- فرصت برای ساختن: برای مثال فاجعه جنگ جهانی اول و شکست روسیه در جنگ، فرصتی را برای دموکراتیک کردن ساختار سیاسی در انقلاب فوریه روسیه در ۱۹۱۷ ایجاد کرد که با کودتای بلشویکها در اکتبر همان سال و باز سازی استبداد و اینبار در پوشش دیکتاتوری پرولتاریا، فرصت را از بین برد. همین فرصت در دموکراتیزه کردن دولت و رابطه دولت-ملت، در انقلاب بهمن ۵۷ ایجاد شد که با کودتای خرداد ۶۰ از بین رفت و اینگونه، استبداد موفق به باز سازی خود و اینبار در لباس مذهب شد.

ولی شاید بشود که که یکی از عظیم ترین و اثر گذارترین بحرانها در تاریخ، شیوع طاعون در قرن ۱۴ در اروپا بود که حدود نیمی از جمعیت اروپا را کشت. اثرات آن را اینگونه می شود خلاصه کرد:

- اقتصادی: فروپاشی سیستم فئودالی در انگستان بود و شورش دهقانان.

- روانشناسی: عده ای سر به تقدیر فرو آورده و عده ای دیگر لگد به باورهایشان زده و روش دم را غنیمت بشمار پیشه کردند. و نیز دیگرانی که فقر خود را نه تقدیر ساخته که ساخته نظام اجتماعی دانسته و اینگونه، خشمشان بر صاحبان امتیاز افزوده شد.

- دینی: خشم بر کلیسا. چرا که از جمله می دیدند که دعاها و نذر کردنها و شفا خواستنها و شفاعت طلبیدن و دخیل بستن ها بر مقبره قدیسان هیچ از کشتار عزیزان آنها جلوگیری نکرده است و اینگونه متوجه شدند که شفا خواستن و دخیل بستن فریبی بیش نبوده است و تنها اثر آن پر کردن جیب کشیشان فریبکار بوده است.

داستانهای این فریبکاری‌ها فراوان مستند وجود دارد. از جمله این فریبکاری‌ها که حتی بعد از کشتار طاعون ادامه یافت را، از جمله، در داستان مرگ راهبی قدیس، بنام والتر سنت برنارد در حدود سالهای ۱۳۷۰ می‌بینیم. یک روز شخصی به یکی از راهب‌ها مراجعه و با اشاره به محل دفن او اشاره می‌کند و می‌گوید که اگر بخواهند، آنها را ثروتمند خواهد کرد. وقتی سوال می‌شود چگونه؟ پاسخ می‌دهد که این راهب به قداست معروف بود و او می‌تواند با نسبت دادن چند معجزه و شفا دادن، در آمد مرتب و خوبی برای صومعه آنها ترتیب دهد. سوال می‌شود که چگونه می‌شود که معجزه را را به این قدیس نسبت داد چرا که معجزه بنا بر دستور خداوند انجام می‌شود؟ پاسخ می‌دهد که نگران نباشند و او ترتیب کار را خواهد داد. ترتیب کار اینگونه می‌شود که ۲۴ نفری را که در خدمت داشته، با داستانهای ساختگی از معجزه و شفا بخشیدن قبر قدیس به دهکده‌های اطراف می‌فرستد و اینگونه کاروان زوار به طرف مقبره قدیس به راه می‌افتد.

ترکیبی از خشم مردم نسبت به کلیسا و آگاهی بعصی از کشیشان نسبت به فریبکاری های کشیشان و مسیحیت را آلوده خرافات کردن، سبب اعتراض بعضی از کشیشهای معترض می شود که معروفترین آن جنبش لولاردها/ Lollards به رهبری جان ویکلیف/John Wyclif بود. ویکلیف، با ثروت اندوزی کلیسا مخالفت می کرد و خواستار توزیع کردن ثروت در میان مردم بود و سخت با خرافات مخالفت کردن. خرافاتی مانند در مراسم یک شنبه های کلیسا، نان و شراب را گوشت و خون حضرت مسیح دانستن و یا زیارتگاه از قدیسان و معصومین ساختن و برای بخشش گناهان و یا شفا دادن بیماران آنها را نزد خداوند شفیع قرار دادن و یا طلب معجزه کردن.

این عصیان که کشتار بوسیله طاعون نقش کاتالیزور را بازی کرد پایه کزار جنبش اصلاحی در درون مسیحیت شد که به جنبش پرونستانیسم تحت رهبری کسانی چون مارتین لوتر و جان کالون منجر شد. به بیان دیگر، جنبش دهقانان انگیس در سال ۱۳۸۱ که بر علیه برده گی، صرف (دهقان بی زمینی که حتی اجازه ترک زمین و کار برای ارباب را نداشت.) و زندانی زمین و ارباب بودن و در کل سیستم طبقاتی که کلیسا آن را مشیت الهی می دانست، گفتمان دینی خود را یافت و دهقان از حقوقی برخوردار شد که قبل از آن تصورش هم نمی رفت مانند پایان دوران برده گی و صرف بودن که یک سوم مردم انگستان در چنین طبقه یا قرار داشتند و نیز امکان ظهور و رشد طبقه بازرگان و تاجر و پذیرفته شدن در طبقات اشرافی.

