آیا خبرنگاران خارج از ایران مسایل را پیچیده‌تر از همکارانشان در داخل کشور می‌بینند؟
پویان خوشحال - ایران وایر
«این‌ور آبی و اون‌ور آبی»، این عبارتی است که حتی برای رسانه‌های فارسی زبان داخل و خارج از ایران هم استفاده می‌شود. مرزی که نظام جمهوری اسلامی با نام نهادن بر آن با عنوان «شبکه‌ها و رسانه‌های معاند»، سعی در تبدیلش به دیواری عریض و بلند دارد. اما با کمک شبکه‌های اجتماعی و به طور مشخص طی ماه‌های اخیر با راه‌اندازی «کلاب هاوس»، خبرنگاران داخل و خارج از کشور فرصت یافتند بدون مرزهای ساخته شده در اتاق‌های کوچک این شبکه صوتی به گفت‌وگو بپردازند. مرزی که هر روز باریک و باریک‌تر می‌شود؛ اما گاهی هم تفاوت دیدگاهی داخل و خارج از صداها بیرون می‌زند.
اخیرا در یکی از همین اتاق‌ها، «فرید مدرسی»، خبرنگار در پاسخ به سوالی در خصوص تاثیر نظرات بیت رهبر جمهوری اسلامی بر انتخابات و عواقب حقوق بشری انتخاب «ابراهیم رییسی» به عنوان رییس‌جمهوری، گفت: «در داخل کشور به این صورت سیاه و سفید به مسائل نگاه نمی‌کنیم و مسائل را پیچیده‌تر از دوستان خارج از کشور می‌بینیم.»
همین موضوع بهانه‌ای شد تا در گزارش پیش رو در روزهای منتهی به انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ در گفت‌وگو با خبرنگاران داخل و خارج از ایران به این مورد بپردازیم که آیا تفاوتی میان فعالیت خبرنگاری در داخل و خارج از کشور وجود دارد؟ و اساسا این تفاوت دیدگاه‌ها در چیست؟
......
تفاوت بنیادینی وجود ندارد
«بهمن کلباسی»، خبرنگار شبکه تلویزیونی «بی‌بی‌سی فارسی» در آمریکا، تاکنون سابقه فعالیت رسانه‌ای در ایران را نداشته است؛ اما سال‌هاست به حرفه روزنامه‌نگاری مشغول است. کلباسی در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» در پاسخ به این سوال که آیا تفاوت دیدگاه در حوزه‌های مختلف خبر، میان خبرنگاری در ایران و خارج از ایران وجود دارد، می‌گوید: «من خیلی تفاوت دیدگاه حس نمی‌کنم. بلکه این تفاوت شرایط است که منجر به اصطلاحا بازتر بودن دست خبرنگار خارج از کشور شده است.»
او می‌گوید خبرنگاران خارج از کشور برای طرح پرسش‌هایی که در ایران ممکن نیست، آزاد هستند؛ در حالی که همین پرسش‌ها ممکن است «آزار و اذیت» و «پرونده‌سازی» برای خبرنگار داخلی به همراه داشته باشد.
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
بهمن کلباسی همچنین می‌گوید: «از این‌رو است که خبرنگاران در ایران، شاید بر مسائل داخلی بیشتر متمرکز باشند که کاملا طبیعی است. از فقر و سوءمدیریت‌ها که با چشم خود می‌بینند و تجربه می‌کنند گرفته تا دعواهای سیاستمداران و تاثیر نتایج این به اصطلاح انتخابات که عملا به انتصابات تبدیل شده، بر زندگی روزمره مردم می‌نویسند. غیر از این موارد تفاوت بنیادینی نمی‌بینیم.»
رانت‌های اغوا کننده حاکمیت، خبرنگاران را می‌بلعد
گاهی اما اهداف حزبی یا مالی بر رسالت خبرنگاری ارجح می‌شود. این در همه کشورها هم جریان دارد و در کشورهای با وضعیت اقتصادی نامناسب طبیعتا بیشتر است. از سوی دیگر در کشورهای دیکتاتوری میل تسلط بر آنچه رسانه نامیده می‌شود، بیشتر است.
برای بهمن کلباسی که تجربه کار خبری در ایران را ندارد، پرداختن به این موضوع دشوار است. او می‌گوید با توجه به دور بودن از فضای رسانه‌ای ایران و در حالی که در شرایط امن خارج از کشور زندگی می‌کند، قضاوت و تحلیل درستی در این‌باره نمی‌توان ارائه کرد. کلباسی گفت: «نیت‌خوانی من که در شرایط امن و امان خارج نشستم، در مورد یک خبرنگاری که باید نگران نان شب و امنیت خانواده خود باشد، منصفانه نیست. باید یک سوزن به خود زد و پرسید اگر خودم در ایران بودم، تحت آن فشارها و شرایط چه می‌کردم.»
