ایران وایر - فرامرز داور - نیمه دوم سال ۱۳۷۶ دومین خیز بلند یک رییس‌جمهور اسلامی ایران برای بهبود رابطه با آمریکا به شیوه مرسوم رهبر جمهوری اسلامی به شکست کشانده شد.
«محمد خاتمی» با شعارهایی که اغلب مردم ایران استقبالی کم‌نظیر از آنها کردند، علی‌رغم میل «علی خامنه‌ای» به پیروزی رسیده بود. خاتمی در آذر آن سال میزبان نشست رهبران کشورهای اسلامی شده بود که یک موفقیت در عمر چهار ماهه ریاست‌جمهوری‌اش بود. پس از این اجلاس خاتمی پیامی تلویزیونی از طریق شبکه سی‌ان‌ان به مردم آمریکا فرستاد که قدرتمندترین علامت آشکار به ایالات متحده در تاریخ جمهوری اسلامی تا آن لحظه برای عادی‌سازی روابط بود.
مصاحبه رییس‌جمهور نیمه‌های شب به وقت ایران تقریبا هم‌زمان از سی‌ان‌ان پخش می‌شد و علی‌رغم زمان نامناسب آن، بسیاری را برای دیدن آن بیدار نگه داشته بود. واکنش خامنه‌ای به این پیام تلویزیونی، ارزیابی‌اش از دلیل این کار و تلاشی که برای خنثی کردن نتایج آن داشته، از فرازهای مهم تاریخ روابط خارجی جمهوری اسلامی در برابر ایالات متحده آمریکاست.
***
خاتمی در این مصاحبه خطاب به مردم آمریکا، بر خلاف گفتمان جمهوری اسلامی، گروگانگیری و اشغال سفارت را نادرست خواند و آمریکایی‌ها را شهروندانی متمدن خواند و گفت شکل‌گیری تمدن آمریکایی محصول تلاش کسانی همچون «شهید آبراهام لینکن» است. اصطلاح «دیوار بی‌اعتمادی» که به سرعت استفاده از آن فراگیر و ماندگار شد، اولین بار توسط خاتمی در این مصاحبه به‌کار رفت و از ایالات متحده خواست که برای از بین بردن این دیوار اقداماتی انجام دهد و دو کشور دوره‌ای جدید را آغاز کنند. رییس‌جمهور وقت ایران در این مصاحبه پیشنهاد داده بود حالا که روابط دو کشور قطع است، مردم ایران و آمریکا بتوانند گفت‌وگو و شناخت بیشتری از یکدیگر داشته باشند.
مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
عبارات به‌کار رفته در این مصاحبه در آن زمان نو و تازه بود. یک روز بعد روزنامه‌های تهران در دو جبهه‌بندی یا از مفاهیم این مصاحبه استقبال کردند یا به تندی به آن تاختند. «اکبر هاشمی رفسنجانی» در خاطرات روزانه خود پس از پخش این مصاحبه نوشته که شماری از سیاستمدارانی که به دیدار او آمده‌اند، این گفت‌وگو را باعث «تضعیف رهبری» و نشانه «دو دستگی» در جمهوری اسلامی درباره موضوع روابط با ایالات متحده می‌دانستند.
علامت خاتمی به آمریکا در دولت «بیل کلینتون» رییس‌جمهور وقت ایالات متحده جدی گرفته شد؛ چنانکه پیامی از طریق سفارت سوئیس در تهران، حافظ منافع آمریکا در ایران، برای دولت جمهوری اسلامی فرستاده شد.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز ششم دی نوشته است که بعد از جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام در این روز خاتمی نزد او رفته و خبر داده که «پیامی از سوی دولت از طریق سفارت سوئیس رسیده که اظهار آمادگی برای مذاکره کرده‌اند. موضوعات قابل طرح از سوی خودشان را نوشته‌اند و افرادشان را هم تعیین کرده‌اند. گفته‌اند خبر مذاکرات باید داده شود و ایران هم هر موضوعی را بخواهد می‌تواند مطرح کند، تقریبا همان چیزی که در اظهارات علنی گفته‌اند. برای کیفیت جواب مشورت کرد. گفتم قبلا نظر رهبری را بگیرند و سپس مذاکره کنیم».
