فرامرز داور - ایران وایر
درگیری سه دهه‌ای میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان دوباره از سر گرفته شده است. این جنگ خونین این‌قدر به ایران نزدیک است که ساکنان مناطق مرزی ایران در شهرهای شمالی غربی، می‌توانند، تبادل آتش میان دو کشور را از داخل ایران تماشا کنند. ویدیوهایی منتشر شده‌اند که نشان می‌دهند، برخی مردم محلی در اقدامی خطرناک که می‌تواند به قیمت جان آن‌ها تمام شود، از تبادل آتش میان دو کشور فیلم می‌گیرند. تا کنون چندین بار خمپاره‌هایی که ارمنستان و جمهوری آذربایجان به سوی یکدیگر پرتاب می‌کنند داخل شهرهای ایران افتاده و حتی باعث کشته شدن یک ایرانی شده است. جمهوری اسلامی در این سال‌ها درخصوص جنگ آذربایجان و ارمنستان چه سیاستی را در پیش گرفته است؟
***
درگیری دو کشور بر سر منطقه وسیع قره‌باغ است که میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. ساکنان این منطقه عمدتا ارمنی هستند، اما در دوره اتحاد جماهیر شوروی اداره آن به جمهوری آذربایجان واگذار شد و در ماه‌های آخر حیات شوروی، ساکنان بومی منطقه دست به تلاش برای پیوستن به ارمنستان زدند.
سقوط اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان مسئله را هویتی‌تر کرد و نزاع بر سر قره‌باغ به یک جنگ تمام‌عیار نظامی میان دو طرف انجامید. سرانجام ارمنستان بر مناطق وسیعی از قره‌باغ مسلط شد و حتی یک جمهوری خودمختار در آن اعلام استقلال کرد. سازمان ملل متحد منطقه قره‌باغ را متعلق به جمهوری آذربایجان و سرزمین اشغال‌شده از سوی ارمنستان می‌داند.
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
جمعیت ده میلیون نفری جمهوری آذربایجان اکثرا مسلمان شیعه، با فرهنگی پیوسته با ایران هستند. ارمنستان هم دارای نسبت‌های عمیق فرهنگی با ایران است و مراودات نزدیکی میان مردم آن با ارمنی‌های ایرانی وجود دارد. از این نظر ایران با هر دو کشور نسبت‌های بسیار نزدیکی دارد.
از زمان درگیری میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، جمهوری اسلامی ایران در ظاهرا اعلام بی‌طرفی کرد، اما هم‌زمان از دو طرف درگیری به شکل‌های مختلف حمایت کرده است.
در سال‌های اول درگیری که هم‌زمان با ریاست‌جمهوری «اکبر هاشمی رفسنجانی» در ایران است، ایران آموزش‌های نظامی و کمک‌های مالی به جمهوری آذربایجان کرد.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات سال ۱۳۷۲ خود نوشته است «تلفنی به [علی اکبر ولایتی] وزیر امور خارجه گفتم می‌توانند برای عبور رزمندگان افغانی به [جمهوری] آذربایجان اقدام کنند. دو طرف خواسته‌اند، سلاح و مهمات بدهند و برای حفاظت سایت سد خداآفرین در آذربایجان در مقابل ارامنه اقدام کنند. آقای [محمد] فروزنده، [وزیر دفاع]، اطلاع داد که معامله سی‌میلیون دلاری سلاح و مهمات با آذری‌ها انجام شده‌است.»
ایران از تغییر رهبر جمهوری آذربایجان از «ابوالفضل ایلچی بیگ» به «حیدر علی‌اف» رضایت داشت و تغییر سیاست در برابر این کشور، از جمله حمایت از جمهوری آذربایجان در برابر ارمنستان را از زمان رهبری علی‌اف آغاز کرد. پیش از این، در سیاستی که با ایدئولوژی اعلامی جمهوری اسلامی مبنی بر حمایت از مسلمانان، خصوصا شیعیان، در تعارض بود، ایران در جنگ قره‌باغ به ارمنستان تمایل داشت که رسما اراضی جمهوری آذربایجان را اشغال کرده بود.
