با این حال، منافع چین در خاورمیانه عمدتا بر پایه منافع اقتصادی و سیاست به شدت محتاطانه شکل گرفته است و به‌رغم اتکای شدید چین به نفت ایران و تمایل به گسترش همکاری در حوزه‌های مختلف، از جمله پیمان مشارکت راهبردی جامع سال ۲۰۲۱، همکاری نظامی تهران و پکن عمدتا به مانورهای مشترک، آن‌ هم اکثرا با حضور روسیه محدود شده است.

ولادیمیر ساژین، پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات شرقی آکادمی علوم روسیه، گفت که قدمت روابط ایران و روسیه به ۵۰۰ سال می‌رسد. در تاریخ این روابط هم صلح وجود دارد و هم جنگ، با این حال «هرگز» اتحاد واقعی میان تهران و مسکو شکل نگرفته است.

ایران و روسیه با آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ همسویی جدیدی در سیاست خارجی خود یافتند و از حکومت بشار اسد حمایت کردند. هم‌زمان، تهران برای آمادگی در برابر سنارویی مشابه آن‌چه در حملات ماه ژوئن اسرائیل اتفاق افتاد، تلاش‌ها برای خرید تجهیزاتی مانند جنگنده‌های سوخو-۳۵ و سامانه‌های پدافند هوایی اس-۴۰۰ را شدت بخشید.

ایران در مقابل برخی فناوری‌های نظامی خود را در اختیار مسکو گذاشت و مجوز تولید پهپادهای انتحاری «شاهد» را که اکنون به ابزار ثابتی در جنگ روسیه در اوکراین تبدیل شده‌اند، صادر کرد.

با این حال، به رغم این تحولات، با توجه به این که توجه کرملین بیشتر متوجه درگیری خونبار با اوکراین است، اختلافات در روابط دو کشور پابرجا مانده است. حکومت بشار اسد در سوریه در نهایت سقوط کرد و بیشتر درخواست‌های تسلیحاتی ایران نیز بی‌پاسخ ماندند.

آقای ساژین گفت: «دامنه همکاری نظامی و فنی روسیه و ایران محدود است. در چند دهه گذشته این روابط فراز و نشیب زیادی داشته است. اغلب خواسته‌های ایران از روسیه بیش از حد بالا بوده و مسکو توان و یا تمایل پاسخ نداشته است.»

آقای ساژین افزود: «دلایل این امر شامل افزایش نیازهای داخلی روسیه به تسلیحات به‌دلیل جنگ اوکراین و همچنین توانایی روسیه در تولید تجهیزاتی مانند پهپاد‌ها به صورت مستقل است. این در حالی است که روسیه پیش‌تر این پهپاد‌ها را از ایران تامین می‌کرد.»

او همچنین گفت: «اکنون در سیاست ایران گرایش فزاینده‌ای برای چرخش به‌سوی همکاری نظامی و فنی با چین دیده می‌شود.»

نشانه‌هایی از بازتنظیم روابط ایران و چین

در هفته‌های اخیر گزارش‌های تایید نشده‌ای از درخواست ایران برای خرید تجهیزات نظامی چینی منتشر شده است.

سفارت چین در اسرائیل، اوایل ماه جاری با رد گزارش از «میدل‌ایست آی» (Middle East Eye) مبنی بر این که ایران سامانه پدافند هوایی از چین دریافت کرده است، گفت: «چین هرگز به کشورهایی که در جنگ هستند سلاح صادر نمی‌کند و بر صادرات اقلام دومنظوره کنترل سخت‌گیرانه‌ای دارد.»

وزارت دفاع چین بدون تایید یا تکذیب گزارش‌های دیگر مبنی بر گفتگوهای سطح بالا برای خرید جنگنده‌های جی-۱۰سی، اعلام کرد: «چین همواره در صادرات نظامی رویکردی محتاطانه و مسئولانه داشته و مایل است دستاوردهای خود را با کشورهای دوست به اشتراک بگذارد.»

لیو پنگیو، سخنگوی سفارت چین در آمریکا طی بیانیه‌ای گفت: «اوضاع خاورمیانه همچنان پیچیده و حساس است. چین متعهد به ترویج گفتگو و کاهش تنش‌هاست و همواره موضعی روشن در این خصوص داشته است. چین هیچ‌گاه به‌دنبال منافع خودخواهانه، نفوذ منطقه‌ای یا رقابت ژئوپلیتیک در خاورمیانه نبوده است.»

