«می‌توان در حجره‌های مسجدی پوسید/ چون زیارتنامه‌خوانی ‌پیر». (عروسک کوکی)

در اینجا فروغ نشان می‌دهد که با فرهنگ دینی یک فاصله‌ی ذهنی دارد.

برخورد به دین در جامعه‌ای چون ایران کاری نازک است. در غرب، دین، جایگاه راستین‌اش را یافته است: اینکه دین امری فردی‌است برای همگان پذیرفته شده است. ولی در ایران، دین هنوز در همه‌ی پهنه‌های زندگی کم و بیش فرمانروائی می‌کند. پس از انقلاب دیدیم که همین واژه‌های دینی تا چه پایه بار سیاسی گرفتند؛‌ و تا چه پایه‌ دستمایه‌ی ارزشگذاری انسان‌ها شدند.

در غرب از رنسانس به این سو ادبیاتی نیرومند در انتقاد از سلطه‌ی کلیسا بر جامعه آفریده شده‌است. در ایران چنین ادبیاتی باید و شاید فرصت بالیدن نداشته است. البته ما نویسندگانی چون خیام و حافظ، عبید و هدایت .... داریم که با خرده‌گیری‌ها یا نگاه‌های‌ دیگرگونه‌اشان به دین، دَمِشگاهایی در فرهنگ ایرانی آفریده‌اند؛ ولی مرزها هنوز بسیار آشفته است.

اما چرا شاملو که دین‌باور نیست و انسان را خدا می‌داند (انسان خداست حرف من این است) چنین برخوردی به فرهنگ دینی می‌کند؟ بخشی از پاسخ را باید در فضای سیاسی آن سال‌ها جستجو کرد. می‌دانیم که بخش مهمی از جنبش آزادی‌خواهانه‌ی آن سال‌ها سرشت دینی داشت؛ بخشی‌از سرآمدگان روشنفکران زمان دین‌باور بودند؛ و کمتر روشنفکری دیدی دُرُست ازسرشت دین و جایگاه‌اش در جامعه داشت. بخشی دیگر از پاسخ را باید در شیفتگی شاملو به متن‌های دینی جستجو کرد و همینطور ادبیات عرفانی که اسلام را لطیف و نادیدنی می‌کند.

از میان شاعران و نویسندگان مدرن ایرانی، هدایت تنها کسی ‌است که جغرافیای پنهان فرهنگ دینی را در جان جامعه‌ی ایرانی به روشنی دید و از آن انتقاد کرد؛ هدایت از جنمی دیگر بود. او به دلیل شناخت ژرف‌اش از اسلام هرگز ادبیات غنی عرفانی را چون بسیاری از شاعران و نویسندگان دربست نپذیرفت.

*

پس از انقلاب، شاملو هم چون بسیاری از دیدن دخالت‌های فراوان دینی در زندگی فردی و اجتماعی شوکه شد. سرخوردگی و شوک وی از انقلاب، که چون بسیاری به آن خوشبین بود، در شعر« دراین بن بست»‌ بازتاب یافته‌است؛ شعری که حدود شش ماه پس از انقلاب سروده است:

«دهان‌ات را می‌بویند

مبادا که گفته باشی دوست‌ات دارم

دل‌ات را می‌بویند

روزگار غریبی‌ست، نازنین

....

ابلیس پیروز مست

سور عزای ما را بر سفره نشسته‌است

خدا را در پستوی خانه نهان باید کرد» (در این بن‌بست، ترانه‌های کوچک غربت)

رفته رفته برخورد شاملو به دین، چرخشی انتقادی می‌یابد. شاملو خستگی‌اش را از تحمیل؛ و نمادهای فرهنگ دینی در بخشی از شعر «در جدال با خاموشی» چنین بازتاب می‌دهد:

بامدادم من

خسته از با خویش جنگیدن

خسته‌ی سقاخانه‌ و خانقاه و سراب

خسته‌ی کویر و تازیانه‌ و تحمیل (در جدال با خاموشی، مدایح بی‌صله)

(۱۳۶۳)

--------

۱- احمد شاملو: «گفت و شنودی با احمد شاملو و دکتر رضا براهنی». هنرو ادبیات امروز، به کوشش ناصر حریری، ص ۴۳و ۴۴. کتابسرای بابل، ۱۳۶۵. (به نقل از تاریخ تحلیلی شعر نو ص. ۱۵۰)

سپتامبر، ۲۰۰۷

رضا فرمند