بمناسبت صد و نوزدهمین سالگرد انقلاب مشروطیت
میرزا یوسف خان مستشار الدوله ، فرزانه مردی ازدوران قاجار و سیاستمرد یگانه عصر ناصر الدینشاهی بود .
او بسال ۱۲۴۸ خورشیدی در پاریس رساله ای بنام « یک کلمه » نوشت و در سال ۱۲۵۳ پس از سفر اول ناصر الدین شاه به فرنگ منتشر کرد .
او‌در این رساله ترقی کشور را فقط در یک کلمه - قانون - میداند و نخستین کسی است که میگفت : «منشا قدرت اراده مردم است»
این رساله در واقع نخستین سند نوشتاری آغاز مدرنیته در ایران است .
مستشار الدوله در این رساله موادی از قانون اساسی و حقوق شهر وندی فرانسه را انتخاب کرد و کوشید به ملایان و مجتهدان ایرانی - که با هرگونه تحول اجتماعی و علمی و صنعتی و فرهنگی مخالف بودند - نشان دهد این قوانین هیچ مغایرتی با قرآن ندارد و می‌توان هم مسلمان بود و هم قانون را قبول داشت . قانونی که به گفته وی تمامی مردم ایران - از زن و مرد و شاه و گدا -در مقابل آن برابر باشند .
مرحوم میرزا یوسف خان مستشار الدوله مبتکر نخستین طرح راه آهن ایران است و چنین می پنداشت که راه آهن سرآغاز ترقی هر مملکتی است .
او بر این باور بود که با ایجاد راه آهن سراسری ، اوضاع ایران در طول سه سال بکلی دگرگون خواهد شد .
بهمین سبب رساله ای بنام « کتابچه بنفش» نوشت و به ناصر الدین شاه عرضه کرد.
رساله دیگری در لزوم کشیدن راه آهن از تهران به خراسان تهیه کرد و از آنجا که ایجاد راه آهن موجب تسهیل سفر زائران میشد فتوای ملاها و مجتهدین را گرفت که همان فتوا بعدا برای ایجاد راه آهن تهران شاه عبدالعظیم ( ماشین دودی) مورد استفاده قرار گرفت .
مستشار الدوله کسی است که نخستین پیش نویس قانون اساسی را نوشت و آنرا تسلیم شاه قاجار کرد اما ناصرالدین شاه این پیش نویس را نپذیرفت تا اینکه طرح دومی تهیه کرد بنام « لایحه تشکیل دربار اعظم » که بسال ۱۲۵۱ خورشیدی دستگاه سنتی صدارت را به یک هیئت وزرای مسئول تبدیل کرد .
نگاهی به پیش نویس قانون اساسی مستشار الدوله نکات بسیار مهمی را پیش چشم ما میگذارد .
این پیش نویس که سی و شش سال پیش از انقلاب مشروطیت با همکاری مرحوم میرزا حسین خان سپهسالار نوشته شده بود بر آزادی مذهب و جدایی دین از سیاست تاکید داشت و میگفت شاه و گدا در پیشگاه قانون برابر هستند.
ایران در سیر تحول فکری و اجتماعی خود تا نهضت مشروطیت چند جهش تاریخی داشت .
استاد زنده یاد فریدون آدمیت که این سیر فکری را به دقت دنبال کرده و کتاب گرانقدر « اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار » را نوشته است این چهار جهش تاریخی را اینگونه شرح میدهد :
۱- آغاز اصلاحات یا دوره عباس میرزا
۲-اصلاحات عظیم دوران صدارت میرزا تقی خان امیر کبیر
۳-دوران تجدد و ترقی عصر سپهسالار
۴-تکوین ایدئولوژی نهضت مشروطیت
با همه این تحولاتی که از عصر عباس میرزا آغاز شد و بزرگمردانی چون قائم مقام فراهانی و امیر کبیر و سپهسالار و آخوند زاده و زین العابدین مراغه ای و حاج سیاح و طالبوف و مستشار الدوله و دیگران در این راه کوشش ها کردند و رنج‌ها دیدند متاسفانه حاصل این تلاش ها که بعنوان انقلاب مشروطیت نمود پیدا کرده بود به آزادی و عدالت و مساوات و حقوق فردی و حرمت انسانی و حاکمیت قانون نینجامید و همه آرزوهای پیشگامان انقلاب به باد فنا رفت و هنوز هم پس از گذر بیش از دوقرن مردم ایران در آرزوی آزادی و حاکمیت قانون میسوزند .
نوشتن کتاب « یک کلمه » سر انجام بلای جان مستشارالد‌‌وله شد
مستشار الدوله که ضمن انتقاد از حکومت استبداد فردی خواستار اصلاحات بنیادی و ایجاد حکومت قانون و برقراری مساوات و آزادی شده بود به فرمان شاه دستگیر ودر زندان قزوین به بند کشیده شد و آنقدر همان کتاب « یک کلمه » را بر سرش کوبیدند تا کور شد و در زندان در گذشت .
حاج سیاح محلاتی که خود در آن زمان در بند و زنجیر بوده و مستشار الدوله را که هشتاد سال داشته دیده است در خاطرات خود می نویسد :
« با وجودی که مستشار الدوله بیمار بود به گردنش زنجیری افکنده و به پایش خلیلی زده بودند »
دختر مستشار الدوله در حاشیه کتاب «یک کلمه» که در تبریز به چاپ رسیده است مینویسد :
«بتاریخ ۱۳۰۸-ماه ذیحجه-در روز عید قربان وقت غروب به جهت وطن پرستی محکومش ساختند .
سه سال و پنجاه و پنج روز مدت زندانی اش طول کشید»
مستشار الدوله سر انجام پس از سالها تحمل زندان و زنجیر ، خسته و شکسته در ۲۹ ماه مه ۱۸۹۵ در کنج انزوا در گذشت و مرگ او در آن برهوت جهل هیچ پژواکی در میان قدرتمداران و مردمان ایجاد نکرد .
او همچون‌بسیارانی دیگر از فرزانگان سرزمین مان ، در ظلمات استبداد صلیب جهل مردمان را بر دوش میکشید و میکوشید بیداری و آگاهی به آنان هدیه کند.
نامش سپیده دمی است که بر پیشانی آسمان میگذرد
متبرک باد نام او.
