امبرائر ۱۴۵؛ جایگزینی برای ناوگان زمینگیر آنتونف ۷۴ نیروی هوافضای سپاه

در سال‌های ۱۳۷۷ الی ۱۳۸۱، نیروی هوایی سپاه پاسداران به دنبال یک قرارداد ۱۳۳ میلیون دلاری منعقد شده در سال ۱۳۷۶ با اوکراین، ۱۲ فروند هواپیمای ترابری متوسط آنتونف ۷۴ در دو نوع باری تی-۲۰۰ و مسافربری تی کِی-۲۰۰دریافت کرد. این هواپیماهای آنتونف‌۷۴‌ در کنار شش فروند هواپیمای ترابری سنگین ایلیوشین۷۶ سابق نیروی هوایی عراق،به ستون فقرات ناوگان ترابری نیروی هوایی سپاه تبدیل شدند و حتی در سال ۱۳۸۰ و پیش از حمله ائتلاف به رهبری آمریکا به عراق، برای تحویل آذوقه و تسلیحات به ائتلاف شمال در أفغانستان به رهبری احمد شاه مسعود مورد استفاده واقع شدهبودند، و در جریان قیام هرات و سقوط طالبان نیز در آن شهر، از سوی سپاه قدس برای حمل نقل نیروهای آن به‌کار گرفته شدند. نیروی هوافضای سپاه پاسداران به شکل گسترده‌ای از این ناوگان برای حمل و نقل پرسنل سپاه و خانواده‌هاشان بین فرودگاه مهرآباد تهران و سایر شهرهای بزرگ استفاده کرده است.

در جریان یکی از پروازهای پشتیبانی با استفاده از این نوع هواپیما، یکی از هواپیماهای آنتونف ۷۴تی-۲۰۰ باری سپاه با شماره ۲۲۵۵-۱۵ (که به صندلی در کابین اصلی آن تجهیز شده بود)، در حین برخاستن از فرودگاه مهرآباد در تاریخ ۶ آذر ۱۳۸۵ سانحه داد و از مجموع ۳۸ نفر خدمه و مسافر آن، ۳۷ نفر کشته شدند. آن هواپیما تنها آنتونف ۷۴ از دست‌رفته نیروی هوایی سپاه که در سال ۱۳۸۸ به نیروی هوافضا تبدیل شد، نبود. در سال ۱۳۹۳، یک فروند دیگر از نمونه‌های باری با شماره ۲۲۵۴-۱۵ حین تمرین فرود و برخاست در فرودگاه یزد، به علت اشتباه خلبان دچار شکستگی ارابه فرود دماغه و آتش‌سوزی در آن ناحیه شد و در نتیجه از رده خارج، و تبدیل به منبع لوازم یدکی شد.

به دنبال وضع تحریم‌های تسلیحاتی از سوی شورای امنیت سازمان ملل در پی برنامه جنجال برانگیز هسته‌ای رژیم جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۶، سپاه پاسداران با تحویل نشدن لوازم یدکی برای عملیاتی نگهداشتن ناوگان هواپیماهای آنتونف ۷۴ خود مواجه شد و در نتیجه در سال ۱۳۹۰، نیروی هوافضای سپاه تصمیم گرفت تا برای دو فروند از هواپیماهای باربری آنتونف۷۴تی -۲۰۰ (Antonov An-74T-200) و پس از مدتی یکی از چهار فروند نمونه مسافربری آن، گواهینامه‌های صلاحیت پروازی و نیز علایم ثبت پروازی غیرنظامی تحت نام شرکت هواپیمایی یاس ایر خود دریافت کند، و از آن طریق،موفق شد که تا مدتی لوازم یدکی مورد نیاز ناوگان آنتونف ۷۴ خود را دریافت کند.

انقلاب اوکراین و سقوط دولت وابسته به روسیه و دست‌آخر جنگ با روسیه و شبه‌نظامیان جدایی‌طلب وابسته به آن، سبب شد تا آن کشور بیشتر به آمریکا تمایل نزدیک شود و در نتیجه، حتی با آن که شماری از هواپیماهای آنتونف ۷۴ سپاه تحت عنوان هواپیماهای مسافربری در شرکت هواپیمایی یاس ایر آن (که به «پویا ایر» تغییر نام داده بود) استفاده می‌شدند، دستیابی به لوازم یدکی آن‌ها با مشکلات عدیده‌ای مواجه شد. متعاقبا، شمار هواپیماهای عملیاتی آن ناوگان به شش فروند در سال ۱۳۹۵کاهش یافت و در نتیجه، فرماندهان این نیرو برای برطرف کردن نیاز به یک هواپیمای جت منطقه‌ای با قابلیت نشست و برخاست از باندهای کوتاه، تصمیم به خریداری هواپیماهای امبرائر ۱۴۵دست‌دوم گرفتند.

