دومین اعتراض بزرگ خیابانی، در مرداد ۱۳۷۳ و در قزوین رخ داد. دلیل آن حرکت، اعتراض مردم قزوین به رد تقاضای «استان» شدن قزوین بود. قزوین در آن دوران هنوز بخشی از استان زنجان به‌شمار می‌رفت. آن اعتراض نیز با دخالت نیروهای امنیتی و سپاه سرکوب شد.

سومین اعتراض بزرگ، پس از افزایش ناگهانی کرایه وسایل نقلیه عمومی، در فروردین ۱۳۷۴ در اسلامشهر (حومه تهران) رخ داد و از آن به عنوان نخستین قیام یا شورش شهری اقشار فرودست یاد می‌شود.

👈 مطالب بیشتر در سایت ایندیپندنت فارسی

پس از آن سه اعتراض، حرکت اعتراضی دیگری تا سال ۱۳۷۸ رخ نداد. در ۱۸ تیر ۱۳۷۸، نیروهای انتظامی و لباس شخصی‌ها با حمله به کوی دانشگاه تهران علیه دانشجویانی که به توقیف روزنامه «سلام» معترض بودند، دست به خشونت زدند. واکنش دانشجویان، ادامه اعتراضات و کشیده شدن آن به سطح خیابان‌های تهران بود؛ اقدامی که با خشونت گسترده یگان ویژه، لباس شخصی‌ها، و نیروهای امنیتی و اطلاعاتی روبه‌رو شد.

در سال‌های بعد نیز از جمله در سال ۱۳۸۸ در اعتراض به تقلب در انتخابات، در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در اعتراض به اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی، در سال ۱۳۹۸ در اعتراض به افزایش ناگهانی قیمت بنزین، و در سال ۱۴۰۰ در اعتراض به بی‌آبی، حرکت‌های اعتراضی گسترده دیگری رخ داد. مجموع اعتراضات یک دهه اخیر، نشان می‌دهد که شمار اعتراضات گسترده رو به افزایش بوده است و در پنج سال اخیر، سرعت بیشتری گرفته است.

۲- کاهش فاصله زمانی اعتراضات بزرگ از یکدیگر

یکی از ویژگی‌های مهم اعتراضات ضدحکومتی در سال‌های اخیر، کاهش فاصله زمانی آن‌ها از یکدیگر است. پس از سه اعتراض بزرگ اوایل دهه ۱۳۷۰، تا اعتراض گسترده بعدی در تیر ۷۸، پنج سال فاصله افتاد. بین اعتراضات ۱۸ تیر و اعتراضات بزرگ بعدی در سال ۱۳۸۸ نیز ده سال فاصله بود. اما بعد از اعتراضات سال ۸۸، با گذر زمان، فاصله بین اعتراضات بزرگ ضدحکومتی نیز کمتر شده است. اعتراض بزرگ بعدی به جای ده سال بعد، هشت سال بعد در سال ۱۳۹۶ رخ داد که به اعتراض مناطق محروم و فقیرنشین حاشیه شهرها یا شهرهای «کمتر برخوردار» معروف شد. پس از آن، فاصله اعتراضات سال ۹۶ تا اعتراضات ۹۷ به یک سال کاهش یافت و از آن زمان تا کنون، ایران ظرف پنج سال شاهد شش اعتراض بزرگ ضد حکومتی بوده است که میانگین بیش از یک اعتراض در هر سال را نشان می‌دهد.

یکی از گسترده‌ترین اعتراضات از این دست، در آبان ۹۸ رخ داد که از آن می‌توان به عنوان بزرگ‌ترین اعتراض علیه نظام جمهوری اسلامی در ۴۲ سال اخیر یاد کرد. آن حرکت با خونین‌ترین سرکوب تاریخ معاصر ایران روبه‌رو شد که به گفته سازمان عفو بین‌الملل، به کشته شدن دست‌کم ۳۲۴ تن از شهروندان معترض به دست نیروهای امنیتی انجامید و رویترز شمار کشته‌شدگان را تا ۱۵۰۰ نفر اعلام کرد.

در تازه‌ترین مصداق از کاهش زمانی فاصله اعتراضات بزرگ، سال ۱۴۰۰ شاهد سه اعتراض ضدحکومتی تا پاییز امسال بوده است: نخست اعتراضات خوزستان در مورد بی‌آبی، سپس اعتراضات کشاورزان و مردم اصفهان که در پیوند با خشک شدن زاینده‌رود و اختصاص نیافتن حق‌آبه کشاورزان شروع شد، و سوم اعتراضات سراسری معلمان معترض در شهرهای مختلف که به برآورده نشدن مطالبات خود از سوی حکومت و زندانی شدن همکارانشان معترض بودند.

