نمونه ی دیگر، حمایت های بی دریغ همین حزب و فدائیان اکثریت از حکومت برآمده از انقلاب بهمن 57 بود که نه تنها با تمام قوا دست به سرکوب مطالبات مردمی در سراسر کشور زده بود، بلکه کمر به نابودی همه ی سازمان های سیاسی، از جمله همین حزب و سازمان هم بسته بود. سازمانی که با وجود سرکوبگری های نظامی حکومت توسط سپاه پاسداران، از جمله در کردستان و ترکمن صحرا، شعار "پاسداران باید به سلاح های سنگین مسلح شوند" را می داد و ادعا می کرد که "در زندان های جمهوری اسلامی شکنجه ی سیستماتیک وجود ندارد!"

نمونه ی دیگر، اقدامات شاه (جدای از خطاهای سیاسی-تاریخیِ ریز و درشت خاندان پهلوی) در ماه های آخر منتهی به فروپاشی رژیم بود. در حالی که شرط دکتر صدیقی برای تشکیل کابینه، ماندن شاه در کشور بود و شرط بختیار رفتن شاه؛ شاه شرط بختیار را پذیرفت و کشور را در بحرانی ترین وضعیت که بیش و پیش از هر زمانی به وجود و حضور او نیاز بود، به حال خود رها کرد؛ در حالی که می دانست که برای او دیگر بازگشتی نیست؛ جدای از اینکه شاه به دلیل بیماری ای که داشت، به هر حال دوام چندانی نمی آورد و ای کاش در کشور می ماند و همینجا از دنیا می رفت تا رشادت و میهن دوستی و "مأموریت اش برای وطن" و "پاسخ خود به تاریخ" را در عمل نشان می داد و اثبات می کرد. ایشان حتی دستور بازداشت یکی از بهترین و وفادارترین نخست وزیر خود، یعنی هویدا را صادر کرد و با این کار، بی وفایی و بی اعتباری خود را به نمایش گذاشت.

نمونه ی دیگر، همراهی و همگامی جبهه ی ملی با خمینی و روحانیون و پشت کردن به شاپور بختیار و حتی اخراج او از جبهه ی ملی بود که مسیر جنبش تحول خواهی را به سمت انقلاب و فروپاشی پیش برد. البته همکاری بختیار در تبعید با دولت عراق در میانه ی جنگ ایران و عراق نیز هنوز در پرده ی ابهام است و جای نقد بسیار دارد.

نمونه ی دیگر، شخص آیت الله خمینی بود که با سوء استفاده از باورها و اعتماد مردم، جدای از اینکه به وعده هایی که پیش از به قدرت رسیدن داده بود، عمل نکرد، جنگ خانمانسوز را ادامه داد و حتی برخلاف هشدارها و اعتراضاتی که آیت الله منتظری (به عنوان جانشین بلامنازع او) در باره ی تندروی ها و جنایت ها داده بود، همچنان دست تندروها را در جنایت ها باز گذاشت و میراثی شوم و و یادگاری تلخ از خود برجای گذاشت.

نمونه ی دیگر، مهندس بازرگان نخست وزیر دولت موقت انقلابی بود که از یک سو با وجود نگرش و کنش اصلاح طلبانه اش، با انقلابیون همراه شد و از سوی دیگر در همان آغاز راه، سکان اداره ی کشور را بی هیچ مقاومتی به دست انقلابیون تندرو سپرد. گرچه می توان کنار گیری او از قدرت را امری صادقانه و شرافتمندانه نیز تلقی کرد.

نمونه ی دیگر، مجاهدین خلق اند که جدای از درست یا نادرست بودنِ شیوه ی مبارزاتی شان، در یکی از بحرانی ترین شرایط میهن، یعنی تجاوز عراق به ایران، با دشمن ایران پیمان دوستی و همکاری بسته و به یاری او علیه فرزندان میهن اقدام کردند. (خطاها و جنایت های درون سازمانی شان موضوع دیگری است که باید در جای خود به آن ها پرداخت.)

به همین سیاق می توان برخی از روشنفکران را نیز به چالش و پرسش کشید: اینکه چرا آل احمد با دروغ سازی مرگ صمد بهرنگی را به گردن رژیم شاه انداخت و این شیوه ی ناپسند را رواج داد و با این کار، اعتبار روشنفکران را زیر سؤال برد؟ و یا چرا هما ناطق که خود تاریخدان و مشروطه شناس بود، بویژه به عنوان یک زن، به پیروی از مشی سازمان سیاسی اش (فدائیان) تظاهرات اعتراضی زنان در 17 اسفند 58 علیه حجاب اجباری را در سایه ی "مبارزه ی ضدامپریالیستی" بایکوت کرد؟ (گرچه او به اشتباه خود تا حد خیانت اعتراف کرد.) و یا چرا جمعی از نویسندگان و هنرمندان (هوادار حزب توده) به پیروی از منویات حزبی شان از مهم ترین اصل منشور کانون نویسندگان ایران، یعنی دفاع از آزادی بیان و قلم، عدول کرده و به بهانه ی دفاع از "انقلاب" با سرکوبگران آزادی همراه شدند و در کانون نویسندگان ایران شکاف انداختند؟