ایلچی بیگ تمایلات ناسیونالیستی شدیدی داشت و از الحاق مناطق آذری ایران به جمهوری آذربایجان حرف می‌زد، اما در برابر، علی‌اف روابط بسیار نزدیکی با جمهوری اسلامی برقرار کرده بود. ایران در این دوره به جمهوری آذربایجان آموزش‌های نظامی هم می‌داد.
«علی عبدالعلی‌زاده»، استاندار وقت آذربایجان شرقی در دولت هاشمی رفسنجانی، روایتی از کمک‌های مستشاری جمهوری اسلامی به جمهوری آذربایجان در جنگ قره‌باغ دارد: «وقتی ارامنه تا پل خداآفرین رسیدند، ما در آن زمان حتی با باکو هم مذاکره می‌کردیم که نظر شما چیست. در این زمان تعدادی از جوانان غیور کشورمان که از رزمندگان جبهه هم بودند، تلاش داشتند تا به آذری‌ها کمک کنند. ما تعدادی از این‌ها را سازماندهی کردیم، ولی چون حق دخالت در جنگ را نداشتیم، چند نفر را به عنوان مستشار به آذربایجان فرستادیم. آن زمان ورق جنگ کاملا برگشت و موفقیت‌های زیادی نصیب آذری‌ها شد.»
«محسن رضایی»، فرمانده وقت «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی»، بابت اعزام این افراد به داخل جمهوری آذربایجان، استاندار وقت آذربایجان شرقی را بازخواست کرده و خواستار بازگشت و معرفی او در تهران به نهادهای نظامی شده بود، اما با تغییر روابط ایران و جمهوری آذربایجان، رضایی هم شخصا وارد موضوع آموزش نظامیان جمهوری آذربایجان شده بود.
«شخصاً دستور داده بودم تا وضعیت منطقه قره‌باغ مشخص شود و ارتش جمهوری آذربایجان با تجهیزات نظامی مناسب تجهیز شده و آموزش‌های لازم نیز برگزار شود. حتی در آن زمان برای آموزش نظامی ویژه نیروهای نظامی آذربایجان دستورات لازم را صادر کرده بودم.»
به گفته محسن رضایی «تعداد زیادی ایرانی در جنگ قره‌باغ شرکت کردند که علاوه بر زخمی‌ها که به کشور منتقل شدند، تعداد زیادی از شهدای ایرانی جنگ قره‌باغ نیز در باکو مدفون هستند.»
وضعیت کشور نفت‌خیز جمهوری آذربایجان در اوایل دهه ۱۳۷۰ خورشیدی چندان مناسب نبود. درگیری و جنگ، وخامت اوضاع اقتصادی را بیشتر هم کرده بود. به گفته عبدالعلی‌زاده، استاندار وقت آذربایجان شرقی، «یک بار حیدرعلی‌اف نصف شب به اکبر هاشمی رفسنجانی زنگ زده بود و گفته بود، اگر تا صبح به ما نان نرسانید، دیگر ما نخواهیم بود. همان شب مرحوم هاشمی با بنده تماس گرفتند و موضوع را گفتند. صبح روز بعد تا قبل از ظهر، اولین محموله نان ما به باکو رسید و همان روز آقای حیدرعلی‌اف زنگ زدند و از من تشکر کردند.»
حمایت اخیر چهار نماینده آیت‌الله «علی خامنه‌ای» در استان‌های عمدتا آذری‌زبان ایران؛ یعنی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان از جمهوری آذربایجان و متعلق دانستن قره‌باغ به این کشور، جدید و تازه محسوب نمی‌شود. آن‌ها در بیانیه کم‌سابقه خود گفته بودند «اگر عنایات جمهوری اسلامی در بدو اشغال قره‌باغ نبود، قطعاً اشغال تا باکو [پایتخت جمهوری آذربایجان] امتداد می‌یافت.»