چگونه سپاه برای خرید هواپیماهای امبرائر ۱۴۵ تحریم‌های آمریکا را دور زد

چنان که در بالا ذکر شد، نخستین دو فروند امبرائر ۱۴۵ خریداری شده از طریق یک شرکت هواپیمایی صوری ثبت شده در آفریقای جنوبی به اسم رِی ایرلاینز آفریقای جنوبی (Ray Airlines South Africa) خریداری، و به بهانه استفاده در ترکیهبرای حمل مسافر، در دی ماه ۱۳۹۵ به استانبول منتقل شدند در آنجا علایم ثبت کشوری ایرانی دریافت کردند و به ارومیه وارد شدند، و پس از چند ساعت توقف به بهانه صوری «نقص فنی» به فرودگاه مهرآباد تهران منتقل شدند. پس از افشای نقش شرکت کیهان تجارت شاهین و شرکت ری ایرلاینز متعلق به مدیرعامل آن در ورود آن هواپیماها به ایران، هر دو هواپیما از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شدند. در نهایت، نیروی هوافضای سپاه تحت پروانه فعالیت شرکت پویا ایر اقدام به دریافت گواهی صلاحیت پروازی و علایم ثبت کشوری EP-PUI و EP-PUJ برای آن دو هواپیما کرد.

در سال‌های ۱۳۹۷ الی ۱۳۹۹، آنچه به «مافیای هواپیمایی سپاه» شهرت دارد، موفق شد چهار فروند هواپیمای جت منطقه‌ای از نوع سی آر جِی-۲۰۰ (CRJ-200) را برای استفاده نیروی هوافضای سپاه پاسداران خریداری کند. اما به علت علنی شدن خریداری این هواپیماها، در نهایت تصمیم به تاسیس شرکت هواپیمایی پارس‌ایر کیش و انتقال آن چهار فروند هواپیما (شامل یک فروند با کابین کاملا تشریفاتی) گرفته شد. سه فروند از آن هواپیماها از نوع مسافربری، در حال حاضر تنها برای حمل مسافر از سوی این شرکت به‌کار گرفته میشوند.

در دی ماه سال ۱۳۹۹، شرکت خدمات هوایی وِست اِیر (Westair) در نامیبیا، چهار فروند هواپیمای امبرائر ۱۴۵ اِل آر خود را (به دنبال ورشکستگی شرکت ایر نامیبیا که اجاره کننده دست‌کم دو فروند از آنها بود) به مزایده گذاشت. آن هواپیماهای ۱۹ الی ۲۱ ساله، توجه نیروی هوافضای سپاه را به خود جلب کردند و در نهایت یک شرکت روسی واسطه، دست به خریداری‌شان زد و آن‌ها را پس از چهار توقف در الجزایر، اسپانیا، و روسیه (روستوف نا دونو و سنت پترزبورگ)، در چهار روز مختلف به فرودگاه مهرآباد تهران منتقل کرد. با توجه به روی کار آمدن دولت جو بایدن در آمریکا و اتخاذ سیاست‌های منفعلانه از سوی دستگاه دیپلماسی وی در قبال اقدامات رژیم جمهوری اسلامی ایران برای دور زدن طیف گسترده‌ای از تحریم‌ها، نیروی هوافضای سپاه پاسداران آن هواپیماها را سریع و حتی بدون رنگ‌آمیزی، به خدمت شرکت پویا ایر خود درآورد.

پرواز و عملیات هواپیماهای امبرائر۱۴۵ با خلبانان و پرسنل فنی هواپیماهی آنتونف ۷۴ سپاه

در بدو ورود به خدمت دو فروند امبرائر ۱۴۵ئی پی در سال ۱۳۹۷، نیروی هوافضای سپاه پاسداران از شرکت هواپیمایی ماهان کمک گرفت تا دو استاد خلبان خارجی به همراه دو نیروی متخصص فنی از کشورهای یونان و لیتوانی برای تربیت خلبانان و نیروهای فنی‌اش به منظور بهره‌برداری از این دو هواپیما استخدام کند. این دو خلبان و دو متخصص فنی نقش مهمی در آماده‌سازی نیروهای سپاه برای استفاده از این هواپیماها ایفا کردند. در مرداد ماه آن سال، چهار نفر از خلبانان گردان آنتونف ۷۴ نیروی هوافضای سپاه پاسداران شامل سرتیپ خلبان حسن یزدانی به ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی اعزام شدند و در آنجا دوره سیمولاتور امبرائر ۱۴۵ را گذراندند و پس از آن، به عنوان کمک‌خلبان در کنار خلبانان خارجی استخدام شده پرواز کردند تا تجربه لازم را کسب کنند.