«مریم شکرانی»، خبرنگار حوزه اقتصادی در ایران، در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست»، میل حاکمیت برای تصدی‌گری در رسانه‌های داخلی را عامل وجود رانت‌های اغواکننده می‌داند. او می‌گوید: «در ایران خبرنگارانی داریم که بدون برخورداری از تخصص و مهارت به سِمت‌های مهمی گماشته شده‌اند. به عنوان مثال خبرنگارانی هستند که عضو هیات‌مدیره هلدینگ‌های بزرگ اقتصادی مانند پتروشیمی، سیمان، پالایشگاه و ... شده‌اند و در برخی مواقع تا جایگاه مدیرعاملی اپراتورهای بزرگ مخابراتی پیش رفته‌اند.»
شکرانی ادامه می‌دهد: «خبرنگاران زیادی هستند که از محل فعالیت در ستادهای انتخاباتی درآمدهای چشمگیری داشته‌اند و کسب و کارهای شخصی از محل این درآمدها راه انداخته‌اند. کسب و کارهایی که هرگز در قدرت خرید خبرنگارانی نیست که صرفا در رسانه‌ها مشغول هستند.»
شکرانی همچنین تاکید کرد: «و اما مهمترین موضوع این است که خبرنگارانی در داخل ایران وجود دارند که با تمامی خطوط قرمز و درآمد ناچیز مقابل رانت‌های وسوسه‌برانگیز تسلیم نشده‌اند و با پایبندی به قواعد کارشان شرافتمندانه قلم می‌زنند.»
ایجاد تفرقه برای جلوگیری از گردش آزاد اطلاعات
«فیروزه جابانی»، خبرنگاری که در حال حاضر در شبکه ماهواره‌ای «ایران اینترنشنال» در بریتانیا فعالیت می‌کند و پیش از این سابقه فعالیت در رسانه‌های داخل ایران را نیز در کارنامه کاری خود دارد، از جمله افرادی است که محدودیت‌ها در هر دو فضای رسانه‌ای داخل و خارج از ایران را تجربه کرده است.
او در گفت‌وگو با «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید که 0خبرنگاری در همه جا دنیا یک تعریف مشخص دارد و آن وظیفه «اطلاع‌رسانی بدون قضاوت جانب‌دارانه است.»
جابانی در این‌باره توضیح می‌دهد: «رسالت خبرنگاری ارتباطی به محدوده جغرافیایی و حوزه کاری او از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حقوق بشری ندارد. فرقی ندارد افراد در کدام کشور به فعالیت خبرنگاری مشغول هستند، بلکه خبرنگار باید یک‌سری از استانداردهای حرفه‌اش را رعایت کند.»
او می‌گوید عبارتی چون «خبرنگار این‌ور و آن‌ور آب» از جمله اصطلاحاتی است که جمهوری اسلامی ایجاد کرده تا از این طریق مانع از گردش آزاد اطلاعات شود. به این معنی که با ارائه اطلاعات نادرست به طیف خبرنگاران داخلی و همزمان با ارائه اطلاعات نادرست دیگر به خبرنگاران خارجی، نوعی تفرقه و انحراف ایجاد کند که بعضا به مورد تمسخر قرار گرفتن و محکوم کردن، طرفین می‌انجامد.
این خبرنگار با اشاره به اینکه فشارهای حکومت تنها شامل خبرنگاران داخل ایران نیست و طیف بزرگی از همکاران در خارج از ایران نیز تحت فشارهای امنیتی قرار دارند، گفت: «می‌توان گفت هر دو گروه مورد تبعیض واقع شده‌اند. خبرنگاری که مجبور به مهاجرت شده یا انتخاب کرده در رسانه‌ای خارج از ایران فعالیت کند، با مشکلاتی روبه‌رو خواهد بود. او با چالش‌های زندگی در یک کشور دیگر مواجه است و نمی‌تواند به ایران برگردد. همان‌طور که طی سال‌های اخیر دیدیم، حکومت خانواده افراد را تهدید می‌کند و تحت فشار قرار می‌دهد.»جابانی می‌گوید با توجه به اینکه یک خبرنگار در داخل ایران می‌تواند شاهد عینی یک ماجرا باشد و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار دهد، نسبت به خبرنگار خارج از کشور، جلوتر است و در این‌باره توضیح داد: «برای پوشش خبرهای داخل ایران است، با وجود اینکه آزادی خبرنگار در خارج بیشتر است، اما تایید موثق یا غیرموثق بودن خبر زمان‌بر خواهد بود که این به معنای جلوتر بودن خبرنگار داخل ایران است. از سوی دیگر خبرنگار داخلی برای انتشار خبرهای حوزه حقوق بشری با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو است. از این‌رو امر اطلاع‌رسانی خبر بدون سانسور و شفاف توسط رسانه‌های خارجی اهمیت پیدا می‌کند.»
این خبرنگار تاکید می‌کند، فضای رسانه‌ای مربوط به ایران نیاز به همپوشانی خبرنگاران داخلی و خارجی دارد و گفت: «من باورم این است که در انتها این همپوشانی و ارتباط دو طرفه بین خبرنگاران خارجی و داخلی، در نهایت به افزایش ارزش‌های خبری، موثق بودن آن و بررسی ابعاد مختلف آن کمک خواهد کرد.»
