سفر بدفرجام

سفر نیکلای چائوشسکو به تهران برای اکبر هاشمی رفسنجانی که مرداد آن سال به ریاست جمهوری رسیده بود، اهمیت زیادی داشت.

از یک طرف، میزبانی از یک رهبر خارجی برای نشان دادن چهره‌ای موفق مهم بود و از سوی دیگر ایران در آن زمان به خاطر صدور فتوای ارتداد سلمان رشدی دچار انزوای دیپلماتیک شده بود.

محمد گوهری، سفیر وقت ایران در رومانی در مصاحبه با روزنامه شرق این سفر را برای مقام های ایرانی پر اهمیت دانسته است.

آقای گوهری به روزنامه شرق گفت: "این برای نخستین بار بود که مقام اول یک کشور اروپایی، ولو از اروپای شرقی و رهبر حزب کمونیست، می‌خواست از ایران دیدن کند و این برای ایران تحت فشار انزوا و تحریم، مهم تلقی می‌شد."

اما رومانی در آستانه این سفر دچار بحران شد. یک روز پیش از سفر آقای چائوشسکو، شهر تیمیشورا، در غرب رومانی به صحنه ناآرامی‌های ضددولتی تبدیل شد.

تظاهرات در تیمیشوارا در ابتدا با اعتراض اقلیت مجارتبار به برخورد حکومت با یک کشیش آغاز شد و دانشجویان و کارگران به سرعت به آن پیوستند.

نیروهای امنیتی در هفدهم دسامبر ۱۹۸۹ با سرعت وارد عمل شدند و سرکوب خونین اعتراض ها آغاز شد. به رغم سانسور اخبار، رادیو صدای آمریکا و رادیو اروپای آزاد آن شب از کشتار صدها نفر در تیمیشوارا خبر دادند.

نیکلای چائوشسکو در هجدهم دسامبر ۱۹۸۹، بیست و هفتم آذر ۱۳۶۸ سوار هواپیما شد تا به تهران برود. آقای چائوشسکو که ناآرامی‌ها را سرکوب شده می‌دید، مدیریت بحران را به همسرش النا و مقام های بلندپایه حزب کمونیست سپرده بود.

خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی که از بخارست مخابره کرد، نوشت: "همزمان با سفر نیکلای چائوشسکو به تهران، گزارش‌ها از رومانی بیانگر کشتار صدها نفر در سرکوب تظاهرات آخر هفته توسط نیروهای امنیتی است. مرزهای رومانی عملا بسته است و رسانه‌های رسمی ناآرامی‌ها را گزارش نمی‌کنند."

خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی درباره وقایع آن روزها نشان نمی‌دهد که از طریق وزارت امور خارجه در جریان ناآرامی‌های رومانی قرار گرفته باشد.

در آن زمان، محمد گوهری، سفیر ایران در رومانی برای فراهم کردن مقدمات سفر آقای چائوشسکو در تهران به سر می‌برد و کادر سفارت هم نتوانسته بود تحلیل جامعی از ناآرامی‌ها ارائه دهد.

در آن زمان بلوک شرق به خاطر اصلاحات میخاییل گورباچف در شوروی متزلزل شده بود و رخدادهای آن سال منجر به براندازی نظام کمونیستی در چکسلواکی و لهستان شده بود.

اوضاع در آلمان شرقی و بلغارستان هم متزلزل بود و بروز شرایط مشابه در رومانی هم قابل انتظار بود.

مخالفت خلخالی

بعضی از نمایندگان جناح چپ مجلس سوم هم با این سفر مخالف بودند. صادق خلخالی، در بیست و هشتم آذر در حالی که رهبر رومانی هنوز در تهران بود، در نطقی در صحن مجلس، با اشاره به ناآرامی‌های رومانی ابراز امیدواری کرد آقای چائوشسکو از قدرت کناره گیری کند.

او در سخنانی گفت: "آقای چائوشسکو اشکالاتی دارد و یکی از اشکالاتش عبارت از این است که همیشه با آفریقای جنوبی رابطه تنگاتنگ داشته و هیچوقت از موضع خودش نسبت به شناسائی دولت اسرائیل پوشالی دست برنداشته و همیشه نعل وارونه‌ای با کشورهای اسلامی مخصوصاً جمهوری اسلامی ایران داشته است."

او در ادامه گفت: "امیدواریم که در این سفر اخیری که ایشان به ایران آمده و مردم رومانی که علیه ایشان قیام کرده‌اند ان‌شاءالله اوضاع سر و سامان پیدا کند و جناب آقای چائوشسکو حالا اگر صلاح می‌داند استعفاء بدهد."

دیدارها و برنامه‌های رسمی آقای چائوشسکو و هیات همراهش در تهران، در بیست هفتم و بیست و هشتم آذر برگزار شد. اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطراتش از ملاقات شبانه با آقای چائوشسکو در بیست و هشتم آذر خبر داده است، ملاقاتی که به درخواست مهمان رومانیایی انجام شد.

