آژانس اطلاعات دفاعی امریکا می‌گوید پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی، مقامات ایرانی قصد دارند از روسیه تانک، سامانه اس 400 و سامانه دفاع موشکی ساحلی باستیون را خریداری کنند. علاوه بر آن، تهران تمایل دارد از روسیه جنگنده سوخوی 30، هواپیمای آموزش خلبان پیشرفته یاک 130 و تانک تی 90 بخرد. البته نباید خیلی روی این گزارش‌ها حساب باز کرد. تا کنون تنها منبع موثق برای کسب اطلاعات مربوط به قراردادهای احتمالی، اظهارات و بیانیه‌های نسبتاً مبهم مقامات دو کشور بوده است. اینکه تهران اصلاً قراردادی را برای خریدهای گران‌قیمت از مسکو به امضا می‌رساند یا خیر هنوز در هاله‌ای از ابهام است.

چرا باید مراقب بود

اولین دلیل این است که نمایندگان ایرانی اولین هیئت خاورمیانه نیستند که سامانه اس 400 را سبک سنگین می‌کنند و به خرید آن علاقه نشان می‌دهند. کارشناسان روسی از صحبت درباره شهرت جهانی تسلیحات ساخت کشورشان لذت می‌برند و با اشتیاق از تحت تأثیر قرار گرفتن هیئت‌های خارجی پس از مشاهده تانک‌ها، جنگنده‌ها و سامانه‌های دفاع موشکی روسی حرف می‌زنند. اما در واقعیت، بین اعلام رسمی علاقه به خرید تسلیحات و امضای قرارداد برای تحویل آن فاصله زیادی وجود دارد. جدای از این، سپاه پاسداران در حال حاضر سامانه دفاع موشکی کوتاه‌برد «تور ام 1» ساخت روسیه را در اختیار دارد و می‌تواند همان را ارتقا دهد.

نکته دوم اینکه اگرچه رهبران ایران تا کنون چندین بار از تانک‌های روسی مثل تی 90 یا سامانه‌های دفاع موشکی به عنوان گزینه‌های مورد علاقه خود سخن گفته‌اند، اما اولویت فعلی ایران تولید خودروهای زرهی داخلی مثل تانک کرار است. در چنین شرایطی، سه سامانه دفاع موشکی اس 300 که روسیه به ایران تحویل داد باید برای این کشور کافی باشد. تهران همچنین سامانه دفاع موشکی باور 373 را در اختیار دارد که از نظر خصوصیات شبیه به اس 300 است. گفته می‌شود این تولیدات داخلی به همت سپاه پاسداران ساخته می‌شوند و این نهاد مالکیت اکثر شرکت‌های دفاعی را در اختیار دارد.

سوم اینکه گسترش همکاری‌های نظامی با ایران به ویژه پس از شلیک اشتباهی پدافند هوایی ایران و سقوط هواپیمای اوکراینی با دو موشک «تور ام 1» ساخت روسیه می‌تواند اعتبار بین‌المللی کرملین را کاهش دهد.

چهارم اینکه نباید احتمال گرم‌تر شدن روابط میان روسیه و دشمنان سنتی ایران را رد کرد. پس از هشتمین کنفرانس امنیت بین‌المللی مسکو که به میزبانی وزارت دفاع روسیه برگزار شد، بلومبرگ گزارش داد که روسیه درخواست ایران مبنی بر خرید سامانه اس 400 را از ترس دردسرهای متعاقب آن و ناراحتی کشورهای حوزه خلیج فارس و اسرائیل رد کرده است. با این حال نمایندگان سرویس فدرال همکاری‌های نظامی ‌فنی بعداً اعلام کردند روسیه آماده است این سامانه دفاعی را در اختیار ایران قرار دهد.

روی کاغذ روسیه می‌تواند هم ایران را راضی نگه دارد و هم با نزدیکی بیش از حد به این کشور به اعتبار بین‌المللی خود ضربه نزند. برای این کار مسکو می‌تواند فقط سامانه‌های دفاعی موشکی با بردهای مختلف را به ایران بفروشد و به این کشور در محافظت خود در برابر تهدیدهای بیرونی کمک کند، اما هیچ سلاح تهاجمی به جمهوری اسلامی نفروشد.

یوری لیامین، تحلیلگر روس، معتقد است ایران در نهایت خواستار خرید جنگنده‌های سوخوی 35 یا سوخوی 30 ام از روسیه خواهد شد. نیروی هوایی ایران به شدت نیاز دارد خود را بروز و هواپیماهای مدرن با کاربری‌های مختلف خریداری کند. در حال حاضر مجموعه صنعتی نظامی ایران قادر نیست همه نیازهای نیروی هوایی این کشور را تأمین کند.

