شاه رفت!

در کنار دیگر تلاش‌های امپراطوری دروغ که به‌خصوص طی ۴۴ سال گذشته با هدف تحریف تاریخ و تبلیغ علیه محمدرضا شاه و سلسله پهلوی فعال بوده‌اند، رسانه‌هایی که در آن روزها عموما عوامل چپ و یا چپ زده‌ها اداره‌شان می‌کردند خروج شاه از کشور را که با انگیزه پرهیز از کشتار شورشیان و مردم و با بدرقه بختیار نخست‌وزیر و شماری از اعضا دولت و فرماندهان ارشد نظامی در فرودگاه تهران صورت گرفت؛ «فرار» معرفی کردند و رسانه‌های خارجی نیز در گزارش‌های خود با ادبیاتی مشابه به آن پرداختند.

شاه پیش از عملی کردن تصمیم خود به خروج از ایران، علیرغم رنج بردن از بیماری مهلکی که با آن دست و پنجه نرم می‌کرد، کار روزانه‌اش را بدون وقفه ادامه می‌داد و موفق شد با شاپور بختیار برای تشکیل دولت به توافق برسد. شاه امیدوار بود که خروج موقت او و خانواده‌اش از کشور بتواند وضعیت تب‌دار مملکت را آرام و از گسیختن کامل شیرازه امور پیشگیری کند.

در آن روزهای دشوار و حساس که حتی حکومت نظامی هم در کنترل کامل وضعیت تهران نبود و موج تبلیغات برون‌مرزی سعی در داغ نگاهداشتن اوضاع داشت، شاه برای جانشین کردن دولت از کار مانده ازهاری با دولتی تلاش می‌کرد که دست‌کم بتواند مورد قبول مخالفان قرار بگیرد.

در میان اسامی مختلف که نام آنها برای تشکیل دولت مطرح بود، نام مظفر بقایی و غلامحسین صدیقی هم برده می‌شد که این دو، شرط قبولی پست نخست‌وزیری را در آن روز‌های سخت، باقی ماندن شاه در ایران قرار داده بودند در حالی‌که بختیار آن‌طور که می‌گفت متمایل به خروج (موقت) شاه از ایران بود.

در خصوص نحوه انتخاب بختیار به نخست وزیری گمانه زنی‌های مختلفی صورت گرفته‌ ولی مدارک موجود و موثق برای اثبات هر کدام اندک است. هوشنگ نهاوندی که خود یکی از نامزدهای نخست وزیری بود و در برهه‌ای از پشتیبانی شهبانو نیز برخوردار بود در فصل پایانی کتاب «آخرین تلاش‌ها و آخرین دسیسه‌‌ها » نوشته‌ است که شهبانو دو ماه قبل از آن‌ که در کاخ نیاوران با بختیار ملاقات داشته‌ باشد در ویلای محمدعلی قطبی با او ملاقات کرده ‌است.

اما شهبانو در خاطرات خود اولین ملاقات‌ با را بختیار پس از نخست‌وزیری او می‌داند که این گفته می‌تواند ناشی از فراموشی روزهای تاریخی باشد و نه پوشاندن یک واقعیت تاریخی که هیچ دلیل موجهی برای آن در بین نیست.

نویسنده که در آن روزهای تاریک تاریخ ایران در دفتر مخصوص شهبانو و روزانه در خانه شاه بود و ارتباط کاری و دوستی نزدیک با هوشنگ نهاوندی هم داشت در مورد تاریخ دیدار نخست شهبانو با شاپور بختیار، به عنوان شهادت تاریخی، روایت دکتر نهاوندی را به واقع نزدیک می‌بیند؛ موضوعی که در کتاب مفصل «سقوط بهشت»، نوشته اندرو اسکات کوپر، محقق آمریکایی-نیوزیلندی که من عهده دار ترجمه آن بودم نیز به این دیدار مقدماتی پیش از دیدار در کاخ نیاوران گواهی می‌دهد.

