دسته دوم، دوستان نزدیک‌تر میلانی‌اند؛ مثل حسن لباسچی، پرویز کلانتری، رحمان هاتفی، رضا باطنی،‌ محسن یلفانی و محمدرضا جعفری و... و دسته سوم هم اهل سیاست؛ مانند آیت‌الله طالقانی و...، و برخی دیگر مانند دکتر مصطفی رحیمی یا حمید عنایت، که در زمره استادان یا چهره‌هایی سیاسی و فرهنگی‌‌ به‌شمار می‌روند که میلانی با آن‌ها حشر و نشری طولانی‌تر داشته است.

خواننده از همان لحظه‌ای که نوشته میلانی را درباره مادرش (زینت شادمان) می‌خواند، چنان جذب نکات جذاب و لحن این روایت می‌شود که نمی‌تواند بقیه کتاب را نخواند. نکته جالب‌ توجه، انتخاب لحظاتی از خاطرات است که به‌خوبی روحیه و روانشناسی شخصیت آن فرد را نشان می‌دهد. برای نمونه، وقتی میلانی از شخصیت استوار و یکدنده و روحیه مستقل مادرش سخن می‌گوید، به خاطره سیگارکشیدن چهل‌ساله مادرش اشاره می‌کند و روزی در دوران پس از انقلاب که سیگار کوپنی و کمیاب شده بود و مادرش سیگار نداشت. عباس به بقالی سرکوچه (حاج‌آقا باتقوا) رجوع می‌کند که عموما کالاهای قاچاق هم می‌فروخت و از او بسته‌ای سیگار «هما»‌ می‌خواهد و می‌گوید که فردا برایش پس خواهد آورد، که بقال اخمی می‌کند و یک بسته هما روی پیشخوان می‌گذارد و می‌گوید، به خانم شادمان بفرمایید انقلاب شده و دیگر دوران گذشته نیست که خرده‌فرمایش داشته باشند. وقتی که عباس ماجرا را با مادرش در میان می‌گذارد، «... با چهره‌ای پر از خشم و سرکشی گفت: بسته را فردا پسش بده، و اضافه کرد، آنکه به ما نریده بود کلاغ کون‌دریده بود، و در ادامه... گفت: من دیگه سیگار نمی‌کشم، و هرگز هم دیگر سیگار نکشید و اعتیاد چهل‌ساله را ترک کرد». (ص۱۴)، یا یکدندگی‌اش در شکستن «برج‌ایفل» دست‌ساز برادرش که خاطره‌ای تلخ، اما نمود و نمادی از روحیه مقتدرانه مادرش است. (صص۲۰۰ و ۲۰۱) و یا وقتی از حسن میلانی، برادر بزرگ‌ترش، می‌نویسد، هم به ذوق هنری او در نقاشی و هر نوع کار خانگی اشاره می‌کند، هم به‌ کارهای خیریه بزرگی که انجام داد، از جمله بخشیدن چهل درصد از اموالش به دانشگاه استنفورد برای کمک به دانشجویان، و هم به نظم و انضباط شگفت‌انگیزی که داشت. برای نشان دادن این نظم، میلانی به خاطره آوردن دفترچه یادداشت‌های او از تهران اشاره می‌کند و می‌نویسد: «وقتی از من خواست دفترچه‌هایش را بیاورم، پرسیدم چگونه آن دفترچه را در میان آن همه وسایل و جعبه‌های انباری پیدا کنم؟ که گفت: در فلان جعبه- شماره جعبه را گفت، و تازه دانستم که هر جعبه را شماره‌گذاری کرده بود. به حیرت گفتم، این جزئیات را از حافظه می‌دانی؟ گفت: نقشه محتویات جعبه را وقتی پرش می‌کردم، کشیدم و آوردم.» (ص۲۰۲)

در بخش‌هایی از این خاطرات، دیدگاه‌های امروز میلانی را نیز می‌توان دید؛ مثل زمانی که درباره ضیاء شادمان، دایی‌اش، سخن می‌گوید که در سال‌هایی که دکتر میلانی دستگیر شد، نه‌تنها جایگاه مهمی داشت، که از دوستان پرویز ثابتی (مرد پرقدرت ساواک) بود. ضیاء به عباس می‌گوید که «رژیم شاه رایش هزارساله است» تا از مخالفت پرهیزش دهد، اما میلانی به گوش نمی‌گیرد و در نهایت به دلیل فعالیت سیاسی دستگیر و زندانی می‌شود، و می‌نویسد: «حق با او بود، که نوع مخالفت من با شاه بیشتر از سر خامی بود و فرجامی خوش نداشت، نه برای ایران و نه برای من.» (ص۴۰)

در نوشته‌های میلانی به تمامی شخصیت‌ها، چه نزدیکان و چه دوستان و چه شخصیت‌های سیاسی، هم نقد وارد شده است و هم تحسین، اما تمامی انتقادها هم در لفافه‌ای از احترام نوشته شده است. با توجه به اشراف میلانی به تحولات تاریخ معاصر ایران و جریان‌شناسی عمیق‌ او از سیاست در سده معاصر و به‌ویژه تجربه‌ شخصی‌اش در دهه‌های ۵۰ تا ۷۰ در ایران، این نقد‌ها و نوع نگاه بسیار آموزنده و خواندنی است.

