مرگ يا زندگى عرفات، فاضل قاسمى، شرق

عرفات ۱۰ سال پيش پيروزمندانه با يك فروند بالگرد اردنى وارد خاك فلسطين شد و با مشايعت صدها هزار نفر وارد رام الله شد. اما اين بار عرفات با بدرقه ميليون ها چشم فلسطينى با يك فروند بالگرد اردنى به مقصد پاريس با سرنوشتى مبهم به پرواز درآمد. مردم فلسطين اين روزها سرنوشت خودشان را كه با مرگ و زندگى رهبرشان گره خورده است تنها از طريق تلويزيون دنبال مى كنند. نماد مبارزه و هويت فلسطين، كسى كه سال ها مسئله فلسطين را در سطح جهان با دستى شاخه زيتون و دستى سلاح زنده نگهداشت، اينك اين وظيفه خود را در بستر بيمارى با مقاومت در برابر مريضى خود ادامه مى دهد. چهارشنبه شب پيش كه خبر وخامت حال ياسرعرفات منتشر شد، مقر اقامت او در رام الله واقع در كرانه باخترى كه نزديك به سه سال است تحت محاصره ارتش اسرائيل قرار دارد، با ياران سياسى او و پزشكان و پرستاران احاطه شد. در پى انتشار خبر وخامت حال او، مقام هاى اسرائيلى نيز اعلام كردند كه در پى تماس احمد قريع نخست وزير دولت خودگردان فلسطينى با آريل شارون، نخست وزير رژيم صهيونيستى كسب اطمينان كرد كه آقاى عرفات مى تواند براى معالجه از اقامتگاه محاصره شده خود در كرانه باخترى خارج شود و هر جا بخواهد سفر كند. وضعيت عرفات چنان بغرنج مى شود كه اسرائيلى ها به همسرش سهى اجازه مى دهند كه بر بالين همسرش حاضر شود. به دنبال وخامت حال عرفات، به درخواست وى همان شب كميته سه نفره اى متشكل از «سليم زغنون» رئيس شوراى ملى فلسطين، «احمد قريع» نخست وزير كنونى و «محمود عباس» رئيس شوراى اجرايى سازمان آزادى بخش فلسطين براى تصدى امور حكومت خودگردان تشكيل مى شود تا در صورت نياز اداره امور مناطق خودگردان را عهده دار شوند. بنابر قانون اساسى فلسطين، در صورتى كه ياسر عرفات فوت كند مسئوليت هاى او را رئيس مجلس قانونگزارى فلسطين به عهده خواهد گرفت، كه اكنون اين سمت به عهده روحى فتوحى است. اما از آنجا كه وى در صحنه سياسى فلسطين وزنه اى به شمار نمى رود عملاً اداره امور فلسطين در دست ابومازن و احمد قريع خواهد بود. ياسر عرفات رئيس دولت خودگردان فلسطين پيش از ترك شهر رام الله در كرانه باخترى با احضار مقام هاى فلسطينى به مدت سه ساعت با آنها به تبادل نظر پرداخت و از آنها خواست كه از بروز هر گونه اختلاف و فتنه جلوگيرى كنند و از «صائب عريقات» وزير امور مذاكرات خواست كه در مورد قدس هيچ گونه امتيازى به اسرائيل ندهند. عرفات همچنين رهبرى ساف را به محمود عباس «ابومازن» نخست وزير پيشين سپرد و با برشمردن اهميت نقش اين سازمان اين پيام را براى تلاويو فرستاد كه حكومت خودگردان ابزارى در دست ساف است و در صورتى كه اسرائيل بخواهد اين حكومت را ناديده بگيرد و موافقت نامه هاى امضا شده را زير پا بگذارد، ساف نماينده مردم در مناطق مختلف و حتى در داخل مناطق اشغالى ۱۹۴۸ خواهد بود. همچنين عرفات با احضار «محمد رشيد» مشاور اقتصادى خود كميته اى را براى پيگيرى دارايى هاى فتح، ساف و حكومت خودگردان تشكيل داد. عرفات قبل از ترك رام الله در حالى كه لبخند مى زد در برابر دوربين ظاهر شد و اين نخستين بار بود كه ابوعمار بدون لباس نظامى و چفيه و عقال ديده مى شد. حال آنكه فلسطينيان در چند دهه اخير عادت كرده بودند كه رهبرشان را با لباس نظامى ببينند. گرچه ديدن عرفات با چنين حالتى براى فلسطينيان سخت بود اما آنها از اينكه رهبرشان را بيهوش نمى بينند و مى تواند با ديگران با صداى آهسته صحبت كند، بسيار خوشحال بودند. عرفات با اينكه در شرايط بدجسمى قرار داشت تا ثانيه آخر هم بى وقفه با مقام هاى مختلف فلسطينى در تماس بود. وضعيت بيمارى عرفات ملتى آواره را ماتم زده كرده است. همه با ترديد و نگرانى به آينده