پیشنهاد نخست‌وزیری بختیار در حلقه اطرافیان شاه فقید طرفداران جدی داشت، از جمله شهبانو که با بختیار نسبت فامیلی داشت، رضا قطبی پسر دایی شهبانو که در روزهای پایانی نفوذ چشم گیری بدست آورده بود و همچنین سپهبد مقدم رییس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ( ساواک) که در رابطه نزدیک با اطرافیان خمینی به‌خصوص بهشتی، بازرگان و موسوی اردبیلی بود.

برای رسیدن به مقصد نهایی و عملی شدن نخست‌وزیری بختیار شرایطی وجود داشت که نیاز به حل و فصل داشت و توافقی که باید به شکل اخلاقی و غیررسمی بین آن دو صورت می‌گرفت.

محتوای توافق نهایی و غیررسمی شاه و بختیار به‌مراتب مهمتر از برنامه‌ای بود که نخست وزیر تازه منصوب شده روز ۲۰ دی ۲۳۵۷ به شکل رسمی به مجلسین (شورای ملی و سنا) معرفی کرد، و اقدامات چند روز نخست‌وزیری او، مانند اعلام لغو یکجانبه قرار داد میلیاردها دلار خرید اسلحه ایران از آمریکا که پیش‌خرید آنها نیز پرداخت شده بود با اهمیت‌تر از توافق‌های غیر‌رسمی نخست‌وزیر تازه با شاه.

بختیار با اینکه در قواره و وزن سیاسی دیگر اعضا ارشد جبهه ملی نبود، برای قبول نخست‌وزیری شرایط و انتظاراتی داشت که برآورده شدن آنها در نگاه او می‌توانست موقعیت او را نزد اعضا جبهه ملی که در بغل خمینی قرار گرفته بودند تا حدی توجیه کند، از جمله: شاه سلطنت نماید و نه حکومت و انتخاب وزرا منحصر به شخص نخست وزیر باشد.

از دیگر خواسته‌های بختیار انحلال سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک)، تبعید شماری از فرماندهان ارشد نظامی، آزادی زندانیان سیاسی و انحلال کمیسیون شاهنشاهی بود که شاه تقاضاهای او را پذیرفت و بختیار در ۹ دی ۱۳۵۷ مامور تشکیل دولت بعدی شد.

در آن وضعیت حتی شماری از وزرای پیشنهادی بختیار نیز برای قبول وزارت شرط‌هایی داشتند. یکی از آنها ارتشبد فریدون جم بود که بختیار برای پست وزیر جنگ او را پیشنهاد کرده بود.

بختیار در نظر داشت برای جلب حمایت بیشتر فرماندهان ارتش از دولت خود، یک نظامی شناخته شده را در پست وزارت جنگ قرار دهد و ارتشبد بازنشسته فریدون جم گزینه مورد نظر او بود.

فریدون جم فرزند محمود جم نخست وزیر پیشین ایران که در سال ۱۳۵۶ دوره رسمی سفارت او در اسپانیا به پایان رسید و با خانواده خود در لندن مقیم بود در دی۱۳۵۷ بنا‌بر خواسته بختیار به تهران فراخوانده شد و در نخستین فرصت برای دیدار با شاه به کاخ رفت.

طی دیدار شاه با جم که در محیط سردی برگزار شد جم برای قبول منصب وزیر جنگ از شاه درخواستی را مطرح کرد که محمد مصدق نیز در روزهای بحرانی تیرماه سال ۱۳۳۱ مطرح کرده و بعد از استعفا متعاقبا بدست آورده بود؛ فرماندهی کل نیروهای مسلح.

اما شاه با این خواسته جم که مورد پشتیبانی بختیار هم قرار داشت موافقت نکرد و شاه به او تاکید کرد که تصور نمی‌کند این کار ( واگذاری فرماندهی کل نیروهای مسلح) به او ضرورتی داشته باشد و بعد از آن جم از قبول پست در دولت بختیار خودداری کرد و به محل زندگی خود در لندن بازگشت.

روز ۲۶ دیماه ۱۳۵۷هواپیمای بوئینگ اختصاصی شاهین در باند فرودگاه مهرآباد با موتور‌های روشن آماده بود تا شاه فقید، شهبانو و شمار کوچکی از همراهان را از ایران خارج کند.