حال بنظر می رسد که کرونا می تواند چنین نقشی را در ایجاد انقلابی در دین و در میان خرافی ترین اقشار جامعه بازی کند. چرا که حال، آن دخیل بند بر ضریح این و آن امام و امام زاده می بیند که نه تنها بوسه زدن بر ضریح، شفا نمی دهد که جان را نیز می تواند بگیرد و می بیند که ضریحی که به آن پناه می برد و نذر می کرد تا "معصوم" دفن شده از خدا برای او شفاعت کند، می تواند مرگ را به سراغ نزدیکان او هم بفرستد و اینگونه راه بیمار نشدن و احتمال فوت نکردن، نه به مرقد آن امام پناه بردن که از آن فرار کردن است.

وقتی واقعیت اینگونه شفاف و صریح خود را تحمیل مومنی که خرافه را با جوهر دین یکی گرفته است، می کند، می تواند نقش بیدار باشی را برای او بازی کند. در اینجا است که نقش روشنگرانه دینداران که حقوق و آزادی را جوهر دین می دانند، تاریخ ساز می شود و اینها می باشند که می توانند به این باورمندان به خرافه و حال شوکه شده، نشان بدهند که مرقد و ضریح و معصوم و شفاعت خواستن و شفیع شدن، هیچ ربطی به اسلامی که با قرآن نازل شد ندارد و یک به یک از کلیسای قرون وسطی کپی شده است و اینگونه است که قدیس مسیحی تبدیل به امام معصوم شده است و نشان دهند که قرآن خیلی صریح نشان می دهد که حتی پیامبر نیز معصوم نبود چه برسد به فرزندان او و اینکه از نسل او بودن هیچ مزیت خاصی بر دیگران ندارد، چه برسد که شفیع شدن و شفا دادن و معجزه کردن. آنهم معجزاتی که از پیامبرش سر نزد و در پاسخ به اینکه چرا دریا نمی شکافد و مرده زنده نمی کند و اینکه معجزه اش چیست ، فقط به کتابش و آنچه که در آن نوشته است اشاره کرد.

در عین حال، نباید، بقول مثلی انگیسی، کودک شیر خوار را با آب حمام بیرون انداخت و به درایت و همدمی و یکدلی نیاز است و نیاز به قائل شدن به تفکیک است بین نیازها و احساس های گوناگونی که حرم ها در باور مندها ایجاد می کند. برای مثال، صاحب این قلم، با وجودی که هیچ باوری به شفا و شفاعت نداشت ولی از اینکه بعضی شبهای جمعه، با تاکسی پدر خانواده به شاه عبدالعظیم می رفت و بودن و دیدن در آن فضا و رفتار مهربان و انسانی مردم، به او احساس آرامشی معنوی می داد و اینکه از معدود زمانهایی بود که همه خانواده بزرگ یازده نفری که روی سر و کول هم سوار پیکان شده اند، برخورد و دعواهای معمول رخ نمی داد و این در حالی بود که پدر هم که مدتها بود که باور به دین و خدا را بوسیده و کنار گذاشته بود، روان شدن آن احساس صلح و آرامش را در خود احساس می کرد. شک ندارم که اگر دوباره امکان رفتن به آن مکان ها را پیدا کنم، آن احساس معنوی و صبح درونی آغشته در تاریخ و هنر این سرزمین، به سلام خواهد آمد.

منظور اینکه، بردن این رنسانس که با ضعفهای خود، بیشتر از سید جمال شروع شد و با شریعتی ادامه پیدا کرد و با بنی صدر به بلوغ رسید، و بردن آن به عمیق ترین لایه های اجتماعی جامعه برای باز کردن آینده و رشد استعدادها و سبز کردن وطن بیابان شده، نیاز به ایجاد گفتگویی خالی از کینه جویی، تمسخر، تحقیرو "نقدهای" آبکی که بیشتر ریشه در عقده گشایی دارد و روضه خوانی برای هم نظران که تنها نتیجه آن کور کردن امکان هر گونه گفتگویی است، می باشد. گفتگویی که از تمامی نمادهای خشونت، همچون خشونت در شخصیت، خشونت در اندیشه، خشونت در قلم و خشونت در بیان خالی باشد. اینگونه است که عقل نقاد و استعداد رهبری که ذاتی هر انسانی است در فضای لایتناهی آزادی و رشد بکار می افتد و از اولین نتایج آن عارف شودن به <حقوندی> تمامی انسانها می باشد و از منظر حقوق با بخود و دیگران و جامعه ارتباط بر قرار کردن.