فلسطين مى نگرند. آنها به رغم تمام انتقاداتى كه به رهبرى عرفات دارند، اما هرگز جانشينى براى او متصور نيستند. همواره نگرانى از خلأ قدرت در غياب عرفات و عدم انتخاب جانشينى براى او وجود داشت. بحران جانشينى عرفات مدت ها بود كه نظر محافل سياسى را به خود جلب كرده بود. از زمانى كه عرفات در ميانه هفتاد سالگى قرار گرفت به دليل وضع شكننده جسمانى اش شخصيتى تلقى شد كه ممكن است به زودى از صحنه خارج شود. بسيارى از ناظران از اين نگرانند كه غيبت عرفات موجب هرج و مرج در صحنه سياسى فلسطين شود و جنگ پنهان بر سر جانشينى او ميان فلسطينيان به جنگ داخلى منجر شود. اما سئوال مهمى كه در اين خصوص مطرح مى شود اين است كه چرا تاكنون عرفات براى خود جانشينى تعيين نكرده است، چند فرضيه قابل طرح است:
۱ - ابوعمار تاكنون فردى را كه داراى ويژگى هاى مشابه خودش باشد نيافته است. شخصى كه از يك سوى مورد قبول مردم و گروه هاى مختلف فلسطينى باشد، از سوى ديگر توانايى پيشبرد روند صلح را داشته باشد و بتواند در شرايط دشوار تصميم سرنوشت ساز اتخاذ نمايد و در همان حال مورد تاييد آمريكا، اسرائيل و كشورهاى عربى باشد.
۲ _ تنها آرزوى ابوعمار تشكيل يك دولت مستقل فلسطينى به پايتختى قدس شريف است بنابراين نمى خواهد تا زمانى كه در قيد حيات است با توجه به روحيه انحصارگرايى وى تحقق آن با وجود جانشين و فردى در مقامى همسطح و مرتبه خود رقم بخورد.
۳ _ چه بسا انگيزه عرفات از عدم تعيين جانشين در زمان حيات خود اين باشد كه او خواسته است انتخاب جانشين را پس از مرگش به ملت بسپارد تا از طريق انتخابات آن را انجام دهند.
• شام آخر
آخرين شب اقامت عرفات در را م الله ازدحام خاصى در ساختمان مقاطعه حاكم كرده بود. تمامى مقامات و سران سياسى فلسطين براى خداحافظى با رهبرشان گردهم آمده بودند. مردم كرانه باخترى به خيابان ها آمده بودند و با تجمع اطراف مقر عرفات براى بهبود نماد مبارزه و هويت فلسطين دعا و نماز مى خواندند. تلويزيون رسمى فلسطين نيز برنامه هاى عادى خود را قطع كرد و به پخش سرودهاى ملى و تصاويرى از حضور عرفات در مراسم مختلف كرد. صدها خبرنگار هم كه براى پوشش خبرى بيمارى عرفات آنجا حضور داشتند به دقت اوضاع را زير نظر و لحظه به لحظه خبرها و تحليل هايشان را به رسانه هاى خود مخابره مى كردند. بولدوزرها هم در حال پاكسازى و آماده سازى محوطه اى كه مملو از ويرانه هاى باقى مانده از يورش ارتش اسرائيل به مقاطعه بود مشغول بودند. بالاخره در ساعات اوليه صبح روز جمعه دو بالگرد نظامى اردنى كه ملك عبدالله در اختيار عرفات قرار داده بود در محوطه مقر فرود آمدند تا عرفات را به امان انتقال دهند. عرفات با يك خودروى مرسدس به نزديك بالگردهايى كه قرار بود وى را انتقال دهند، آورده شد، و در حالى كه از سوى مشايعت كنندگانش با شعار «جان، خون فداى ابوعمار» از وى حمايت مى كردند به همراه تيم پزشكى، نبيل ابوردينه مشاور عرفات و محمد دحلان وزير پيشين امنيت فلسطين سوار بالگرد عازم امان شد اكثر مقامات فلسطينى در حالت شوك به سر مى بردند، چون آنها آگاه نبودند كه آيا اين آخرين ديدار با رهبر افسانه اى فلسطين بوده است، آيا او را دوباره خواهند ديد؟ اما از آنها مقاوم تر عرفات بود چون بارها خطاب به هوادارانش با زبان عربى شاعرانه اى مى گفت: «باد هرگز كوه را نخواهد جنباند» يك مسئول پزشكى در مورد آخرين وضعيت عرفات گفت كه وى به بيمارى خونى دچار شده است. يك مقام فلسطينى نيز در همين زمينه اظهار داشت كه شك دارد عرفات به سرطان خون دچار شده باشد. پيش از اين عرفات از درد شكم شكايت كرده بود كه تحت آزمايش پزشكى قرار مى گيرد. اما بيمارى او شدت مى گيرد و حتى در هنگام اقامه نماز صبح بى هوش و از حال مى رود.