میخائیل بارابانوف، کارشناس مرکز تحلیل راهبردها و فناوری‌ها در سال 2018 گفته بود صنعت هوایی ایران صرفاً با اورهال و تعمیر جنگنده‌های امریکایی کهنه سرپا مانده است و نمی‌تواند چیزی فراتر از آن ارائه کند، و اینکه مهندسین این کشور قادر به ارائه ایده‌های جدید برای ساخت هواپیما نیستند و مجبورند به دنبال بودجه برای تعمیر هواپیماهای قدیمی باشند. بارابانوف اظهاراتش را در حالی بیان کرد که ایران به تازگی جنگنده بومی کوثر را از روی جنگنده اف 5 امریکا تولید کرده است.

نیکیتا اسماگین، کارشناس شورای روابط بین‌الملل روسیه مستقر در تهران، می‌گوید به اعتقاد او بعید است ایران بتواند برای خرید طیف گسترده‌ای از تسلیحات و تجهیزات نظامی از روسیه با این کشور توافق جامعی را به امضا برساند. وی ادعا می‌کند به دلیل رکود اقتصادی و کاهش درامدهای واقعی کشور، عقد هر گونه قرارداد سنگین برای خرید تسلیحات منجر به ناآرامی در داخل کشور می‌شود.

اسماگین می‌گوید شاید ایران از عقد هر گونه قرارداد سنگین برای خرید تسلیحات از روسیه خودداری کند، اما احتمالاً‌ چند قرارداد نمادین با مسکو امضا می‌کند تا توانایی خود برای عبور از حصر امریکا را نشان دهد. با این حال این مسئله باعث نمی‌شود مشکلات بلندمدت جمهوری اسلامی حل شود. اسماگین معتقد است ناوگان هوایی فرسوده ایران با خرید چند جنگنده درست نمی‌شود. استفاده از سامانه‌های دفاع موشکی بومی که از روی نمونه‌های خارجی ساخته شده نیز ممکن است چالش‌هایی را به همراه داشته باشد.

البته ممکن است پتانسیل همکاری‌های نظامی ایران و روسیه از آنچه می‌بینیم بالاتر باشد. الکساندر استوچیلین، نایب‌رئیس مرکز تحقیقاتی رزونانس، می‌گوید رادار «رزونانس ان ای» که به دست این مرکز و برای شناسایی هواپیماهای رادارگریز طراحی شده، چندین سال است که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رادار حتی موفق شده در ماه ژانویه جنگنده‌های اف 35 امریکایی را در نزدیکی مرزهای ایران شناسایی کند. با اینکه اظهارات استوچیلین به شدت مورد استقبال رسانه‌ها قرار گرفت، اما این اتفاق چیز جدید و عجیبی نیست. رادارگریزی یک هواپیما و شناسایی نشدن آن چیزی نیست که مصون از خطا و شکست باشد. مسئله تاکتیک‌هایی است که برای شناسایی و دفاع در برابر تهدیدهای هوایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نکته مهم‌تر این است که با استفاده از رادارهای تولید شده برای ارتش روسیه نیز می‌شد این جنگنده‌های اف 35 را شناسایی کرد. بر اساس گزارش‌های رسمی، روسیه در سال 2014 و 2015 دو سامانه راداری غدیر را به ایران تحویل داده است و این دو سامانه در استان‌های سمنان و خوزستان مستقر شده‌اند. این رادارها به عنوان کالای صادراتی تولید شده‌اند و نسبت به مدل‌های مورد استفاده در ارتش روسیه، از قابلیت‌های کمتری برخوردارند. با این حال برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد ممکن است ایران رادارهایی را در اختیار داشته باشد که برای استفاده ارتش روسیه بهینه‌سازی شده‌اند. ظاهراً این ایستگاه‌های راداری در استان فارس و در غرب شهر شیراز و در استان کردستان در شمال شهر بیجار مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در هر حال لغو تحریم‌های تسلیحاتی، همکاری‌های نظامی روسیه با ایران را وارد فاز تازه ای می کند. مسکو تمایل دارد تجهیزات دفاعی خود را در اختیار ایران قرار دهد و ایران می‌خواهد سلاح‌های تهاجمی بخرد. روسیه در عین حال باید نگران اعتبار بین‌المللی خود نیز باشد، چرا که فروش هواپیما یا موشک مورد استفاده در جنگنده یا کشتی جنگی به ایران می‌تواند هم بازیگران منطقه‌ای و هم امریکا را عصبانی کند. با این حال، بعید است کرملین بدون توجه به نگرانی‌های بین‌المللی به ایران سلاح‌های تهاجمی بفروشد و خود را تحت فشار قدرت‌های جهان قرار دهد.