در خاطرات روز چهاردهم دی، هاشمی نوشته است که «حسن روحانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی به دیدار او رفته و درباره پیغام به آمریکا مشورت شده که معلوم می‌شود طی یک هفته که خاتمی خبر از پیام آمریکا داده بود، هنوز پاسخی برای آنها فرستاده نشده بود؛ اما عصر همین روز هاشمی با آیت‌الله خامنه‌ای دیدار داشته و از توضیح آن روشن می‌شود که رهبر جمهوری اسلامی چه نگاهی به مصاحبه خاتمی و پیامش به آمریکا دارد:
«افطار میهمان آیت‌الله خامنه‌ای بودم. درباره مساله مذاکره با آمریکا که این روزها مساله روز است و ایشان به طور جدی کمافی‌السابق مخالفند و به آقای خاتمی گفته‌اند که در مصاحبه‌اش به روشنی حساب دولت آمریکا را از ملت آمریکا جدا کنند و از تبلیغ زیاد شبکه خبری سی‌ان‌ان احساس می‌کنند که برنامه‌ای در بین است، مذاکره کردیم».
یک هفته بعد «عباس آخوندی» معاون سیاسی صداوسیما که بعدها در دولت روحانی مدتی وزیر راه و شهرسازی شد، به دیدار هاشمی رفته بود و در آنجا به وی درباره پخش مصاحبه خاتمی می‌گوید که «آیت‌الله خامنه‌ای راضی نیستند ولی به صداوسیما چیزی نگفتند. اطلاعاتی ارائه داد که جناح چپ در صدد تضعیف موقعیت رهبری است و قرار دارند تا این‌گونه مسائل را به میان مردم بکشند که ثابت کنند رهبری مخالف حل مشکلات‌اند... شب آقای خاتمی آمد، نگران عوارض مصاحبه‌اش با شبکه سی‌ان‌ان در داخل است به خصوص که روزنامه‌های رسالت، جمهوری اسلامی و کیهان و بعضی نمایندگان دو روز است که شروع به انتقادهای تند کرده‌اند و روی مساله اظهار تاسف از حادثه اشغال لانه جاسوسی آمریکا و تعریف از تمدن مردم آمریکا مانور می‌دهند و مطمئن نیستند که رهبری هم ناراضی باشند.»
از دست‌نوشته‌های این روز مشخص است که دولت خاتمی هنوز به نامه دولت بیل کلینتون جواب نداده است: «درباره متن جواب به پیام آمریکا توسط سفارت سوئیس مشورت کرد. متنی که تهیه کرده اند به نظر ایشان مقداری تند است؛ قرار شد تعدیل شود ولی از عکس العمل جهانی راضی است، نگرانی ایشان به‌جاست. روزنامه‌ها اگر به این برخورد ادامه دهند دولت تضعیف می‌شود. امروز بعضی‌ها به اهانت و هتک حرمت رسیده‌اند».
یک ماه و سه روز پس از مصاحبه خاتمی با سی‌ان‌ان در روز بیست و ششم دی آیت‌الله خامنه‌ای نماز جمعه تهران را اقامه کرد و در خطبه‌های دوم به تندی به احتمال مذاکره ایران و آمریکا تاخت و بر خلاف آنچه که خاتمی پیشنهاد ارتباط ملت‌های دو کشور را داده بود گفت که طرف ما دولت آمریکا است و تجديدنظر ايران در مناسبات خود با آمريكا يك مطلب «كاملا بى‌اساس و واهی است»:
«من با دقت (مصاحبه را) گوش كردم. آنچه كه درباره مذاكره با آمريكا لازم بود گفته شود، گفته شد... من دعا كردم هم ايشان را هم وزير خارجه را و مسئولين ديگر را كه مواضع خوبى گرفتند در اين زمينه‌ها. يك چيزهای هم ممكن است مربوط به سلايق باشد مربوط به لحن‌ها باشد. به آنها كارى نداريم، آنچه اصولى بود و مهم بود همين مسائل مربوط به رابطه بود، مذاكره بود، حكومت صهيونيستى بود، كه اينها خوب گفته شد، مطالب خوبى بود. حالا دشمن اگر بخواهد كه اين حرفها را كه بر خلاف ميل اوست اينها را اعتراف كند به اين حرفها، خوب دشمن است ديگر ما از دشمن چه توقعى داريم... اشتباه است اگر كسى تصور كند كه مذاكره ايران با آمريكا موجب از بين رفتن محاصره اقتصادى و قانون داماتو خواهد شد».
قانون داماتو ممنوعیت سرمایه‌گذاری کلان در صنایع نفت ایران بود که بعدها توسط دولت کلینتون در عمل اجرا نشد و شرکت‌های بزرگ نفتی همچون «توتال» فرانسه در صنایع نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کردند. با این همه سخنرانی شدیدالحن خامنه‌ای فضای تازه‌ای را که بین ایران و آمریکا در حال شکل گرفتن بود، از بین برد.
