آئین های کهن، اجراهای نو، سينا

تهران، خبرگزاری سینا _ المیرا پیام شاد

زمستان تمام می شود. راس ساعت 16 و 3 دقیقه و 24 ثانیه. سال 1383 با تمام اتفاقات خوب و بدش، در این لحظه تمام می شود و آدمهای منتظر، در کنار سفره هفت سین، خستگی یکساله را به در می کنند.

ایرانیان در هر گوشه ای از جهان برای پاسداشت آیینی که میراث گذشتگانشان است، سفره هفت سین می گسترانند، هدیه می دهند و هدیه می گیرند و پس از تحویل سال به دیدار هم می روند.

آیین های نوروزی توسط تک تک ایرانی ها اجرا می شود، اما کمتر کسی می داند که این رسوم از کجا آمده و چه حکمتی دارد. درباره برخی از این رسوم، زمان و نحوه پیدایش آن اطلاعات کاملی در دست نیست و اجماع نظر وجود ندارد.

آیین های نوروزی به دو دسته رسوم پیش از نوروز و رسوم پس از شروع عید قابل تقسیم اند. برخی از این رسوم امروزه اجرا نمی شوند ولی بیشتر آنها دربین مردم رواج دارد.

_ پنجه

جشن پنجه یکی از آیین های پیش از نوروز است که امروزه دیگر اجرا نمی شود. این رسم مربوط به پنج روز آخر سال است که توسط ایرانیان باستان جشن گرفته می شد. این جشن که پنجه نام داشته جشنی عمومی برای عامه مردم بوده است.

"محمود روح الامینی"، مردم شناس معاصر درباره پنجه می نویسد: بنابر سالنمای کهن ایران، هر یک از دوازده ماه سال سی روز است و پنج روز باقی مانده سال پنجه، پنجک، خمسه مسترقه، پیتک نام دارد.

ایرانیان این پنج روز را همزمان با یکی از جشن های ششگانه، جشن می گرفتند. جشن پنجه تا سال 1304 که تقویم رسمی 6 ماه اول سال را سی و یک روز قرار داد، جشن می گرفتند.

_ میر نوروزی

این جشن پنج روزه آیین های ویژه ای نیز داشته است که میر نوروزی یکی از آنهاست. مردم در این روزها برای شوخی و سرگرمی، حاکمی انتخاب می کردند که کارهای احمقانه می کرد و دستورات خنده دار می داد. مردم هم این حاکم پنج روزه را مسخره می کردند و آزار می دادند. میر نوروزی در آخرین روز پنجه از دست مردم پا به فرار می گذاشت.

میر نوروزی و حکومت پنج روزه اش در نوشته های شعرا و نویسندگان قدیم مانند حافظ و ابوریحان بیرونی آمده است.

_ چهار شنبه سوری

چهارشنبه سوری از رسوم پر طرفدار پیش از نوروز است. این رسم که به دلیل پیشرفتهای صنعتی و محدود شدن فضاهای باز و طبیعی، شدیدا تغییر شکل داده است، در سالهای اخیر با سر و صدای بیشتر و آتش افروزی کمتر برگزار می شود.

در زمان گذشته در غروب آخرین سه شنبه سال، بیرون از خانه ها آتش روشن می کردند و اثاثیه کهنه ای را که در خانه تکانی دور انداخته بودند در آتش می سوزاندند. زن و مرد و پیر و جوان در این روز از روی آتش می پریدند و با خواندن شعر "زردی من از تو، سرخی تو از من" بیماری ها و رنج ها را در آتش می انداختند.

برافروختن آتش یکی از ویژگی های ایرانیان زردشتی بوده است و رسم روشن کردن آتش پیش از سال نو از ابتدا وجود داشته، اما زمان آن مطمئنا تغییر کرده است.

مورخان معتقدند این رسم ارتباطی با چهارشنبه آخر سال نداشته است.

دکتر ابراهیم پورداوود معتقد است: آتش افروزی ایرانیان از رسوم دیرینه است اما قرار گرفتن آن در چهارشنبه آخر سال پس از اسلام رسم شده است . چرا که ایرانیان شنبه و چهارشنبه نداشتند (در آن زمان هر یک از روزهای ماه نام خاصی داشت و روزهای هفته نامی نداشتند) روز جهارشنبه نزد عربها روز نحسی است و این است که ایرانیان آیین آتش افروزی پایان سال را به شب آخرین چهارشنبه انداختند تا از پیش آمدهای بد سال نو و از آسیب و پلیدی دور بمانند.

دکتر روح الامینی، درباره چهارشنبه های ماه اسفند نوشته است: در برخی شهرهای آذربایجان و زنجان هر کدام از چهارشنبه های ماه اسفند نام و رسوم خاص دارند. نخستین چهارشنبه را موله می گویند و به شستن و تمیز کردن فرشهای خانه اختصاص دارد. دومین چهارشنبه را سوله می گو.یند و روز خرید وسایل و نیازمندی های عید است. سومین چهارشنبه را گوله می گویند و در آن روز برای سبزه گندم خیس می کنند و آخرین چهارشنبه هم کوله (کهنه و فرسوده ) نام دارد و در آن روز آتش برپا می کنند.