درباره رحمان هاتفی می‌نویسد: «رحمان را در کنار تقریبا تمام رهبران حزب [توده ایران] بازداشت کردند.... در روایتی شنیدم که رحمان برای خلاصی از شکنجه، رگ خود را خود جویده بود. هر انقلابی فرزندان خود را می‌بلعد. رحمان هاتفی انسانی سخت شریف و دوست‌داشتنی بود که مدتی به لحاظ ایمان خلل‌ناپذیرش به حزب، به این بلعیدن کمک رساند و بالاخره هم خود بلعیده شد.»(ص۶۵)

یا درباره دکتر مصطفی رحیمی نقل می‌کند پرویز شوکت که با مصطفی چمران حشر‌و‌نشری داشت، خبر داد که کتاب «سیاهه ساواک» را رژیم جمهوری اسلامی ایران با همدستی یکی از گروه‌های چپی تازه از غرب به ایران برگشته (کدام گروه؟) به چاپ رسانده و «نام‌های آخوندها و رفقای خودی را از سیاهه درآوردند و نام کسانی چون رحیمی را به کین ونفرت به آن افزودند». (ص۱۵۵)

ازجمله مواردی که شاید برای مخاطب پرسش‌برانگیز باشد، ندادن تاریخ دقیق تولد یا درگذشت بستگان نزدیک و حتی دوستان است که می‌تواند در چاپ بعدی اضافه شود. برای نمونه، خواننده نمی‌داند حسن لباسچی چه زمانی درگذشت؛ یا ضیاء شادمان، یا دیگرانی که در کتاب به نوعی از آن‌ها یادشده است.

برخی خطاها هم در کتاب به چشم می‌خورد که می‌تواند در چاپ دوم دقیق ‌شود. مثلا در نقل از دکتر مصطفی رحیمی، نام کوچک حق‌شناس، علی‌محمد است که در کتاب، محمدرضا (ص-۱۵۵) ذکر شده، و یا در همان بخش آمده است که «گویا علی دشتی پیرمرد را به اتهام نوشتنش [کتاب ۲۳ سال] اعدام کردند» (ص۱۵۵)، که نادرست است. علی دشتی پس از انقلاب همراه با علینقی منزوی دستگیر، و حتی در دادگاه به اعدام محکوم شد، اما حکم او اجرا نشد و ۲۶ دی ۱۳۶۰ در بیمارستان جم درگذشت.

نکته‌ دیگری که در کتاب به چشم می‌آید، نبود عکس است. شاید بخشی از عکس‌های مشترک میلانی با این سی چهره، در ایران جامانده باشند، اما در هر حال، به نظر می‌رسد که برخی از چهره‌های این کتاب قابلیت آن را داشتند که عکسی هم ضمیمه توصیف آن‌ها شود تا مخاطب حداقل با چهره‌ آن‌ها آشنا شود.

همچنین، به نظر می‌رسد که این خاطرات در فضایی احساسی وشورمندانه نوشته شده است و برای چاپ‌های بعدی نیازمند اضافه شدن برخی دقایق و ظرایف است که با مروری کوتاه، خود مولف قطعا اثرش را مستندتر خواهد ساخت.

خواندن این کتاب بی‌تردید اشتیاق مخاطبان نوشته‌های دکتر عباس میلانی را برای جلد دوم این اثر بیشتر می‌کند. تردیدی نیست که چهره‌های دیگری از بزرگان فرهنگ، هنر، سیاست واقتصاد نیز با او حشر و نشری داشته‌اند و میلانی مطمئنا از آن‌ها خاطراتی خواندنی در ذهن دارد، از جمله بهرام بیضایی، محمدرضا شجریان، شهرام ناظری و...، و جلد دوم چنین کتابی درباره آنان، مسلما خواندنی و آموزنده خواهد بود.

علاوه‌بر این، خاطرات زندان و نیز خاطرات سال‌های پس از انقلاب و چگونگی پاکسازی شدنش از دانشگاه تهران هم می‌تواند خواندنی باشد.

شناسنامه کتاب: سی‌ چهره/مولف: عباس میلانی/ناشر: پرشین سیرکل-تورنتو کانادا/چاپ اول: تابستان ۱۴۰۱/ شمارگان: ۲۰۰۰ نسخه/۲۰۶ صفحه