• عرفات كيست؟
او يك مسلمان است و معروف به اعتدال، سيگار نمى كشد، لب به مشروبات الكلى نمى زند، متاهل و يك فرزند دختر دارد، اين سخن او مشهور است كه «فلسطين همسر من است» آرامش و تواضعش زبانزد همگان بوده و از زندگى خصوصى او اطلاعات زيادى در دست نيست. ظهور او در صحنه سياسى آميخته با نوعى پيچيدگى و ابهام بود. اطلاعاتى كه از زندگى او به دست آمده تا زمانى كه رياست سازمان آزادى بخش فلسطين را به عهده گرفت همچنان محدود و بسته است. عرفات در سال ۱۹۲۹ ميلادى در قدس چشم به جهان گشود او يكى از ۱۰ فرزندى بود كه پدرش از دو همسر خود به جاى گذاشته بود. ياسر عرفات كه معروف به «ابو عمار» و از بستگان حاج امين الحسينى مفتى اعظم فلسطين است در دهكده اى نزديك اورشليم متولد شد و تحصيلات ابتدايى و متوسط خود را آنجا گذراند، با برادرانش در مبارزات عليه سازمان هاى تروريستى يهودى شركت جست، در جنگ هاى ۱۹۴۸-۱۹۴۷ تراژدى غمبار آوارگان در روح او اثرى جاودانى نهاد و از جوانى احساسات پرشورى براى آزادى فلسطين و مبارزه با يهوديان از خود نشان مى داد. پس از جنگ به غزه رفت، سپس از آنجا براى تحصيل به قاهره رفت و به دانشكده مهندسى پيوست و با اتمام تحصيل در دانشكده فنى دانشگاه مصر و در رشته مهندسى ساختمان به درجه MJ نائل گرديد. ياسر عرفات در سال ،۱۹۵۲ به رياست اتحاديه دانشجويان فلسطينى در مصر انتخاب شد و تا سال ۱۹۵۷ اين سمت را به عهده داشت و در همان هنگام آموزش نظامى ديد. عرفات در طول اين مدت كوشش هاى بسيارى به منظور برقرارى روابط بين دانشجويان فلسطينى سرتاسر جهان به كار برد. در گرماگرم جنگ سوئز، عرفات به عنوان كارشناس مواد منفجره و تخريب شخصاً به پشتيبانى از مصرى ها وارد جنگ شد. ابوعمار در سال ۱۹۵۷ فارغ التحصيل گرديد و به منظور يافتن كار به كويت رفت. اقامت او در كويت نقطه عطف مهمى در مسير زندگى بود زيرا توانست با مجمع فلسطينى ثروتمند و متنفذى ارتباط برقرار كند كه امكان انجام هرگونه فعاليت سياسى را دارا بود. اولين كوشش هايى كه عرفات به منظور تاسيس سازمان «فتح» مبذول داشت به سال ۱۹۶۱ برمى گردد. جنبش فتح بعدها به بزرگترين گروه در سازمان آزادى بخش فلسطين تبديل شد. هرگاه عرفات را به عنوان يك رهبر سياسى ارزيابى كنيم در مى يابيم كه او در مراحل مختلف فعاليتش از نرمش فوق العاده و قدرت عظيمى بر فهم تحولات و تغييرات جهانى برخوردار است. عرفات به وجود تضادهاى سياسى در بين فلسطينى ها كاملاً اشراف دارد و انعكاس آن را در بين گروه ها و ايدئولوژى هاى مختلف مشاهده مى كند.ابوعمار به اندازه اى دلير و پرجرات است كه به نظر مى رسد در بعضى از موارد بى باكانه عمل مى كند. در زمان مبارزه مسلحانه اش او همه احتياطات و مسائل امنيتى را رعايت مى كند تا فعاليت ها و تحركاتش مخفى بماند. او هيچ گاه دو شب متوالى در يك محل نمى خوابيد و بسيار اتفاق مى افتاد كه در آخرين لحظات برنامه خود را تغيير مى داد. او عادت داشت اعلام كند به كجا مى خواهد برود و سپس جاى ديگرى را انتخاب مى كرد و مى رفت.