۳- فراگیرتر شدن اعتراضات از نظر تعداد شهرها

مقایسه اعتراضات بزرگ ضدحکومتی در سه دهه اخیر، نشان می‌هد که اعتراضات به‌تدریج از نظر دامنه جغرافیایی و تعداد شهرها و استان‌هایی که در اعتراضات شرکت می‌کنند، رو به گسترش بوده است. در اعتراضات سه‌گانه مشهد، قزوین، و اسلام‌شهر، فقط ساکنان همان شهرها در اعتراضات شرکت داشتند. اما هرچه جلوتر می‌رویم، تعداد شهرها و استان‌های معترض بیشتر می‌شود. در اعتراضات سال ۱۳۷۸، دو شهر تهران و تبریز شاهد اعتراضات دانشجویی بودند. در سال ۱۳۸۸ اعتراضات به شهرهای بیشتری کشیده شد، در سال ۱۳۹۶ شمار شهرهای معترض به بیش از ۱۰۰ شهر رسید، و در سال ۱۳۹۸ بیش از ۱۴۶ شهر در ۳۰ استان ایران (حکومت وجود اعتراضات در ۵۰۰ نقطه و ۱۰۴ شهر در ۲۹ استان را پذیرفته است) دست به اعتراض زدند؛ به گونه‌ای که اعتراضات ۱۳۹۸ به عنوان فراگیرترین اعتراضات ضد حکومتی در تاریخ ۴۲ ساله نظام جمهوری اسلامی ایران ثبت شد. بررسی اظهارات ۱۲ مقام استانی در هر استان در سراسر ایران، نشان می‌دهد که به گفته خود مقامات، این اعتراضات در ۳۰ استان از ۱۳ استان ایران وجود داشته است. البته در برخی شهرها در سطح تجمع اعتراضی کوچک بوده است و در برخی از استان‌ها مانند خوزستان، فارس، کردستان، کرمانشاه، تهران، و البرز، به اعتراضات گسترده‌تر منجر شده است. این ۱۲ مقام استانی که شبکه سرکوب در هر استان را هدایت می‌کنند، عبارتند از «نماینده ولی فقیه» (شخص علی خامنه‌ای) در هر استان، استاندار به عنوان نماینده عالی دولت، معاون سیاسی و امنیتی استانداری به عنوان مسئول شورای تامین هر استان که در واقع هماهنگ کننده سرکوب معترضان بوده است، فرماندهان سپاه پاسداران، بسیج، نیروی انتظامی، و یگان ویژه، رئیس دادگستری و دادستان، روسای وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه، به اضافه رهبران لباس شخصی‌های طرفدار حکومت در هر استان.

۴- تندتر شدن و رادیکال‌تر شدن مطالبات معترضان

اعتراضات ضدحکومتی در ایران به هر میزان که پیش رفته است و به هر میزان که با سرکوب شدیدتر و خونین‌تر از سوی حکومت روبه‌رو شده است، مطالبات معترضان نیز رادیکال‌تر و تند‌تر شده است. در دهه ۱۳۷۰، مطالبات معترضان به امور خدماتی و شهری، یا تقسیمات اداری مربوط می‌شد. در سال ۱۳۷۸، اعتراضات به مطالبات سیاسی مانند دفاع از آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها کشیده شد. در اعتراضات سال ۱۳۸۸، اغلب معترضان در پی دفاع از رای خود در انتخاباتی بودند که از نظر آنان در آن تقلب شده بود. در اعتراضات سال ۱۳۹۶، اعتراضات به شعارهای تند ضدحکومتی در بیش از ۱۰۰ شهر فرارویید و شعار «اصلاح‌طلب اصولگرا، دیگه تمامه ماجرا»، به نمادی از اعتراض به تمامی جریانات سیاسی حکومتی و کلیت نظام جمهوری اسلامی ایران تبدیل شد. در اعتراضات سال‌های ۹۸ و پس از آن، مطالبات رادیکال‌تری مطرح شد که کلیت نظام ولایت فقیه و رهبر آن، علی خامنه‌ای، را هدف قرار گرفته بود.

۵- متنوع‌تر شدن اقشار شرکت‌کننده در اعتراضات

از دیگر ویژگی‌های مهم اعتراضات سال‌های اخیر در ایران، پیوستن اقشار مختلف و متنوع به آن است. نگاهی به اعتراضات این دوران نشان می‌دهد که کارگران، کشاورزان، دانشجویان، و معلمان در ایران، مداوم در حال اعتراض هستند. در اکثر جنبش‌های انقلابی در سراسر جهان، کارگران، معلمان، دانشجویان، کشاورزان، و نویسندگان و هنرمندان بدنه اصلی اعتراضات ضدحکومتی را تشکیل می‌دهند. در اعتراضات بزرگ ضدحکومتی در ایران امروز نیز بخش عمده‌ای از این اقشار حضور دارند و این امر نشانگر عمومی‌تر شدن اعتراضات است.

۶- جسورتر شدن معترضان

ششمین ویژگی‌ای که می‌توان در اعتراضات بزرگ ضدحکومتی سال‌های اخیر مشاهده کرد، جسورتر شدن معترضان است. پیش از این، با حضور یافتن نیروهای یگان ویژه برای سرکوب اعتراضات در خیابان‌ها، شمار زیادی از معترضان مجبور به ترک صحنه می‌شدند. ولی در سال‌های اخیر، به‌ویژه از سال ۱۳۹۶ به بعد، می‌توان معترضانی را دید که به جای ترک کردن میدان اعتراض، در برابر یگان ویژه و نیروهای لباس شخصی ایستادگی می‌کنند. در اعتراضات ۱۳۹۸ حتی برخی از معترضان با دستان خالی نیروهای مسلح سرکوب‌گر را تعقیب می‌کردند و فقط هنگامی متوقف می‌شدند که هدف گلوله قرار می‌گرفتند. در اعتراضات اخیر اصفهان نیز مواردی از حمله با دست خالی به موتورسواران یگان ویژه به‌چشم می‌خورد.

این شش ویژگی نشان می‌دهد که سرکوب اعتراضات در ایران، نتوانسته است مانع گسترش کمی و کیفی اعتراضات شود، و در عمل، به گسترش آن منجر شده است.