قصد من از نوشتن این چند خط این بود که هم شما و هم هم‌فکران شما را به تأمل دوباره بر تجربه دینداری در عصر پهلوی دوم دعوت کنم. برای این تأمل طبعاً باید عادات پنجاه‌وهفتی را کنار گذاشت و دستکم موقتاً با تحقیر و کینه از آن دوران سخن نگفت. نمی‌گویم نقدتان به پهلوی را کنار بگذارید، می‌گویم به آن تجربه دوباره عالمانه بنگرید. اگر بخواهیم جامعه‌ای بسازیم که در آن مؤمنان و نامؤمنان با یکدیگر در صلح بزیند، باید به آن تجربه رجوع کنیم و قوت و ضعفش را بسنجیم. خصوصاً مؤمنان باید خطاهای خویش را در برهم زدن آن آشتی‌جویی بشناسند.

دوم. اما درباره موضوع عریانی. نخست باید بگویم من منتقد تجدد رادیکالم و به هیچ‌وجه بر این باور نیستم که هر آنچه مدرن است نیکو است. بسی چیزها مدرن است و بسیار هراس‌انگیز. من به تجددی میانه‌رو باور دارم که هر آینه به سنت عقل‌گرایی سقراطی مراجعه کند. معتقد نیستم باید به روح زمانه باج داد، تصور نمی‌کنم لحظه کنونی پایان تاریخ است و هر آنچه مسلط است مشروع است. اما بررسی تاریخ به ما می‌گوید عریانی در برخی فرهنگ‌ها نه تنها امری ناپسند نبوده است، بلکه عین فضیلت بوده است. مثال مشهور آن فرهنگ یونانی تا پیش از تسلط مسیحیت است که در آن عریانی و زیبایی بدن خصوصاً در ورزش ستایش می‌شده است. در هنر دوران رنسانس، که یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنری تمام تاریخ بشریت است، بدن آدمی عریان تصویر و مجسم می‌شود. کافی است به مجسمه مشهور داوود اثر میکل آنژ مراجعه کنید. عریانی در هنر نقاشی و مجسمه‌سازی تا پیش از قرن نوزدهم حتی در خدمت بیان مذهبی بود و عیسی و بسیاری از شهدای مسیحیت نیمه‌عریان تصویر می‌شدند. از قرن نوزدهم است که خصوصاً با آثار ادوارد مانه (به عنوان مثال در اثر جنجال‌برانگیز «ناهار در چمنزار») عریانی خصلتی زمینی‌تر و شهوانی‌تر پیدا کرد. مقصودم از این مثال‌ها این است که اولاً نشان دهم عریانی در طول تاریخ در بسیاری از فرهنگ‌ها و دوره‌ها عادی بوده است و ثانیاً معنای آن تغییر می‌کرده است. در جایی با نجابتی روحانی آمیخته بوده است و در جایی دیگر بی‌پروایی و خوش‌باشی جنسی را القاء می‌کرده است. آیا ما می‌توانیم به یونانی‌ها یا این هنرمندان بزرگ بگوییم همگی عملی ناپسند انجام می‌دادید؟ البته از نظر عقلی چنین قضاوتی ناممکن نیست، اما دستکم می‌توان یک نکته را با قاطعیت گفت: در بدی و خوبی عریانی عرف نقش پررنگی دارد، بنابراین در قضاوت باید بسیار احتیاط کرد. تقریباً اکثر جوامع دروغ‌گویی را علی‌الاصول جایز نمی‌شمارند، زنای با محارم را ممنوع می‌دانند، و قتل را مذموم می‌شمارند. اینها از مواردی است که بر روی آن اجماعی نسبی وجود دارد. اما عریانی از این دست نیست. نقد اصلی به مطلق بودن حکم شما ست که بدی عریانی را تقریبا بدیهی فرض گرفته است. چنین بداهتی وجود ندارد.

اما نکته پایانی و مهمتر اینکه شما برای نقد جامعه معاصر و آمیختگی جذابیت جنسی با سلطه‌گری و سرمایه‌سالاری چهارچوبی اخلاقی برگزیده‌اید و مدام با زبانی اخلاق‌زده به نفس عریانی حمله می‌کنید. من با جنبه‌هایی از نقد شما به فرهنگ مسلط در جوامع فعلی همدلم، اما نکته در اینجا است که مشکل جامعه معاصر در عریانی به ما هو عریانی نیست. چه بسا فرهنگ‌هایی که عریان‌تر از ما بوده‌اند، مانند جوامع کوچک شکارگرـ گرد‌آورنده، اما کالازده و سلطه‌گر و هیچ‌انگار نبوده‌اند. به زبان ساده‌تر، دشمن را اشتباه گرفته‌اید. مشکل جامعه معاصر در تقلیل عقل تا سرحد محاسبه سود و زیان است. حمله اخلاق‌زده به جهان مدرن از یادگاری‌های میراث پنجاه‌وهفت است که در نهایت مشکل جامعه مدرن را در لُختی زیاد می‌بیند! گویی اگر غرب چادر سر کند و رو بگیرد، مدرنیته حلال می‌شود! اصحاب پنجاه‌وهفت همان‌ها بودند که در اوج انقلاب‌شان تصور کردند برای ساختن آرمانشهر عدالت و آزادی و معنویت باید روسپیان را آتش بزنند. و شاملو چه نیکو سرود خطاب به رهبر آن انقلاب که:
فغان! که سرگذشت ما
سرود بی‌اعتقاد سربازان تو بود
که از فتح قلعه‌ روسپیان
بازمی‌آمدند.
باش تا نفرین دوزخ از تو چه سازد،
که مادران سیاه‌پوش
داغ‌داران زیباترین فرزندان آفتاب و باد
هنوز از سجاده‌ها
سر برنگرفته‌اند!