«منصور حقیقت‌پور»، از نمایندگان استان اردبیل در دوره نهم «مجلس شورای اسلامی»، هفت سال پیش از این گفته بود «جمهوری اسلامی ایران بهترین و شیواترین شکل رسالت خود را در این جنگ به کار بست و بنا به فتوای مقام معظم رهبری که فرمودند قره‌باغ خاک اسلام است و برای هر کس در آن مکان اتفاقی بیفتد، شهید محسوب می‌شود، در تمام مقاطع حامی خاک و مردم آذربایجان بود.»
پشتیبانی از آذربایجان و هم‌زمان حمایت از ارمنستان که اشغال‌گر منطقه قره‌باغ است در عمل سیاست جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ هر چند سیاست رسمی بی‌طرفی و تلاش برای میانجی‌گری با هدف پایان جنگ اعلام شده بود.
به دلیل نزدیکی جمهوری آذربایجان به اسرائیل و نگرانی از نزدیکی دو کشور و تاثیر آن بر جمهوری آذربایجان، و همچنین با تبعیت از روسیه که در درگیری قره‌باغ عمدتا جانب ارمنستان را گرفته و البته مراعات روابط تاریخی با ارمنستان، سیاست حمایتی نظام حاکم بر ایران از جمهوری آذربایجان هیچ‌گاه به طور کامل علنی نبوده و تلاش شده است با پشتیبانی از ارمنستان، دست کم در ظاهر نوعی از موازنه برقرار باشد.
ایران قراردادهای متعدد اقتصادی و بازرگانی با ارمنستان دارد. یکی از مهمترین تامین‌کنندگان انرژی ارمنستان است. در دوره جدید درگیری‌های قره‌باغ، ویدیویی‌هایی منتشر شده بود که نشان می‌داد ماشین‌آلات نظامی روسیه در حال حمل با تریلی‌های ایران به سوی ارمنستان هستند. وزارت خارجه جمهوری اسلامی به سرعت کمک‌رسانی به ارمنستان در جنگ را رد کرد.
پیچیدن خبر کمک‌رسانی نظامی روسیه به ارمنستان از طریق ایران، موجب اعتراضاتی در شهرهای شمال غربی ایران و تهران شد، به طوری که معترضان در رفتاری کم‌سابقه شعارهای ضدارمنی سر می‌دانند. «علی مطهری»، از نمایندگان پیشین مجلس شورای اسلامی، گفته بود: «من هم نسبت به موضع ایران در مورد مسئله قره‌باغ که بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان درگیری داشتند، انتقاد دارم. ایران در آن جنگ به آذربایجان نیز کمک‌هایی کرد، اما از ارمنستان حمایت کرد و مردم آذربایجان هم ناراحت شدند.»
به غیر از تمایلات آذری آیت‌الله خامنه‌ای، می‌توان تصور کرد که نظام حاکم بر ایران برای نشان دادن ایدئولوژی حمایت از شیعیان هم که شده باشد، علاقه‌مند به حمایت‌های علنی‌تر از جمهوری آذربایجان بود. خامنه‌ای در سال ۱۳۷۱، اوایل دوره رهبری‌اش و سال‌های ابتدایی جنگ قره‌باغ، گفته بود: «دولت ارمنستان و ارامنه قره‌باغ به مسلمانان این منطقه ستم می‌کنند.»
او در سال‌های بعد به دلیل محذوریت‌هایی که گفته شد، دیگر این سیاست را شخصا پیش نبرده است. درست به همان دلیل که بنا به احتیاجی که به چین دارد، آزار و اذیت سیستماتیک مسلمانان اویغور چین را نادیده می‌گیرد.
روحانی: اقتصاد ما شرایط بهتری نسبت به آلمان دارد