ياسر عرفات با استقبال پيروزمندانه اى در مجمع عمومى سازمان ملل متحد روبه رو شد. تحسين عمومى كه در سيزدهم نوامبر ۱۹۷۴ از طرف نمايندگان حدود صدوچهل كشور به حالت ايستاده از وى به عمل آمد يكى از شورانگيزترين لحظات تاريخ خلق فلسطين است.بدين ترتيب دنيا احترام خود را نسبت به مبارزه و قربانى هاى آن كه طى بيش از نيم قرن فدا كرده بودند بيان داشت. در آن روز فلسطينى ها احساس كردند كه ديگر در چشم مردم جهان نه به صورت خلقى آواره و ولگرد بلكه همچون يك واحد ملى تلقى مى شوند كه در عين حال كه رانده شده، تحقير شده و غارت شده است اما همچنان مغرور بر پا ايستاده و آماده ادامه نبرد است.پس از اين نطق غرورآفرين ابوعمار مجمع سازمان ملل متحد دو قطعنامه تصويب نمود كه در تاريخ سياسى اين سازمان جهانى بى سابقه است.مطابق اين قطعنامه نه تنها ساف به منزله تنها نماينده قانونى خلق فلسطين شناخته شده بلكه سازمان ملل فلسطينى ها را به عنوان ناظر در سازمان ملل و جلسات و فعاليت هاى خود پذيرفت. از آن پس از نمايندگان فلسطينى ها براى شركت در اين جلسات دعوت به عمل مى آمد.بدين ترتيب اين امتياز ويژه اى بود كه اولين جنبش آزاديبخش ملى در جهان رسماً در اين سازمان جهانى شركت داشته و از جايگاهى مساوى با ساير كشورها برخوردار شد.مجمع سازمان ملل متحد «حق سيادت و استقلال ملى» را براى خلق فلسطين به رسميت شناخت.عرفات مرد كارزار و جنگ بود. سازمان آزاديبخش تحت رهبرى او سلاح برداشت و به جنگ با اسرائيل رفت. عرفات عمدتاً همانند يك فرمانده نظامى عمليات عليه اسرائيل را رهبرى مى كرد. هنگامى كه فلسطينى ها تحت فشار قرار داشتند، زمانى كه با اسرائيل در سال ۱۹۶۸ در كرامه درگير شدند و يا با اردن در سپتامبر ۱۹۷۰ به مقابله پرداختند و در سال ۱۹۸۲ كه در بيروت تحت محاصره قرار گرفتند، شهامت شخصى عرفات همواره مشهود بود. او هيچ گاه شهامتش را از دست نداد.اما عرفات يك اشتباه بزرگ را مرتكب شد. اشتباهى كه بهاى گزافى براى آن پرداخته است. او با حمايت از صدام حسين پس از تهاجم عراق به كويت در سال ۱۹۹۰ منابع حياتى مالى خود را در كشورهاى نفت خيز خليج فارس از دست داد.سازمان آزاديبخش فلسطين پس از شكست عراق در جنگ خليج فارس، خود را بى پول و بى ياور يافت.از آن پس بود كه عرفات براى رسيدن به اهداف خود راه مذاكره و صلح با اسرائيل را در پيش گرفت.در سال ۱۹۹۳ عرفات به دنبال مذاكرات سرى با اسرائيلى ها در اسلو بالاخره معاهده صلح كمپ ديويد را امضا كرد.در سال ۱۹۹۴ نيز به فلسطين بازگشت و با راى مردم به رياست حكومت خودگردان فلسطين انتخاب شد.

