پویان خوشحال - ایران وایر
در طول ۴۱ سال اخیر، بسیاری از خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای و سیاسی به دلیل بازداشت‌ها، صدور حکم‌های سنگین و فشار از سوی نهادهای امنیتی مجبور به ترک ایران شده و بسیاری از آن‌ها فعالیت خود را در بیرون از مرزهای ایران ادامه داده‌اند. اما با وجود کیلومترها فاصله از مرزهای ایران، هم‌چنان خطرهایی جان آن‌ها را تهدید می‌کند.
اردیبهشت ۱۳۹۶، «سعید کریمیان»، مدیر گروه تلویزیونی «جم» شبانه توسط افراد ناشناس در خودرو شخصی خود در شهر استانبول با شلیک مستقیم ۲۷ گلوله ترور شد. او اسفند ۱۳۹۵ به صورت غیابی در دادگاه انقلاب تهران به شش سال حبس محکوم شده بود.
در تازه‌ترین مورد، مهرماه ۱۳۹۸، اطلاعات سپاه پاسداران بر اساس آن‌چه «تله اطلاعاتی» عنوان شد، «روح‌الله زم» را در خاک کشور عراق، همسایه غربی ایران بازداشت و به تهران منتقل کرد. رییس دیوان عالی کشور روز ۲۵ شهریور۱۳۹۹ اعلام کرد رسیدگی به پرونده زم در دیوان عالی تمام شده است. زم پیش از آن، در شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب از بابت ۱۳ مورد اتهامی، به اعدام محکوم شده بود.
بهمن ۱۳۹۶، «آرش شعاع شرق»، خبرنگار گیلانی که به کشور ترکیه مهاجرت کرده بود، توسط پلیس این کشور بازداشت و به ایران تحویل داده شد. شعاع‌شرق در حال حاضر در زندان لاکان شهر رشت دوره محکومیت ۱۰ سال حبس خود را می‌گذراند.
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
بازداشت، دیپورت، استرداد و ترورها تنها به این چند مورد ختم نمی‌شوند؛ در چهار دهه گذشته تعدادی از اصحاب رسانه و فعالان مدنی و سیاسی در خارج از مرزهای ایران به سرنوشت‌های مشابه دچار شده‌اند.
«محمد اولیایی فرد»، حقوق‌دان در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید نفوذ ایران در کشورهای منطقه خاورمیانه زیاد است، در نتیجه در این منطقه هیج خبرنگاری کاملاً در امان نیست: «نفوذ ایران در این مناطق به اندازه‌ای است که اگر بخواهد عناصر مهم رسانه‌ای را بازداشت کند، با توجه به تفاهم‌نامه‌‌ای که میان جمهوری اسلامی و برخی کشورها به امضا رسیده است، می‌تواند این کار را به راحتی انجام دهد و فرد را به کشور بازگرداند. اما در خصوص کشورهای اروپایی و غربی، ایران با توجه به عدم دسترسی، اگر عنصر مهمی مد نظرش باشد، از طریق ترور ورود خواهد کرد.»
در چه صورت یک خبرنگار حمایت پلیس و دولت کشور میهمان را دارد؟
اولیایی فرد در پاسخ به این سوال توضیح می‌دهد: «اگر خبرنگاری در کشوری توسط شخص یا اشخاصی تهدید شود، باید به پلیس مراجعه کند. خبرنگارانی که در یک کشور اقامت محدود مانند ویزای توریستی، تحصیلی، کاری و...دارند، به طور کلی اگر با تهدید از سوی کشور خود مواجه شوند، حمایت کامل پلیس کشور میهمان را نخواهند داشت. چرا که اقامت‌های ذکر شده به صورت محدود هستند و فرد بالاخره باید به کشور خود بازگردد. این تنها عنوان "پناهنده" است که موجب می‌شود فرد به طور کامل این حمایت را به همراه داشته باشد.»
این حقوق‌دان هم‌چنین تاکید می‌کند این در حالتی است که جرم خبرنگار در کشورش سیاسی و اعتقادی باشد و نه یک جرم عمومی: «اگر خبرنگاری به کشوری برود که تحت تعقیب پلیس کشور خودش باشد، آن هم به دلیل ارتکاب یک جرم عمومی، در این صورت کشور میهمان باتوجه به تفاهم‌نامه‌های از پیش تعیین شده و پس از بررسی موارد قضایی، فرد را به دولت مبدا تحویل می‌دهد. اما در مورد پناهندگی، این موضوع دشوار است و احتمال استرداد چون بحث جرم سیاسی است، کم خواهد بود. هرچند در حال حاضر به طور مثال در کشور ترکیه شرایط به هم ریخته است و احتمال هر اتفاقی برای خبرنگاران وجود دارد. به طور کلی، روی کاغذ حق با پناهنده است مگر این که منافع دولت پناهنده‌پذیر ایجاب کند و همه چیز را زیر پا بگذارد.»
گفتن این نکته حائز اهمیت است که در بسیاری از پرونده‌ها اگر خبرنگار یا فعالان مدنی و سیاسی ایرانی به واسطه شغل یا فعالیت‌های سیاسی خود در خطر باشند، دولت کشور میهمان موظف است به طور دقیق به بررسی این موضوع بپردازد و از تحویل دادن فرد به ایران خودداری کند.
