در زمانی که نمایندگان ایران و امریکا در ویلای «سلطان قابوس»، پادشاه عمان مشغول مذاکره محرمانه بودند، رسانه‌ها از مذاکره دو کشور به سرپرستی «علی‎اکبر ولایتی»، مشاور آیت‎الله خامنه‌‌ای خبر ‌دادند. مقام‌های ایرانی چنین مذاکراتی را تکذیب ‌کردند. اما ماه‌ها بعد روشن شد که اگرچه علی‎اکبر ولایتی در این مذاکرات شرکت نداشت ولی اصل خبر انجام گفت‎وگوی مستقیم میان دو کشور درست بود.

به روایت وزیر امور خارجه وقت ایران، «حسن روحانی» که در آن زمان نماینده علی خامنه‌‌ای در شورای عالی امنیت ملی بود، در زمانی که خود را آماده شروع دوره ریاست جمهوری می‌کرد، چنین تماس‌هایی را باور نمی‌کرده است.

با این همه، شش ماه پیش از علنی شدن مذاکرات ایران و امریکا، علی خامنه‌‌ای در سخنرانی نوروزی خود، زمینه را برای آن آماده کرد و گفت که مخالفتی برای مذاکره با امریکا ندارد. این اظهارات اولین نشانه‌ها از آماده کردن فضای داخلی ایران برای گفت و گوی مستقیم بی‌سابقه بین دو کشور بود.

در این سال‌ها، مذاکراتی علنی هم بین دو طرف شکل گرفته که از جمله آن‎ها، گفت‌وگو ایران و امریکا در سطح سفرا در بغداد و سپس مذاکرات طولانی وزرای خارجه دو کشور بر سر برنامه اتمی ایران بوده است. آیت‌الله علی خامنه‌‌ای برای هر دو این مذاکرات زمینه چینی علنی کرد. هدف مذاکرات بغداد را «نصیحت کردن امریکا» و مذاکرات اتمی را آزمونی برای عهد و پیمان احتمالی با امریکا خواند.

زمینه‎سازی‌های خامنه‌‌ای برای افکار عمومی و کارگزاران نظام

به دلیل غیرعادی بودن تماس میان ایران و امریکا در ۴۰ سال اخیر، آیت‌الله خامنه‌‌ای که در صدد شکستن چنین تابویی در جمهوری اسلامی ایران بود. بنابراین، نیاز داشت افکار عمومی را آماده و کارگزاران جمهوری اسلامی ایران در بخش‌های سیاسی، نظامی و مذهبی را در مورد ضرورت چنین مذاکراتی توجیه کند. به دلیل اهمیت مذاکرات اتمی، ‌او به زمینه‎چینی علنی بسیار مفصل‌تری برای آن پرداخت و پس از انجام مذاکرات هم تلاش کرد از حمایت‌‌ خود از آن فاصله بگیرد و مرتب نسبت به این مذاکرات ناخرسندی نشان دهد.

سخنرانی سالانه علی خامنه‎ای در جمع فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، کلیدی‌ترین تلاش او برای زمینه‎سازی مذاکرات مستقیم با امریکا بود که در آن از ضرورت گفت‎وگو با «دشمن» و «نرمش قهرمانانه» گفت. پس از این سخنرانی، مسجل شده بود که ایران به طور علنی با امریکا مذاکره خواهد کرد و نظام جمهوری اسلامی که از تحریم‌ها آسیب دیده بود، آماده دادن امتیاز و توافق است.

دلیل اصلی زمینه‌سازی داخلی و علنی برای مذاکره ایران و امریکا، عبرتی است که نظام جمهوری اسلامی ایران از درز گزارش مذاکرات محرمانه با امریکا گرفته است. این زمینه‎سازی به حکومت جمهوری اسلامی فرصت می‌دهد تا از شوک احتمالی داخلی در زمان انتشار اخبار مذاکرات جلوگیری کند و یا حتی فرصت ابراز نظر به هواداران حکومت که در عین حال مخالف مذاکره هستند و درباره ضرورت انجام آن توجیه نشده‌‌اند، ندهد؛ به طور مثال، تابستان سال ۱۳۹۷، پس از آن که دونالد ترامپ پیشنهاد گفت‏وگوی «بدون قید و شرط» مذاکره با ایران را مطرح کرد، سرلشکر پاسدار «محمدعلی جعفری»، فرمانده وقت سپاه پاسداران جلوتر از هر مقام دیگری این پیشنهاد را رد کرد و خطاب به رییس جمهوری امریکا گفت: «شما این آرزو را به گور می‌برید که مقام‌های جمهوری اسلامی اجازه دریافت دیدار با شما را از ملت‎شان دریافت کنند.»