در کنار همه ی این ها، نقش، سهم و مسئولیت مردم، بویژه بخش خاکستری و خاموش جامعه که متأسفانه اغلب اکثریت جامعه را تشکیل می دهند را نیز نباید نادیده گرفت. گرچه دراینجا نمی توان یقه ی فرد معینی را گرفت، اما باید این واقعیت تاریخی را در ارزیابی ها در نظر گرفت که بدون حمایت های مردمی هیچ جنبشی پا نمی گیرد و هیچ شخصیت یا رهبری ساخته نمی شود. پس اقشار مختلف مردم نیز باید به دلیل همدستی مستقیم یا غیرمستقیم در جنایت ها و سرکوب ها به درجاتی نقد شوند.

از این نمونه ها در تاریخ معاصر کشورمان فراوان اند، اما شاید برای روشن شدن موضوع تا اینجا کافی باشد.

حالا "منِ نوعی" به عنوان یک کنشگر سیاسی و اجتماعی و یا یک شهروند مسئول، یا به عنوان یک چپ که به سوسیالیسم به عنوان نجات دهنده ی بشریت باور دارم و یا به عنوان یک پادشاهی خواه که شاه را نماد ملت و میهن می دانم و یا به عنوان یک ملی گرا که منافع ملی را اصل قرار می دهم و یا به عنوان یک مسلمان که از اسلام انتظار انصاف و عدالت دارم و یا به عنوان یک مجاهد یا فدایی که برای خلق قهرمان ایران می کوشم، باید همچنان از رهبران سازمان ها و احزاب چپ و ملی و مجاهدین و جز آن و نیز از شخص شاه و خمینی و دیگر شخصیت ها برای برخی تصمیمات و عملکردهایشان که بعضاً خلاف باورهای سیاسی - ایدئولوژیکشان و منافع مردم و میهن بود، در هر شرایطی و به هر دلیلی دفاع کنم، یا آن ها را به دلیل اینکه از اصول اعتقادی خود و منافع ملی و مردمی عدول کرده و باورها و اعتماد مرا خدشه دار و یا از آن سوء استفاده کردند، به پرسش و چالش کشیده و از آنان انتقاد کنم و یا دست کم انتقاد به آنان را بپذیرم؟ و آیا به عنوان یک مردم گرا باید هر گونه عمل و اقدام مردم را، گرچه علیه منافع خود و سرزمین شان، تأئید و توجیه کنم؟ مردمی که رأی می خرند و رأی می فروشند و یا فرصت طلبانه و منفعت جویانه به این سو و آن سو می غلطند و یا در برابر جور و جنایات سکوت می کنند و با این کار، سرنوشت خود و دیگران را رقم می زنند؟!

آری، اشتباه را همه می کنند. اشتباه در هر فعالیت انسانی، بویژه فعالیت های سیاسی و اجتماعی امری طبیعی و گاه اجتناب ناپذیراست. مهم اما دیدن، پذیرفتن، آموختن از آن و تکرار نکردن آن است. در این میان باید البته وزن، ابعاد و پیامدهای اشتباهات را در واکاوی ها در نظر داشت تا بتوان ارزیابی ای درست و منصفانه ارائه داد. بی گمان وزن، ابعاد و پیامدهای اشتباه کسانی که همه ی قدرت و امکانات را در اختیار دارند، با اشتباه کسانی که از کمترین قدرت و امکانات برخوردارند و حتی سرکوب می شوند، یکسان نیست.

تجربه ی جنبش های اعتراضی ده سال گذشته در جامعه ی ما به روشنی نشان داد که بی حزبی و بی تشکلی یکی از بزرگترین و اصلی ترین ضعف های جنبش تحول خواهانه ی جامعه ی ماست که آن را از ادامه کاری و پویایی و پایداری بازداشته و در میانه ی راه به شکست کشانده است. یکی از دلایل مهم بی حزبی و یا دست کم تشکل ستیزی در جامعه ی ما، در کنار سرکوب آن ها از سوی نظام حاکم، بی اعتمادی مردم به سازمان ها و احزاب سیاسی به دلیل اشتباهات عدیده و نقدناپذیری آنان است.

اگر می خواهیم در آینده، احزاب و سازمان های سیاسی در فضایی آزاد و دموکراتیک سکاندارِ سیاست و مدیریت کشور شوند، باید یک خانه تکانی اساسی در نگاه و نگرش مان انجام دهیم. باید در عین طبیعی و اجتناب ناپذیر دانستن برخی اشتباهات، خودارزیابی و خودانتقادگری را سرلوحه ی کارهایمان قرار دهیم؛ وگرنه در بر همان پاشنه ی سابق خواهد چرخید و خطاها تکرار خواهند شد.

بهمن 1402