زیتنون - محمدرضا سرداری

جنبش زن، زندگی، آزادی آرایش نیروهای سیاسی ایران را چه در داخل و چه در خارج کشور دستخوش تغییرات وسیعی کرده است. این جنبش به مانند زلزله قدرتمندی گسل های سیاسی را چنان جابجا کرده که نیروها و طیف های سیاسی را دیگر نمی توان در در جایگاه پیشین خویش تعریف کرد.

تحولات اخیر که با بیانیه تاریخی میرحسین موسوی برای عبور از جمهوری اسلامی و حمایت چهره هایی از زندانیان سیاسی از جمله مصطفی تاج زاده همراه شد از یک سو و شکل گیری ائتلافی از رضا پهلوی، حامد اسماعیلیون، شیرین عبادی و عبدالله مهتدی از سوی دیگر در کنار فعالان رسانه ای و فرهنگی شیب براندازی جمهوری اسلامی را علیرغم فروکش کردن طوفان جنبش «ژینا» تندتر کرده است.

جامعه ایران تا رسیدن به جنبش ژینا راه درازی را پیموده است. بدون شک این جنبش اجتماعی در امتداد تحولاتی است که از خرداد ۷۶ آغاز شد. جنبشی که از ابتدا «نه به جمهوری اسلامی» خاستگاهش بود، هر چند بر حسب زمان و موقعیت و درک اجتماعی خویش از تحولات سیاسی ناخودآگاه به تاکتیک های متفاوتی برای گذار از جمهوری اسلامی متوسل شد. این جنبش ابتدا خواست با صندوق رای ماهیت حکومت را تغییر دهد. از این رو در یک انتخابات به کسی رای داد که به باورش مطلوب حاکمیت نبود.

در مقطعی که آرایش نیروهای سیاسی بسیار متفاوت از امروز بود؛ بخشی از آن نیرو که امروز «اصلاح طلب» خوانده می شوند؛ محور اصلی آن تحولات بودند. اصلاح طلبان می خواستند تا هیولایی که خود ساخته بودند را اصلاح کنند و از این رو به رای مردمی متوسل شدند که از اساس چیز دیگری می خواستند. با این حال حکایت مردم و اصلاح طلبان در دوم خرداد همچون بازی پانتومیم بود. اصلاح طلبان بدون سخن شرایطی را تصویر کردند که مردم آن را با خواسته خویش منطبق دیدند رمز موفقیت اصلاح طلبان در آن مقطع تحلیل نسبتا واقع بینانه آنان از اوضاع سیاسی کشور بود. تحلیل جریان های سیاسی موجود در کشور به آنان کمک کرد تا بتوانند با ائتلافی موفق و از طریق مسالمت آمیز قدرت اجرایی را در کشور در دست گیرند تا بتوانند گام به گام اصلاحات مورد نظر خویش را پیش ببرند.

جریان شناسی سیاسی در دوره ماقبل اصلاحات

جریان شناسی ارائه شده در دوره ما قبل اصلاحات طیف های سیاسی را به سه طیف خودی، یعنی طرفدار جمهوری اسلامی، مخالف قانونی یعنی نیروهای منتقد نظام ولی در عین حال ملتزم به قانون اساسی جمهوری اسلامی و برانداز تقسیم می کرد. طیف خودی در آن زمان به راست سنتی ، چپ سنتی، راست مدرن و چپ جدید اطلاق می شد. راست سنتی شامل گروه ها و احزابی چون جامعه روحانیت مبارز و موتلفه بودو اشخاصی چون مهدوی کنی، محمد یزدی، ناطق نوری و حسن روحانی در آن طیف قرار می گرفتند. چپ سنتی مجمع روحانیون مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب با پسوند ایران و نسل قدیم دفتر تحکیم وحدت بودند که با گروه هایی چون خانه کارگر نیز هم پوشانی داشتند. موسوی خوئینی ها، مهدی کروبی، بهزاد نبوی و ابراهیم اصغرزاده از چهره های شاخص این جریان به شمار می رفتند. راست مدرن مشخصا به تکنوکرات ها اطلاق می شد که بعدا نام کارگزاران سازندگی را روی خود گذاشتند. کرباسچی، محمد هاشمی، مرعشی و مهاجرانی از چهره های شاخص این جریان بودند. چپ جدید از دید تحلیلگران عصر ما، تشکیلاتی بود که ری شهری وزیر اطلاعات دوره حیات آیت الله خمینی راه اندازی کرده بود. در این طیف از نویسندگان روزنامه کیهان تا روح الله حسینیان و موسسان انصار حزب الله نظیر الله کرم و ده نمکی دیده می شد. در آن دوره زمانی اشخاصی چون علی خامنه ای هاشمی رفسنجانی، میرحسین موسوی و حتی محمد خاتمی گرایش های دو پهلو یا چند پهلو به این جریانات داشتند. مقصود از مخالفان قانونی نیز نهضت آزادی، گروه های ملی، مذهبی، کانون نویسندگان، جبهه ملی داخل کشور و حزب ملت بود اشخاصی چون ابراهیم یزدی، عزت الله سحابی، پرویز ورجاوند و داریوش فروهر آن را نمایندگی می کردند. مقصود از براندازان نیز به طور مشخص سازمان مجاهدین خلق، گروه های سلطنت طلب و احزاب فدرال طلب بود.