«امروز آیت‌الله خامنه‌ای نماز جمعه را اقامه کردند و به آمریکا حملات سختی کردند و فکر مذاکره با آمریکا را شدیدتر از گذشته محکوم کردند. به خاطر تبلیغاتی که در داخل و خارج بعد از مصاحبه آقای خاتمی در خصوص کوتاه آمدن ایران شده است گرچه ملاحظه رییس‌جمهور را نمودند اما معلوم است که در حقیقت به قصد جلوگیری از اقدامات تشنج‌زدایی با آمریکا این صحبت‌ها ایراد شده و قاعدتا تفسیرهای داخلی و خارجی آن را حمل بر اختلاف رهبری و رییس‌جمهور خواهند کرد. دیشب آقای ناطق نوری هم نظر داشت که مخالفت رهبری با نرمش مقابل آمریکا باعث می‌شود که بخشی از مردم بگویند رهبری نمی‌گذارند وضع سیاست خارجی درست شود و مشکلات کشور حل شود... به همین دلیل مصلحت نمی‌دانست که رهبری مطلبی بگوید».
بر اساس دست‌نوشته‌های هاشمی رفسنجانی و به نقل از ناطق نوری، «علی محمد بشارتی» وزیر کشور سابق و فرد نزدیک به خامنه‌ای یک روز قبل از نماز جمعه با اطلاع از تصمیم رهبر جمهوری اسلامی و حدس درباره اینکه چه می‌خواهد بگوید در محل بیت رهبری به او گفته بوده که «نظر هواشناسی این است که جمعه هوا سرد است و بهتر است شما تردید برای اقامه جمعه داشته باشید؛ و ایشان جواب داده‌اند که لباس بیشتر می‌پوشم».
دو روز بعد از نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای، «صباح زنگنه» مشاور وزیر خارجه وقت ایران به دیدن هاشمی رفته و او نوشته که «در وزارت خارجه از سخنرانی رهبری در نماز جمعه دمغ‌اند و فکر می‌کنند برنامه تشنج‌زدایی این‌ها به‌هم خورده است.»
در نوشته‌های دی ماه هاشمی نقل‌قول‌هایی از افراد مختلف درباره مصاحبه خاتمی با سی‌ان‌ان شده که یکی از آنها مربوط به «علی آقامحمدی» عضو دفتر اقتصادی بیت رهبری و از اعضای مجمع تشخیص مصلحت است که می‌گوید یکی از شروط سی‌ان‌ان برای مصاحبه نگذاشتن عکس خامنه‌ای در محل بوده یا اینکه مذاکره دولت خاتمی با آمریکا با وجود سخنرانی شدیدالحن رهبر جمهوری اسلامی را محتمل می‌دانسته‌اند.
سی‌ام دی، یعنی چهار روز پس از خطبه‌های نماز جمعه خامنه‌ای، محمد خاتمی با حضور در مراسم سخنرانی شب احیا در آرامگاه روح‌الله خمینی نقطه پایانی بر فضایی که با مصاحبه‌اش ساخته بود، گذاشت و به تندی علیه رابطه با آمریکا سخنرانی کرد.
هاشمی رفسنجانی در یادداشت‌های این روز نوشته است که این سخنرانی باعث تعجب غربی‌ها شده و آن را در تضاد با مواضع گذشته خاتمی می‌دانند و فکر می‌کنند که «یا از ترس مخالفان یا با اجبار رهبری و یا در اثر عکس‌العمل آمریکا است».
با توجه به اینکه دولت کلینتون به‌واسطه سوئیس برای ایران پیام فرستاده بود و حتی مذاکره‌کنندگان خود را هم معرفی کرده بود، احتمال سوم منتفی است. آیت‌الله خامنه‌ای با سخنرانی خود و فضایی که در ایران برای خاتمی ساخت، به‌سرعت او را وادار به عقب‌نشینی و پس گرفتن پیشنهاداتش کرد و یک‌بار دیگر بر ارتفاع دیواری افزود که خاتمی نام آن را «بی‌اعتمادی بین دو کشور» نامیده بود.
آیت‌الله خامنه‌ای با شیوه مرسوم خود یعنی سخنرانی علنی و شدیداللحن و ایجاد فشار بر روی رییس‌جمهور با ابزارهایی که در اختیار دارد؛ مثل انتقاد نزدیکانش و تکرار آن در فضای کشور، برنامه تنش‌زدایی با ایالات متحده را باطل کرد.
موضع خامنه‌ای درباره آمریکا و مساله دولت‌ها و روسای جمهوری اسلامی ایران با او بیست و سه سال پس از آن مصاحبه همچنان همان سرشت و وضعیت را دارد.
