی با آن احساس‌خطرمی‌کند. البته این فرهنگ با فرهنگ خمینی که در پاسخ اوریانا فالاچی روزنامه‌نگار مشهور اایتالیایی که از او پرسیده‌بود درباره‌ی باخ (آهنگساز بزرگ کلاسیک آلمانی) چه فکرمی‌کند، پاسخ داده‌بود « باخ چی یَه»، و چون فالاچی به او گفته‌بود باخ یک آهنگساز بزرگ آلمانی است، وی پاسخ‌داده‌بود «اگر مارش نظامی می‌سازد خوب است، وگرنه به درد نمی‌خورد» (نقل به مضمون)، بسیار متفاوت است. اما معنی و نتیجه‌ی هر دو، آنجا که به دوری‌جستن از احساس زیبایی می‌رسیم، یکی است. برخلاف حسابگری‌های سودجویانه‌ی کسب و تجارت و برنامه‌پردازی‌های هوشمندانه و حتی دانشورانه‌ی سیاستمداران حرفه‌ای که همه‍ی رابطه‍ها را بر حساب و کتاب صِرف برقرارمی‍سازند، احساسات لطیف و مشترک زیباشناختی مهمترین وجه مشترک انسان‌ها و انسانی‍ترین رشته‍ی پیوند میان آنها، تنها احساس مشترکی است که به‍دور از محاسبه آنان را به هم نزدیک‍می‍کند؛ عاملی که بدون آن همبستگی‌ها می‌تواند یکسره از آن نوع چرتکه‌ای و کاسبکارانه‌ای گردد که هرروزه و در همه‌جا شاهد آنیم. تحمیل بیرحمانه‌ی زیباشناسی رسمی و ایدئولوژیک بر دنیای هنر در اتحاد شوروی به‍نام رئالیسم سوسیالیستی، بویژه در دوران استالین و زیر نظر الکساندر ژدانف، که بسیاری از سینماگران، نویسندگان، نقاشان و آهنگسازان شوروی را دچار افسردگی و نومیدی از زندگی ساخت، از همین روحیه و طرزِفکر سرچشمه‌می‌گرفت. و از هنر نازی هم بهتر است چیزی نگوییم !