یک خبرنگار ساکن کشورهای مرزی ایران باید چه اقداماتی انجام دهد؟
«موسی برزین خلیفه‌لو»، حقوق‌دان و وکیل در پاسخ به این سوال، به «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید: «به طور کلی باید گفت یک خبرنگار ایرانی که در خارج از کشور زندگی می‌کند، نباید به هر کسی اعتماد کند. او باید رفت و‌آمدهای خود را کنترل کند و در صورت امکان، به فردی مطمئن اطلاع دهد. در پاسخ به تماس‌ها و پیام‌های مشکوک دریافتی توجه بیشتری داشته باشد و از همه مهم‌تر، قوانین مهاجرتی کشور میهمان را رعایت کند.»
برزین با اشاره به این که در خصوص مشکلات قضایی که برای خبرنگاران ایجاد می‌شود، نمی‌توان مرز مشخصی تعیین کرد، می‌گوید: «در برخی موارد برای یک خبرنگار مشکل اداری پیش می‌آید که این سوای مشکلات سیاسی و امنیتی است. گاهی مشکل در خصوص اقامت یک خبرنگار است؛ حال می‌تواند اتمام اقامت باشد یا هر مورد دیگری. برای نمونه، در کشور ترکیه با ویزای توریستی تا یک سال می‌شود اقامت گرفت. مهم این است که فرد، اعم از خبرنگاری که ویزای توریستی دارد یا پناهنده، قوانین مربوط به کشور میهمان را تا حدود لازم بداند.»
برزین هم‌چنین به خبرنگارانی که در کشور ترکیه اقامت توریستی داشته و قصد پناهندگی دارند، توصیه می‌کند پیش از به پایان رسیدن دوره اقامت خود، برای پناهندگی اقدام کنند: «در خصوص اخذ پناهندگی در کشور ترکیه اشکالاتی اداری وجود دارد که ممکن است فرآیند اخذ پناهندگی را طولانی کند.»
پس از بازداشت در کشور میهمان، چه کارهایی باید انجام داد؟
اولیایی‌فرد مهم‌ترین و اولین اقدامی که یک خبرنگار پس از بازداشت توسط پلیس کشور میهمان باید انجام دهد را درخواست برای داشتن یک مترجم می‌داند: «در وهله اول درخواست مترجم، سپس تقاضای وکیل کند. از همه مهم‌تر، هیچ ورقه‌ای را امضا نکند تا زمانی که مترجم یا وکیل در اختیار او قرار گیرد. آن زمان است که وکیل متوجه می‌شود ماجرای بازداشت از چه قرار است و مراحل پرونده پیش می‌رود.»
نکته مهم دیگری که این حقوق‌دان به آن اشاره می‌کند، اعلام فوری درخواست پناهندگی توسط خبرنگار بازداشتی است؛ به این معنا که اگر خبرنگاری بازداشت شد و پیش از آن پناهنده نبوده است، برای جلوگیری از دیپورت شدن و در اطلاع گذاشتن پلیس کشور میهمان از در خطر بودن جانش در کشور خود، در همان لحظه بازداشت می‌تواند درخواست پناهندگی کند. طبق قوانین بین‌المللی، باید به وضعیت پناه‌جویی او توسط دولت کشور میهمان رسیدگی شود.
موسی برزین خلیفه‌لو نیز در این باره اضافه می‌کند که فرد در زمان بازداشت می‌تواند با یک تماس تلفنی از نزدیکان خود بخواهد برای او یک وکیل بگیرند.
این حقوق‌دان پروسه استخدام وکیل در کشور ترکیه را این‌گونه شرح می‌دهد: «در این مرحله حساس، خبرنگار بازداشتی که مطمئناً دسترسی به تلفن خواهد داشت، به یکی از نزدیکان خود تماس بگیرد و در خواست یک وکیل از دادگستری را داشته باشد. البته در مواردی که افراد وسع مالی ندارند، خبرنگار یا نزدیکانش می‌توانند از طریق نامه‌نگاری یا تماس با کانون وکلا مستقر در ترکیه وکیل معاضدتی استخدام کنند.»
استخدام وکیل در این مرحله برای این است که بتوان خبرنگار بازداشتی را با توجه به ظرفیت‌های موجود در قانون آن کشور آزاد کرد و از دیپورت نجات داد.
وظیفه رسانه‌ها و کاربران شبکه‌های اجتماعی چیست؟
عموما در چنین مواقعی اگر فرد بازداشت شده شخصیتی شناخته شده در فضای مجازی باشد، با به راه انداختن توفان‌های توییتری که اغلب با هشتگ نویسی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و زبان کشور میهمان انجام می‌شود، تا حدودی میتوان دولت، پلیس یا دستگاه قضای کشور میهمان را نسبت به این موضوع آگاه کرد که جان شخص بازداشت شده در صورت استرداد در خطر است. رسانه‌ها نیز با تولید خبرهای موثق در خصوص وضعیت فرد، می‌توانند منبعی موثق و رسمی برای ارجاع خبر به مقامات کشور میهمان باشند.