_ پنجشنبه آخر سال

در باورهای ایرانیان باستان، نوروز جشن بازگشت فرورها (ارواح درگذشتگان) است. زردشتیان معتقدند، روان درگذشتگان هیچگاه از بازماندگاه قافل نمی شوند و هرساله در زمان عید نوروز به خانه های خود بازمی گردند و ازاین روست که بازماندگان در آخرین پنجشنبه سال بر سر گور رفتگان حاضر می شوند و برای آنها خیرات می دهند.

_ خانه تکانی

خانه تکانی نیز از رسوم پابرجای نوروز است. تمیز کردن خانه و بیرون بردن اثاثیه کهنه و غیر ضروری قرنهاست که در ایران اجرا می شود. برخی باستان شناسان یکی از دلایل خانه تکانی را آماده کردن خانه برای پذیرایی از ارواح در گذشتگان می دانند.

_ هفت سین

سفره هفت سین یکی از قدیمی ترین و زیباترین نمادهای نوروز است. سفره هایی که با سیب، سماق، سمنو، سنجد، سبزه، سکه و سنبل تزیین می شوند، درلحظه تحویل سال افراد خانواده را در کنار هم جمع می کنند و تا پایان عید گسترده می ماند.

درباره علت هفت تایی بودن و استفاده از حرف سین در اجزای این سفره نظر قطعی ای وجود ندارد. عده ای معتقدند هفت عدد مقدس و نمادی از هفت امشاسپند است. امشاسپندان فرشتگانی هستند که در آیین زردشتی اهورامزدا در راس آنهاست و جهان با کمک آنها اداره می شود.

برخی مورخان می گویند: "سین مخفف سینی است". در نوروز، هفت سینی را برای هفت امشاسپند می آراستند یا آنکه برای برکت و شگون در هفت سینی دانه هایی را که برکت به سفره می آورد، می رویاندند و آنگاه در سفره نوروزی می گذاشتند.

سین هایی که در سفره هفت سین قرار می گیرند، همگی نمادی از برکت، شادی، امید و باروری هستند.

سبزه و سمنو از گندم تهیه می شوند و گندم مقدس ترین گیاه است و جوانه گندم نماد باروری، رویش و وفور نعمت است.

سیب نماد باروری و زایش و همچنین نماد عشق و دلباختگی است و سکه علامت روزی و ثروت است.

سیر یک گیاه طبی است و خواص درمانی زیادی دارد، باوجود آنکه ایرانیان باستان بوی سیر را اهریمنی می دانستند، این گیاه را به نشانه سلامتی در سفره می گذاشتند.

اجزای دیگر هفت سین که با سین شروع نمی شوند نیز سمبل پاکی، برکت و ادامه زندگی هستند. تخم مرغ ساده ترین نماد زایش است، آیینه نشانه پاکی و وسیله ای است در آن می توان زندگی و آینده را دید.

آب سنبل آناهیتا الهه آب است. ماهی موجودی است که در این سمبل زندگی می کند و حیاتش وابسته به آن است و در گذشته، غذایی کامل و اشرافی بوده است.

قدیمی ها عقیده داشتند، زمین روی شاخ گاو بزرگی قرار دارد و در لحظه تحویل سال گاو زمین را از یک شاخ به شاخ دیگر پرتاب می کند. بنابراین، تخم مرغی را روی آیینه می گذاشتند و معتقد بودند در لحظه تحویل سال تخم مرغ تکان می خورد.

_ عید دیدنی

دید و بازدیدهای نوروزی که از لحظه پس از تحویل سال آغاز می شود، بازمانده از سنت بارعام پادشاهان است. در زمانهای دور، پادشاهان در روزهای نخست نوروز مردم را به حضور می پذیرفتند و به آنها عیدی می دانند. عوام نیز متقابلا برای پادشاه هدایایی می بردند. در این روزها مردم در دربار شاه مورد پذیرایی قرار می گرفتند. امروزه رسم دیدار با پادشاه تبدیل به رسم دیدار با بزرگان فامیل شده است و مردم هدیه نوروزی را از بزرگان خانواده می گیرند.

_ سیزده بدر

آخرین رسم نوروز، سیزده بدر است و در واقع اختتامیه عید محسوب می شود.

در متون کهن کمتر به این رسم اشاره شده است، اما گستردگی و همه گیر بودن آن نشانه قدمت آن است. برخلاف سایر رسوم نوروزی که تجملی و شاهانه بوده و از دربار به میان مردم آمده است، سیزده بدر و گذارندن یک روز در طبیعت رسم مردم عادی بوده است، نه شاهان و اشراف.

اعتقاد به نحسی عدد سیزده نه تنها بین ایرانیان بلکه در میان بیشتر ملل رواج دارد. ایرانیان برای آنکه نحسی اولین سیزده سال را از خود دور کنند، به دامان طبیعت پناه می برند و در این روز دید و بازدید عید صورت نمی گیرد.

زمستان به پایان می رسد، سال 1383 با تمام خوبی ها و بدی ها راس ساعت 16 و 3 دقیقه و 24 ثانیه به پایان می رسد و آدمهای منتظر، در کنار سفره هفت سین، خستگی یکساله را به در می کنند، نوروز است.