او ادامه می‌دهد: «این تصور که رسانه‌های خارجی سیاه‌نمایی می‌کنند؛ دقیقا باوری است که حکومت به خورد مردم داده است. این موضوع در خصوص خبرهای حقوق بشری و زنان و کودکان بیش از سایر حوزه‌ها مشهود است و مردم از خودشان می‌پرسند، این خبرها از کجا به دست شبکه‌ها می‌رسد؟ اینکه چگونه این اتفاق رخ می‌دهد، هرچند با اهمیت است؛ اما مردم باید بدانند، این محدودیت خبرنگاران و رسانه‌های داخلی است که باعث می‌شود، چنین خبرهایی در خروجی رسانه‌های فارسی زبان خارجی قرار گیرد.»
جابانی در پایان تاکید کرد هیچ کدام از خبرنگاران در ایران یا خارج از ایران به موضوع رسانه سطحی نگاه نمی‌کند و مهمترین مسئله بحث ابعاد خبر است وگرنه هیچ تفاوتی میان خبرنگاران وجود ندارد.
مخاطبانی که به رسانه های داخلی اعتماد ندارند
در این بین تفاوت دیگری که میان فعالیت خبری رسانه‌های داخل و خارج از ایران وجود دارد، پرداختن به موضوعاتی است که به عنوان «خط قرمز نظام» شناخته می‌شود. این مورد از اعتراضات سراسری را در بر می‌گیرد تا پرداختن و بررسی عملکرد مقامات نظام از جمله افشاگری‌های اقتصادی، مسائل مربوط به زندان‌ها، اعدام‌ها و به طور کلی عملکرد حقوق بشری نظام.
مریم شکرانی خبرنگار حوزه اقتصادی در ایران می‌گوید مهمترین رخدادهایی که افکار عمومی درگیر آن است، جایگاهی در رسانه‌های داخلی ندارد و از این‌رو است که مخاطب به رسانه‌های داخلی اعتماد کافی نمی‌کند.
او با اشاره به اینکه رسانه‌ها در ایران با بحران مخاطب روبه‌رو هستند، در این‌باره توضیح می‌دهد: «غالب رسانه‌ها با یارانه‌های دولتی و بودجه نهادها و ارگان‌ها زنده هستند. گاهی پیش می‌آید که مهمترین رخدادهایی که افکار عمومی را درگیر کرده، هیچ جایگاهی در رسانه‌های داخلی ندارد. رخداد آبان ۹۸ یا ماجرای کشتار سوخت‌بران سراوان مصادیقی از این ادعا هستند. در مقابل می‌بینیم که کشته شدن "جورج فلوید" در امریکا در رسانه‌های ایران بسیار پررنگ بود و روزها عکس یک و تیتر یک رسانه‌ها را به خود اختصاص داد.»
شکرانی با اشاره به اینکه در خصوص موضوعاتی چون آبان ۹۸ یا ماجرای سراوان، خط قرمزهای متعددی برای رسانه‌ها وجود داشت، گفت: «با وجود این محدودیت‌ها، برای پرداختن به ماجرای جورج فلوید هیچ توصیه یا سفارشی به رسانه‌ها نشده بود؛ واقعیت این است که بسیاری از رسانه‌های داخلی آگاهانه یا ناخودآگاه حتی مسائل حقوق بشری را از فیلتر نگاه و جهت‌گیری‌های سیاسی می‌بینند.»
شهروند خبرنگاران یک گام جلوتر از رسانه‌ها
یکی از تفاوت‌های اصلی خبرنگاران ایرانی و خارج از کشور طی چهار دهه اخیر دسترسی به منابع است. هرچند طی دهه اخیر با وجود افزایش استفاده از فضای مجازی این مسئله تا حدودی سهل شده است. از سوی دیگر پدیده شهروندخبرنگاری در کنار وجود فضای مجازی، باعث شده انتقال اطلاعات به مراتب دهه‌های قبل آسان‌تر شود.
مریم شکرانی به عنوان خبرنگاری که در داخل ایران فعالیت می‌کند، در این خصوص می‌گوید: «اینکه گفته می‌شود چون آن‌ها به حد کافی به منابع اطلاعاتی داخل ایران دسترسی ندارند، پس کار دشوارتری پیش‌رو دارند، از نظر من گرچه درست است؛ اما مانع بزرگی هم نیست. چرا که با گسترش شبکه‌های اجتماعی و پدیده شهروندخبرنگاران، طیف وسیعی از افراد در هر جای جهان به سرعت متوجه خواهند شد که چه رخدادی در حال وقوع است. همچنان که در ماجرای هواپیمای اوکراینی دیدیم که یک ویدئوی شهروندخبرنگاری باعث شد که موضوع اصابت موشک به هواپیما در رسانه‌های خارجی مطرح شود.»