چنین اظهاراتی، راه مذاکره را دست کم برای مدتی سخت‌تر و برای آیت‎الله خامنه‌‌ای پرهزینه‌تر می‌کند. اگر رهبر ایران به دنبال اجازه به دولت برای مذاکره باشد، تاکنون این طور بوده است که پیش از آن، راه مخالفت‌های علنی را از قبل مسدود می‌کند؛ همانند کاری که در زمان مذاکرات اتمی کرد و قدم اصلی را در حضور فرماندهان سپاه برداشت.

علی خامنه‌‌ای در یک سال اخیر که دونالد ترامپ، رییس جمهوری امریکا از توافق هسته‌‌ای برجام خارج شده، تقریبا در تمامی سخنرانی‌های خود مذاکره با ایالات متحده، به ویژه در دولت ترامپ را منتفی دانسته است. در چنین وضعیتی، هرگونه تلاش ولو محدود دولتی برای مذاکره با نمایندگان دولت امریکا اگر حتی از سوی دولت ایالات متحده جدی گرفته شود، از سوی نهادهای ناظر که رقبای دولت هستند، افشا خواهد شد. چنین افشاگری برای دولت شکست است اما برای دستگاه رهبری ایران و اعتبار آیت‎الله خامنه‌‌ای که بارها با مذاکره مخالفت کرده است، بسیار پرهزینه خواهد بود.

«محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران که بهار سال جاری به نیویورک سفر کرده بود، اعلام کرد که از شش ماه پیش از آن با داشتن اختیارات کافی، پیشنهاد مبادله زندانیان ایرانی و امریکا را به دولت ترامپ داده بود اما به گفته او، امریکایی‎ها به این پیشنهاد جواب نداده‎اند.

در حالی که برای اغلب رهبران و کشورهای جهان روشن شده است که حرف نهایی در ایران را آیت‎الله خامنه‌‌ای می‌زند، ممکن است یکی از علت‌های بی‌پاسخ ماندن پیشنهاد ظریف، جدی نگرفته شدن این پیشنهاد با توجه به مخالفت‌های علی خامنه‌‌ای با تماس با دولت امریکا بوده باشد؛ یعنی دولت ترامپ در واقعی بودن این پیشنهاد ممکن است تردید کرده باشد.

ایران و امریکا در ماه‌های اخیر یکی از پرتنش‌ترین مناسبات را در تاریخ رهبری آیت‎الله خامنه‌‌ای داشته اند. استفاده از کانال‌های ارتباطی میان دو کشور، از جمله سفارت سوییس در تهران که حافظ منافع ایالات متحده است یا دیگر مسیرهای ارتباطی مثل ارسال پیام از طریق رهبران کشورهایی که به تهران و واشنگتن رفت و آمد دارند، نه تنها منتفی نیست که محتمل است. اما باید توجه داشت که این ارتباطات و تبادل پیام به معنی مذاکره نیست و نمی‌تواند کارکردی مشابه گفت‌وگو برای حل و فصل اختلافات عمیق میان دو کشور داشته باشد.

مذاکره، تماس مستقیم نمایندگان دو کشور روبه‎روی یک‎دیگر است که دستور کار مشخصی دارد و هدف معینی را دنبال می‌کند. تجربه ۳۰ سال اخیر نشان داده که امکان مذاکره محرمانه به دلیل پیچیدگی‌های ساختار سیاسی نظام جمهوری اسلامی ایران و فضایی که آیت‌الله خامنه‌‌ای علیه مذاکره و گفت‌وگو ساخته است، ممکن نیست. علاوه بر این، دونالد ترامپ هم به مذاکره به عنوان نمایش پیروزی در مهار ایران نگاه می‌کند؛ یعنی مذاکره محرمانه هم از دید دولت فعلی امریکا مطلوب نیست.

چنین شرایطی، امکان مذاکره مستقیم و علنی را بیش‌تر از احتمال گفت‌و‌گوی محرمانه می‌کند؛ امری که با توجه به فشار بی‌سابقه امریکا به جمهوری اسلامی ایران، نمی‌توان آن را صددرصد منتفی دانست.