در مجلس شورای اسلامی نیز سخنانی همسو شنیده می‌شد. «فائزه هاشمی»، نماینده تهران، در ۶تیر۱۳۷۵ بر ضرورت حفظ و تقویت ارزش‌های اسلامی تاکید کرد و گفت: «۲۹میلیون جوان جامعه را که همه آن‌ها در معرض خطر تهاجم فرهنگی غربی هستند، باید با برنامه‌ریزی دقیق و حساب‌شده جلب کنیم.» این موضع‌گیری‌ها نشان می‌داد که «هویت» بازتاب یک نگرانی و دستورکار کلان حکومتی بود، نه صرفا ابتکار یک گروه رسانه‌ای.

جمعه‌شب‌های حذف

«هویت» جمعه‌شب‌ها روی آنتن می‌رفت، هر قسمت حدود سی دقیقه، با لحنی قاطع و اتهام‌هایی سنگین. روایت اصلی این بود که روشنفکران، از آزادی موجود در جمهوری اسلامی سوءاستفاده می‌کنند تا همان نظام را به نبود آزادی متهم کنند. سازندگان برنامه تلاش می‌کردند آن‌ها را چهره‌هایی نشان دهند که مقصد نهایی‌شان «غرب» است، اما هسته واقعی ماجرا چیز دیگری بود: این افراد منتقد نظام بودند و «هویت» ابزاری برای تخریب‌شان.

در هر قسمت، تصاویری از کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و حتی اعترافات تلویزیونی شماری از نام‌آوران فرهنگ و ادب ایران پخش می‌شد: «مسعود بهنود»، «علی‌اکبر سعیدی سیرجانی»، «هوشنگ گلشیری»، «داریوش شایگان»، «محمدعلی اسلامی ندوشن»، «سید حسین نصر»، «باقر پرهام»، «محمود دولت‌آبادی»، «محمدجعفر محجوب»، «احمد شاملو»، «ایرج افشار» و «غلامحسین میرزاصالح».

برخی، مانند سعیدی سیرجانی، پیش از پخش برنامه و در جریان «قتل‌های زنجیره‌ای» جان باخته بودند، اما «هویت» همچنان ویدیویی از او پخش کرد که می‌گفت: «آن‌چه باعث شد امشب خودم خواهش کنم که بیایند این برنامه را ضبط کنند، صحبتی است که از دو روز پیش شروع شده... این چیزهایی که در طول این مدت نوشتم، همه رگه‌هایی از لجبازی شدید دارد و شدیدا پشیمانم از این کار.»

نام «عبدالحسین زرین‌کوب» هم در فهرست اهداف این برنامه بود. برادرش بعدها گفت وقتی خبر ساخت این برنامه را به او داد، فقط لبخند زد و سکوت کرد. او توضیح می‌دهد: «خیلی کار بدی کردند، اما زرین‌کوب اهمیتی نمی‌داد. بعد از بازگشت از آمریکا و پس از انقلاب فقط به نوشتن یا تدریس پرداخت.» به گفته او، «صداوسیما» بعدها از این اقدام پشیمان شد و چندین بار پس از مرگ «زرین‌کوب» برای ساخت برنامه یادبود با خانواده‌اش تماس گرفت، اما پاسخ همیشه منفی بود: «گذشته بود.»

«هویت» همچنین با چهره‌های سیاسی نیز درگیر بود و به سراغ چهره‌های مختلفی می‌رفت: «محمد ارسی»، «عزت‌الله سحابی» و «مهدی بازرگان» از جریان «ملی-مذهبی» و «داریوش همایون» از «مشروطه‌خواهان». این برنامه تلاش می‌کرد تصویر اپوزیسیون خارج را ناتوان، گرفتار اختلافات داخلی و «سرگردان» نشان دهد، جریانی که به‌زعم سازندگان، درگیر روابط «ارباب و رعیتی» است و توان مقابله با جمهوری اسلامی را ندارد.

از دفاع تا انکار؛ دو روایت لاریجانی از هویت

پاییز۱۳۷۵، «علی لاریجانی» در مقام رییس صداوسیما با قاطعیت از برنامه «هویت» دفاع می‌کرد.

او می‌گفت: «بحثی که ما در این‌ مجموعه بیان کرده‌ایم، بر اساس تهدید، توهین یا امثال این‌ها نیست. ثانیا بسیاری از عناصر مطرح‌شده در این مبحث، شخصیت‌های مذهبی و اندیشمند نیستند، هرچند که ممکن است تظاهر به این مساله کنند.»

«ثالثا در مورد این که بعضا صحبت می‌کنند چرا به این افراد مجال صحبت داده نمی‌شود، باید گفت که مگر این‌ها تاکنون برای صحبت مجال نداشته‌اند؟ هفده‌سال در جمهوری اسلامی همه افراد و نشریاتی که در این مجموعه تلویزیونی از آن‌ها نام بردیم، آزادانه اقدام به توزیع و نشر مجلات و سخنان خود می‌کردند.»