او افزود: «چین به ایفای نقش به عنوان یک قدرت مسئول، ارائه ابتکارات و کمک به صلح و آرامش در خاورمیانه ادامه خواهد داد.»

توازن میان دوستان و دشمنان

به گزارش نیوزویک، حتی اگر ایران تصمیم به چرخش به سوی چین بگیرد، بعید است که پکن روابط با اسرائیل را که با عنوان «شراکت جامع نوآورانه» توصیف می‌کند، قطع کند.

همان‌طور که روسیه، به گفته آقای ساژین، «روابط عادی و کاری با اسرائیل حفظ کرده»، چین نیز سرمایه‌گذاری در روابط با مهم‌ترین متحد آمریکا در خاورمیانه را ادامه می‌دهد. این درحالی است که مقامات اسرائیلی به مواضع چین و روسیه در قبال جنگ غزه در ۲۱ ماه گذشته انتقاد کرده‌اند.

علیرضا تقوی‌نیا، تحلیلگر امنیتی گفت که اگرچه با توجه به روابط مسکو و پکن با غرب، اسرائيل و رقبای منطقه‌ای ایران، تردید‌هایی در میزان هم‌سویی چین و روسیه با ایران تردید وجود دارد، اما تهران گزینه‌ای جز تقویت روابط با پکن و مسکو ندارد.

آقای تقوی‌نیا گفت: «ایران نباید از این کشورها انتظار زیادی داشته باشد، چرا که آن‌ها منافع ملی خودشان را با غرب و اسرائیل هم دنبال می‌کنند. مثلا چین سالانه صدها میلیارد دلار با آمریکا تجارت دارد و روسیه هم می‌داند که ۳۰ درصد جمعیت اسرائیل روس‌تبار هستند و مطمئنا پوتین نمی‌خواهد اسرائیل به‌دست ایران نابود شود.»

او افزود: «در بسیاری از موارد، ایران از سر اجبار و نه علاقه به سراغ چین و روسیه می‌رود، چون گزینه دیگری ندارد.»

آقای تقوی‌نیا با اشاره به واردات گسترده نفت ایران توسط چین افزود: «چین برای آینده صنعتی خود به یک منبع انرژی پایدار و مستقل نیاز دارد.»

ایران باید انتخاب کند

اگرچه ایران و اسرائیل پس از جنگ مرگبار ۱۲ روزه هر دو اعلام پیروزی کردند، اما جمهوری اسلامی ایران متحمل هزینه‌های بسیاری شده است؛ تاسیسات هسته‌ای آن ویران شده‌اند یا آسیب جدی دیدند، پدافند هوایی و زرادخانه موشکی ایران به خطر افتاد و بسیاری از مقامات نظامی و دانشمندان هسته‌ای کشته شدند.

حتی مهم‌تر از آن، «محور مقاومت» که ایران با حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در منطقه طی دهه‌ها و با هزینه گزاف ایجاد کرده بود، تقریبا خنثی شده است.

واکنش دل‌سردکننده و غیبت مسکو در درگیری ایران و اسرائیل، شاید آخرین ضربه به تهران بود تا بتواند تهدید را تبدیل به فرصت کند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران و استاد دانشگاه جورج‌تاون، گفت که ناامیدی عمیق تهران از واکنش روسیه در جنگ اخیر و شواهدی مبنی بر اینکه «تسلیحات روسیه هم‌سطح فناوری غربی نیستند»، باعث شده چین گزینه جذاب‌تری برای ایران شود.

او همچون آقای فان تاکید کرد که توپ در زمین ایران است و تهران باید تصمیم بگیرد که آیا بازنگری راهبردی‌اش با تغییر رفتاری باب میل چین که به گشودن درهای جدید همکاری و شاید دستیابی به تسلیحات پیشرفته بنجامد همراه خواهد بود یا نه.

آقای واعظ گفت: «مشکل چین با ایران این است که ایران بیش از حد دردسرساز است. چین منافع اقتصادی زیادی در کشورهای حاشیه خلیج فارس دارد و نمی‌خواهد ایران با سیاست‌های خود تنش در منطقه را افزایش دهد.»

او افزود: «اگر رفتار ایران تغییر کند و ریسک‌ها برای چین کاهش یابد، آنگاه پکن احتمالا آمادگی بیشتری برای تعمیق همکاری نظامی با تهران خواهد داشت.»