با وقوع دوم خرداد، این صورت بندی از آرایش نیروهای سیاسی فرو ریخت و به تدریج جای خود را به تقسیم بندی اصلاح طلب و اصولگرا داد. پس از ۱۲ سال تلاطم سنگین در عرصه سیاسی کشور، چپ سنتی، راست مدرن و بخشی از مخالفان قانونی ( نهضت آزادی و گروه های ملی، مذهبی) دست کم تا خرداد ۸۸، در درون جبهه اصلاح طلبی قرار گرفتند و چپ جدید که بعد معلوم شد راست افراطی است، به اتفاق راست سنتی جریان اصولگرایی را شکل دادند. اما در اردوگاه براندازی خبر قابل عرضی نبود. در واقع بازار براندازی کساد بود و به چند شبکه ماهواره ای متعلق به مجاهدین و سلطنت طلبان خلاصه می شد که مخاطب بسیاری هم نداشتند.

حوادث سال ۸۸ بار دیگر این آرایش سیاسی را دستخوش تغییراتی بنیادین کرد. با سرکوب جنبش تحول خواه سبز، کشتار و زندان و حصر و مهاجرت بسیاری از فعالان سیاسی و مدنی به خارج از کشور، رفته رفته کفه براندازی سنگین تر از اصلاح طلبی شد. هر چند اصلاح طلبان کوشیدند تا با حمایت از حسن روحانی قدری شیب براندازی را کند کنند، اما این تلاش هم نهایتا ۴ سال بیشتر دوام نیاورد. با اعتراضات دی ماه از یک سو و روی کار آمدن ترامپ در آمریکا، براندازی دوباره شیب صعودی گرفت. شعار «اصلاح طلب، اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا» گفتمان غالب شد. حوادث آبان ۹۸ نیز این شیب را تندتر و گفتمان براندازی را تقویت کرد تا این که جنبش ژینا، براندازی را وارد فاز عملیاتی خویش نمود.

امروز با گذشت بیش از ۵ ماه از جنبش زن زندگی آزادی، گذار از جمهوری اسلامی به گفتمانی فراگیر تبدیل شده است. بیانیه اخیر میرحسین موسوی و محمد خاتمی و نوشته مصطفی تاجزاده از داخل زندان نیز گواه می دهد اکثریت جناح اصلاح طلب، جمهوری اسلامی را ساختاری پایان یافته تلقی می کنند. اکنون بحث بر سر این است که چگونه می توان از نظام گذار کرد. چه کنیم که هزینه های آن کاسته شود و نظام آینده، مطلوب اکثریت مطلق ایرانیان باشد.

برای رسیدن به راهکار یا فرمولی برای گذار سعادتمندانه از جمهوری اسلامی به سمت یک نظام سیاسی نوین و کارآمد، ابتدا باید نیروهایی را شناخت که قصد دارند تا این نظام را بسازند. از این رو جریان شناسی براندازان در این مقطع اهمیت زیادی دارد و بدون شناخت و صورت بندی واقعی از جریان های سیاسی برانداز نمی توان پی برد که چه نوع ائتلاف و همکاری میان این نیروها متصور است.