هواپیماهای امبرائر ۱۴۵ئی پی خریداری شده با شماره‌های ساخت کارخانه ۱۴۵۰۲۵ و ۱۴۵۰۲۶، از قدیمی‌ترین انواع تولیدی این هواپیما هستند و به علت سال‌ها استفاده در طول خدمتشان از سال ۱۹۹۷، دچار فرسودگی‌های زیادی در بسیاری از نقاط بودند که مهمترین آن‌ها وجود ترک در شیشه مقابل خلبان در یکی از آن‌ها بود و ماه‌ها زمان برای تهیه یک شیشه سالمبرای تعویض شیشه مستهلک صرف شد. از دیگر مشکلات این هواپیماها، ارابه‌های فرود فرسوده یکی از آن‌ها بود که باعث زمین‌گیری چند هفته‌ای آن در سال ۱۳۹۸ شد. در نهایت، با خریداری ارابه‌های فرود مورد نیاز و تعویض آن‌ها، این هواپیما به خط پرواز بازگشت.

شواهد استفاده نظامی از هواپیماهای امبرائر ۱۴۵ نیروی هوافضای سپاه پاسداران

به دنبال تاسیس شرکت هواپیمایی پارس‌ایر از سوی نیروی هوایی سپاه که سپس یاس‌ایر، و در نهایت پویا‌ایر نام گرفت، آشیانه‌های شرکت هواپیمایی پارس‌ایر و ساختمان اداری آن که در سال ۱۳۵۸ به دست رژیم جمهوری اسلامی ایران توقیفشده بود و بعد در اختیار نیروی هوایی سپاه قرار گرفته بود، به دفاتر آن شرکت تبدیل شدند. با توجه به ابعاد کوچکهواپیماهای امبرائر ۱۴۵ نیروی هوافضای سپاه، محل رمپ پروازی مقابل دو آشیانه توقیفی شرکت پارس ایر (با پارس‌ایر کیش و یا پارس‌ایر نیروی هوایی سپاه اشتباه گرفته نشود) به محل عملیات و توقف آن‌ها تبدیل شد. با این حال، تصاویر ماهواره‌ای در بازه‌های زمانی مختلف حضور این هواپیماها را در پایگاه قدر نیروی هوافضای سپاه و آشیانه‌های تعمیراتی شرکت پارس اوییشن آن ثبت کرده‌اند.

به دنبال خریداری چهار فروند امبرائر ۱۴۵اِل آر از شرکت نامیبیایی وِست ایر در سال میلادی جاری، این هواپیماها به پایگاه قدر نیروی هوافضای سپاه منتقل شدند و در تصاویر ماهواره‌ای که نشانگر حضورشان در کنار هواپیماهای ترابری این نیرو، شامل هواپیماهای ایلیوشین ۷۶تی دی و هواپیماهای آنتونف ۷۴ در آن محل است، دیده می‌شوند. نخستین تصویر از این دست که نشان‌دهنده هواپیماهای EP-PUD و EP-PUE در آن پایگاه است، از سوی ماهواره شرکت ماکسار تکنولوژی (Maxar Technologies) در تاریخ ۲۴ ژانویه و ۳۰ مارس ۲۰۲۱ تهیه شد. یک تصویر دیگر نیز که در تاریخ ۲۵ ژوئن ۲۰۲۱(۴ تیر ۱۴۰۰) تهیه شد، نشانگر سه فروند از چهار فروند امبرائر ۱۴۵ تازه خریداری شده نیروی هوافضای سپاه در پایگاه قدر این نیرو است.

علاوه بر تصاویر ماهواره‌ای، خبرگزاری‌های حکومتی نیز تصاویر و فیلم‌های استفاده فرماندهان سپاه پاسداران ازهواپیماهای امبرائر ۱۴۵ نیروی هوافضای سپاه پاسداران در خدمت شرکت پویا ایر را برای پرواز به مناطق مختلف ایران، منتشر کرده‌اند. نمونه‌وار، در روز ۲۸ اسفند ۱۳۹۹، حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران، برای سفر به یاسوج از یکی از دو فروند امبرائر ۱۴۵۴ ئی پی سپاه استفاده کرد.

در حال حاضر تنها پنج فروند از مجموعه ۱۰ فروند آنتونف ۷۴ نیروی هوافضای سپاه پاسداران عملیاتی باقی مانده‌ است. به نظر می‌رسد با قطعه‌برداری از پنج فروند آنتونف زمینگیر، این هواپیماها دست‌کم تا یک دهه دیگر عملیاتی نگهداشته شوند. استفاده از شش فروند امبرائر ۱۴۵ از سوی نیروی هوافضای سپاه، به آن نیرو امکان می‌دهد که هواپیماهای آنتونف ۷۴باقیمانده‌اش را تنها برای ماموریت‌های تاکتیکی، شامل حمل بار، تسلیحات، نیروهای مسلح، و چترباز به‌کار گیرد و بدان ترتیب، مانع استهلاک بیهوده آن‌ها برای حمل پرسنل و خانواده‌هاشان در پروازهای پشتیبانی شود.