وی حتی مدعی بود: «این حضرات فکر می‌کنند ما نمی‌دانیم از کدام سفارت‌خانه پول می‌گیرند» و نتیجه می‌گرفت که «تجری را بدان‌جا رساندند که ما مجبور شدیم بگوییم.»

لاریجانی رییس صداوسیما در زمان ساخت این برنامه و از مدافعان آن بود: «تازه کلی هم ملاحظه کردیم و اسناد شما را رو نکردیم وگرنه سندهای مربوطه که موجود است.» او در یک کلام بر آن است که چون آن‌ها جمهوری اسلامی و رهبرش را تخریب کرده‌اند، این برنامه برای آن‌ها ساخته شده است.

بیست‌وپنج سال بعد، در سال ۱۴۰۰ و در میانه رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری، لاریجانی در یک نشست کلاب‌هاوسی سخنانش را به‌کل تغییر داد. او این‌بار گفت پخش «هویت»، «کار غلطی بود» و مدعی شد «دیر متوجه پخش برنامه» شده است، چون «برنامه‌های زیادی پخش می‌شد و کانال‌های زیادی وجود داشت». این عقب‌نشینی، تضادی آشکار با دفاعیات سال ۷۵ او داشت، تضادی که برای منتقدان، نشانه تلاش او برای پاک‌کردن بخشی از کارنامه‌اش داشت.

این تغییر روایت با شهادت چهره‌هایی که در ماجرای «هویت» نقش یا اطلاع داشتند نیز در تضاد است. «احمد پورنجاتی»، معاون وقت سیما، می‌گوید در سال ۱۳۷۴ شخص لاریجانی با او تماس گرفت و پیشنهاد پخش برنامه را داد، سپس آن را به معاونت سیاسی سپرد تا در باکس‌های ویژه پخش شود. سه‌سال بعد، پورنجاتی تایید کرد که «ریاست وقت سازمان، اصرار داشتند که برنامه هویت پخش شود اما این‌که خاستگاه اصرار بر این موضوع خود شخص ایشان بوده‌اند یا مشورتی کرده‌اند را دقیقا نمی‌دانم که مطرح کنم اما به‌هر حال مدیریت سازمان در آن زمان موافق پخش برنامه هویت بود.»

تیتراژ پایانی برنامه اگر چه می‌گفت این ساخته خود صداوسیما است اما بسیاری باور دارند که «دست‌های دیگری» نیز در کار بودند. «محمد سرفراز»، دومین رییس صداوسیما پس از لاریجانی، ساخت برنامه توسط سازمان را تایید کرد و «حسین شریعتمداری» آن را افتخار صداوسیما دانست. ولی «اکبر خوشکوشک»، مامور سابق وزارت اطلاعات، معتقد است «هویت» را شریعتمداری و همکارانش ساخته‌اند. جمع‌بندی پورنجاتی این است که «هویت» محصول یک «بازار مشترک» بود، بخشی از صداوسیما، بخشی از وزارت اطلاعات به محوریت «سعید امامی» و بخشی در روزنامه کیهان.

منتقدان هم، روایت لاریجانی را رد می‌کنند. «فرج سرکوهی»، نویسنده، در واکنش‌ به گفته‌های لاریجانی مبنی بر این‌که از ساخت برنامه هویت در سال ۷۵،‌ اطلاع نداشته است، می‌گوید صحبت‌های وی «دروغ صریح و آشکار است». او می‌گوید همکاری لاریجانی با سازمان اطلاعات با هدف آماده‌سازی افکار عمومی برای حذف منتقدان نظام انجام شد.

برنامه «هویت» در دوره وزارت «علی فلاحیان» ساخته شد. با تغییر مدیریت و روی‌کارآمدن «علی یونسی» در وزارت اطلاعات، او در دی‌ماه سال ۱۳۷۸ در یک مصاحبه اعلام کرد: «بهترین شیوه اطلاع‌رسانی، محاکمه علنی متهمان است، نه پخش نوارهای مصاحبه... این روش نوعی افشاگری غیرمنطقی بود که در گذشته انجام می‌شد و ما آن را منسوخ کرده‌ایم. ما افشاگری را قبول نداریم.»

واقعیت این است که در همه این سال‌ها، منطق و روش‌های تخریبی نظام تغییر نکرده است. لاریجانی و دیگر چهره‌های دخیل یا نقش خود را انکار کرده‌اند یا مسوولیت را به گردن نهادهای دیگر انداخته‌اند، اما همان مدل رسانه‌ای ـامنیتی همچنان در قالب‌های تازه ادامه یافته است.

استفاده از تلویزیون برای حذف مخالفان ادامه دارد، القای وابستگی آنان به بیگانگان و پخش اعترافات هم سنت صداوسیما باقی مانده است.

برای منتقدان، بازگشت لاریجانی نه نشانه یک چرخش تازه، که یادآور همان مدیری است که سال‌ها پیش پشت یکی از امنیتی‌ترین پروژه‌های تخریب ایستاد و امروز دوباره در موقعیتی نشسته که می‌تواند آن الگو را به شیوه‌هایی دیگر تکرار کند.