آقای رفسنجانی در خاطراتش نوشته است: "چائوشسکو خواسته بود که امشب جلسه خصوصی داشته باشیم. پذیرفتم که به اقامتگاه او بروم. در جلسه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی شرکت نکردم و به آنجا رفتم. خوشحال شد. حرفی برای جلسه خصوصی نداشت؛ گویا فقط می‌خواهد در اخبار از مذاکرات خصوصی گفته شود."

در این دیدار، رییس جمهوری وقت ایران از آقای چائوشسکو درباره ناآرامی‌های این کشور سوال می‌کند.

آقای رفسنجانی در خاطراتش نوشت: "او حوادثی را که غربی‌ها ایجاد می‌کنند و در هفته‌های اخیر در شهر تیمیشوارا رومانی رخ داده قبول ندارد و می‌گوید تبلیغات است و دروغ. شب به خانه آمدم. رادیو فارسی آمریکا خبر از درگیری‌های خونین در شهر تیمیشوارا می‌دهد و محکومیت این سرکوب توسط بسیاری از کشورها و عجیب است که چائوشسکو به کلی منکر حوادث است و در جواب سئوال من، آن را تبلیغات و دروغ معرفی می‌کند."

همزمان با حضور آقای چائوشسکو در ایران، پلیس امنیتی رومانی به سرکوب ناآرامی‌ها در این کشور ادامه می‌داد. به گفته بعضی از مقام های ارشد ایرانی، از رومانی با آقای چائوشسکو تماسی گرفته شد و از خواسته شد در ایران بماند ولی او مخالفت کرد. نیکلای چائوشسکو بیستم دسامبر، ۲۹ آذر با بدرقه رسمی تهران را ترک کرد.

یک ماه پس از سرنگونی آقای چائوشسکو، روزنامه واشنگتن پست به نقل از منابعی در رومانی از اعزام سری یک واحد از پاسداران ایرانی به رومانی برای حفاظت از جان او خبر داد.

یک مقام مطلع ایرانی در پاسخ به پرسش بی بی سی در این باره، این گزارش را تکذیب کرد. واشنگتن پست همچنین از انتقال میلیون‌ها دلار از دارایی‌های آقای چائوشسکو به ایران به خاطر بی‌اعتمادی او به بانک های غربی خبر داده بود.

'دخالت بیگانگان'

نیکلای چائوشسکو به محض بازگشت به رومانی در یک سخنرانی تلویزیونی ناآرامی‌ها را به دخالت خارجی نسبت داد و دشمنان را متهم کرد که در پی سرنگونی سوسیالیسم هستند. فردای آن روز نوبت نمایش قدرت حکومت بود.

تعداد زیادی از کارگران و کارمندان دولت در بیست و یکم دسامبر، ۳۰ آذر با پلاکاردهایی در حمایت از آقای چائوشسکو در برابر ساختمان کمیته مرکزی حزب کمونیست گردهم آمده بودند تا به سخنان رهبرشان گوش دهند.

آقای چائوشسکو همانند روز قبل، فاشیست‌ها را به تحریک معترضان متهم و تلاش دشمنان برای مخدوش کردن استقلال و تمامیت ارضی رومانی را محکوم کرد. این سخنرانی به طور مستقیم از تلویزیون رومانی پخش می‌شد.

در حالی که سخنان آقای چائوشسکو در ابتدا با تشویق و تایید حاضران همراه بود، به ناگاه در دقیقه هشتم سخنرانی عده‌ای از حاضران برایش هو کشیدند و علیه او شعار دادند.

این کار با اخلال در سخنرانی همراه شد و پخش تلویزیونی آن قطع شد. تصاویر ضبط شده نشان می‌دهد که آقای چائوشسکو که تا آن روز با مشت آهنین بر رومانی حکومت کرده بود، چندین بار از حاضران می‌خواهد که ساکت شوند.

حتی النا چائوشسکو هم در چند نوبت خواهان سکوت حاضران می‌شود. در نهایت سخنرانی آقای چائوشسکو از سر گرفته شد و او در ادامه صحبت‌هایش وعده داد حقوق و مزایای شهروندان افزایش پیدا کند.

اما این خبر خوش نتوانست به بازسازی هیمنه شکسته شده رهبر مقتدر رومانی کمک کند. فردای آن روز، معترضان به ساختمان کمیته مرکزی حزب حمله کردند و پس از خلع سلاح نگهبانان به داخل آن یورش بردند.

انتشار خبر خودکشی وزیر دفاع هم باعث شد تا واحدهایی از ارتش به معترضان بپیوندند. آقای چائوشسکو و همسرش در آخر با هلیکوپتر از بام ساختمان حزب فرار کردند ولی در جاده‌ای در نزدیکی شهر تارگویشته دستگیر و تحویل ارتش داده شدند.

دادگاه صحرایی ارتش در بیست و پنجم دسامبر ۱۹۸۹، چهارم دی ۱۳۶۸ نیکلای چائوشسکو و همسرش را به جرم دزدی اموال عمومی و نسل کشی معترضان به اعدام محکوم کرد و این حکم بلافاصله به اجرا گذاشته شد.