گرفتن رای اعتماد از مجلس برای دولت بختیار طولانی‌تر از آن شد که انتظار می‌رفت ولی سرانجام نخست وزیر تازه به همراه وزرایش روز ۲۶ دیماه با ۱۴۹ رای موافق، ۴۳ رای مخالف و ۱۳ رای ممتنع از مجلس رای اعتماد گرفت و بختیار بلافاصله با هلیکوپتر راهی فرودگاه شد تا به انتظار شاه فقید برای ( آخرین) پرواز از خاک ایران پایان دهد.

۴۳ سال بعد، هنوز بخش‌هایی از نحوه به نخست‌وزیری رسیدن بختیار و نقش عوامل داخلی و خارجی در به قدرت رسیدن آخرین نخست‌وزیر شاه ایران طی آن روزهای سرنوشت‌ساز همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و اسناد محرمانه سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بعضی مکاتبات سالیوان سفیر وقت ایالات متحده آمریکا در ایران نیز هنوز از وضعیت محرمانه خارج نشده است.

در مورد میل شخصی خود به ماندن و یا رفتن شاه از ایران بختیار نقل کرد : «وقتی مذاکرات نیم ساعته در حضور شاه تمام شد ایشان پرسیدند ما کی باید ایران را ترک کنیم؟ نمی‌دانستم منظورشان چیست.»

شاه توضیح داد: «همه به ما توصیه می‌کنند که کشور را ترک کنیم.»

بختیار ادامه می‌دهد: «فکر می‌کنم اعلیحضرت باید بمانند. بعد از به‌قدرت رسیدن دولت، شاید شما کشور را به مدتی کوتاه ترک کنید. ممکن است به تعطیلات بروید و بعد مراجعت بفرمایید.»!

غروب روز چهارشنبه هفته بعد که نویسنده بنا‌بر توصیه سپهبد مهدی رحیمی، رییس شهربانی وقت و فرماندار نظامی تهران به ساختمان نخست‌وزیری رفت تا متن قطعنامه‌ای را که برای فردا در میدان بهارستان به‌منظور اعلام پشتیبانی از قانون اساسی کشور تدارک دیده بود با نخست وزیر در میان بگذارد، وزیر بهداری دولت که نقش رییس دفتر نخست‌وزیر را هم عملا عهده‌دار بود؛ بعد از بردن متن قطعنامه و برگشتن به اتاق خود از من خواست که بند نخست قطعنامه را که بر پشتیبانی و حفظ قانون اساسی تاکید داشت تغییر دهم و موضوع به‌ رای مستقیم مردم ( رفراندوم) موکول شود. من پیشنهاد او را نپذیرفتم و ایشان هم با دلخوریی گفت: « آقای نخست‌وزیر تصور نمی‌کنند که ۲۰ هزار نفر هم روبروی مجلس جمع شود». شمار شرکت کنندگان در راه پیمایی روز بعد بنابر گزارش روزنامه های کیهان، اطلاعات و آیندگان به بیش از ۳۰۰ هزار نفر رسید!

بختیار در باطن طرفدار جمهوری بود و تصور می‌کرد از راه برگزاری رفراندوم به بهانه اصلاح قانون اساسی می‌تواند مسیر تغییر آرام نظام سیاسی ایران را فراهم کند.

در عین حال بختیار، مغایر با تبلیغات اطرافیان خمینی و بازماندگان او دست‌نشانده یا مزدور هیچ دولت خارجی نبود.

سالیوان سفیر آمریکا در تهران اگرچه ظاهرا با نخست وزیری بختیار مخالف نبود ولی تصور می‌کرد که دولت بختیار بختی برای موفقیت و باقی‌ماندن ندارد و ترجیح می‌داد مهدی بازرگان دولت بعدی را با پشتیبانی خمینی و مشارک جبهه تشکیل دهد؛ نظری که جان استمپل، دستیار سیاسی او قویا از آن پشتیبانی می‌کرد.