رییس جمهوری ایران خبر اعدام نیکلای چائوشسکو را هم از صدای آمریکا شنید. آقای هاشمی رفسنجانی در خاطراتش نوشته است: در حالی که مشغول نوشتن خاطرات امروز بودم - ساعت ده و نیم شب - رادیو آمریکا خبر داد که چائوشسکو و همسرش در رومانی اعدام شدند.

'حیثیت کشور'

اخبار ناآرامی های رومانی در ایران به دقت دنبال می‌شد. مردم که در روزهای گذشته شاهد تردد بنز شش در تشریفاتی با پرچم رومانی در بزرگراه چمران تهران بودند و خبرهایی درباره اعطای هدایای گران قیمت به آقای چائوشسکو شنیده بودند، پیگیر سرنوشتش بودند.

اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطراتش در روز جمعه اول دی، ۲۲ دسامبر از "کودتا در رومانی و شایعه فرار او به ایران یا چین" خبر داده است.

آقای هاشمی رفسنجانی نوشته است: "با آیت‌الله خامنه‌ای و دکتر ولایتی درباره اینکه اگر [چائوشسکو] به ایران آمد، بپذیریم یا خیر، مشورت کردیم. نظر آیت‌الله خامنه‌ای این بود که بپذیریم، ولی دکتر ولایتی نظر روشنی نداشت. سپس خبر رسید که او در رومانی بازداشت شده است."

از نوشته های آقای رفسنجانی به نظر می‌رسد اوضاع رومانی همچنان برای وزیر خارجه اش غافلگیر کننده بوده است. آقای رفسنجانی در دوم دی از برگزاری جلسه‌ای با حضور علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه نوشته است.

آقای رفسنجانی نوشت: "دکتر ولایتی درباره صدور بیانیه‌ای از وزارت خارجه در همدردی با مردم رومانی و محکوم کردن اعمال چائوشسکو مشورت کرد. جلسه از بی‌اطلاعی وزارت خارجه و [وزارت] اطلاعات از واقعیات رومانی که منجر به دعوت و پذیرائی حاکم آن در روزهای آخر عمر و در حین درگیری با مردم شد، انتقاد داشت."

به نوشته او انتشار اخبار مربوط به کشتار مردم رومانی همزمان با سفر چائوشسکو برای "حیثیت" ایران خوب نبوده است. همزمان، انتقاد نمایندگان جناح چپ مجلس مانند صادق خلخالی و هادی خامنه‌ای از سفر آقای چائوشسکو به ایران ادامه داشت.

آقای خلخالی در سخنانش مسوولان سیاست خارجی ایران را به "محافظه کاری و بی اطلاعی از اوضاع جهان" متهم کرد.

رییس مجلس در پایان جلسه پنجم دی از وصول سوال بیشتر از ۴۵ نماینده مجلس از علی اکبر ولایتی درباره سفر نیکلای چائوشسکو خبر داد.

این نمایندگان درباره "عدم ارائه تحلیل دولت از قضایا و تحولات کشور رومانی که منجر به سفر اخیر رئیس جمهوری معدوم آن" به ایران شده بود، سوال داشتند.

حتی در هیات دولت هم انتقادهایی نسبت به این سفر مطرح شده بود. اما با دخالت علی خامنه‌ای، نمایندگان جناح چپ که در جهت استیضاح آقای ولایتی خیز برداشته بودند، عقب نشینی کردند.

اکبر هاشمی رفسنجانی که از کم شدن فشار مجلس بر خود و وزیر امور خارجه‌اش خوشحال بود، ششم دی در خاطراتش نوشت: "در اخبار ظهر، تذکر رهبری به عناصر رادیکال پخش شد. این روزها در مجلس و مطبوعات علیه وزارت خارجه به خاطر عدم پیش بینی حوادث رومانی و دعوت از چائوشسکو حملات زیادی دارند. چهل و پنج نماینده از دکتر ولایتی سوال کرده‌اند."

با این حال، با افزایش انتقادها از وزیر امور خارجه، خبرگزاری رویترز در بیست و ششم دسامبر، پنجم دی از برکناری سفیر ایران در رومانی خبر داد.

محمد گوهری که روزهای پایانی ماموریتش را در بخارست می‌گذراند، در این باره به روزنامه شرق گفت: "این رویداد فرصت را برای دریافت سریع‌تر حکم پایان ماموریت بنده مهیا کرد چرا که می‌شد یک آگهی تبلیغاتی هم به رسانه‌های عمومی داد و فشار‌ها را از روی وزارت خارجه و دولت برداشت."

پس از سقوط چائوشسکو، نظام کمونیستی در رومانی لغو شد و جبهه نجات ملی به رهبری یان الیاسکو رهبری کشور و انجام اصلاحات سیاسی را در اختیار گرفت.

رومانی در سال ۲۰۰۴ به عضویت ناتو درآمد و در سال ۲۰۰۹ هم به اتحادیه اروپا پیوست.