• چريكى كه خواب نداشت
اگر تا پيش از عزيمت عرفات براى مداوا به پاريس، از نيمه شب تا صبح به رام الله نگاه مى كرديم، تنها يك چراغ روشن ديده مى شد، كه بدون ترديد چراغ دفتر كار ابوعمار بود. با اراده اى كه او داشت هرگز از حركت نمى ايستاد. فرصت زيادى براى خواب نداشت زيرا كه تاسيس دولتى مستقل به پايتختى قدس تنها آرزوى اوست. او مى دانست كه بالاخره اجل روزى به سراغ او مى آيد بنابراين تا آنجايى كه مى توانست براى تحقق آرزويش تلاش مى كرد. او بيشتر اوقات در دفتر كارش مى خوابيد چون براى كارهاى فردا برنامه ريزى مى كرد، البته با همه مشكلاتى كه از هر سو او را احاطه كرده بود. شايد عامل شدت گرفتن بيمارى او كم خوابى او باشد. به رغم اينكه خواب كافى نداشت از طرفى هم مشكلات و زندگى غيرعادى او تاثير منفى خود را روى او گذاشت و شايعه بيمارى او به حقيقت پيوست. لب هاى پايينى عرفات و گاهى هم دست راستش و گاه پاهايش از روى خستگى يا فشار هاى عصبى لرزش داشت كه اين از عوارض بى خوابى نيز به شمار مى رفت.او چاره اى جز تحمل فشارهاى سياسى كه هم از داخل و هم از سوى اسرائيلى ها بر او وارد مى شد، نداشت.اسرائيلى ها هر روز خواب سرنگونى او را مى ديدند. آنها همواره به دنبال جانشين دلخواه خود به جاى عرفات هستند. شايعات مربوط به بيمارى او هميشه وجود داشت. عرفات تا پيش از اين هر ماه در مقرش توسط پزشكان بيمارستان نظامى قاهره كه مورد تاييدش بود، قرار مى گرفت.عرفات در عادت غذايى اش هر چه كه جلويش بگذارند، مى خورد. البته در خوردن تعادل را رعايت مى كند. از ميوه هاى مورد علاقه عرفات سيب و شيرينى مورد علاقه اش عسل است.وى حافظه فوق العاده قوى دارد و قدرت تمركزش اعجاب انگيز است. هميشه علاقه مند به بحث و گفت وگو و مذاكره است.ابوعمار در اين ۷۶ سال هرگز از مرگ هراسى نداشته و به زندگى خوش بين بوده است. او مرد سختى هاست. عرفات دائماً بين مرگ و زندگى، ديپلماسى و جنگ بوده و در تحمل سختى ها حرفه اى شده است. از مكانى به مكان ديگر، از امان به بيروت، از بيروت به تونس و از تونس به رام الله و از...وى سال ها كانون بحث و هميشه خبرساز بوده است. بارها مورد سوء قصد قرار گرفت و هر بار از آن جان سالم به در برد. حتى موقعى كه هواپيمايش در اثر توفان درصحراى ليبى سقوط كرد جان سالم به در برد. عرفات از قدرت مانور بسيار بالايى برخوردار است.ابوعمار خانواده اى كوچك و مذهبى دارد، او تاكنون نمازش قضا نشده است. مرتب اين آيه ورد زبانش است و تكرار مى كند «هر كجا باشيد مرگ شما را در بر مى گيرد حتى اگر در قصرهاى مستحكم بوده باشيد.»همواره تلاش داشته كه حريم زندگى خصوصى اش را حفظ كند و اخبار آن را كتمان كند. حتى عرفات ازدواج با «سهى تاويل» را ۱۵ ماه پنهان نگاهداشت. عرفات در سال ۱۹۹۱ با رئيس دفتر خود سهى كه ۳۴ سال از او كوچكتر است در تونس ازدواج كرد.عرفات دخترى ۱۲ ساله به نام «زهوه» دارد كه بى نهايت به او علاقه مند و به تنها دخترش عشق مى ورزد. زماى عرفات دختر و همسرش كنار او بودند زمانى كه به خانه وارد مى شد با صداى بلند دخترش را اين گونه صدا مى زد «مادرم كجاست؟» زيرا عرفات نام مادرش را بر دخترش گذاشته است، عرفات مادر خود را در سن سه سالگى از دست داده بود.تقريباً چهار سال مى شود كه عرفات دخترش زهوه را نديده است. او به همراه مادرش سهى در پاريس اقامت دارند آنها پس از اينكه اوضاع در غزه ناآرام شد فلسطين را ترك كردند.ابوعمار به رغم مشغله هاى فراوان مرتب با دختر كوچكش كه پدر را تنها از طريق تلويزيون مى ديد تلفنى صحبت مى كرد و از روند درس ها و امور روزمره زندگى اش مى پرسيد.اما اكنون زهوه مى تواند پدر پيرش را در بستر بيمارى در بيمارستان ملاقات كند.از امروز چراغ اتاق رئيس فلسطين ديگر روشن نيست. آيا بار ديگر ابوعمار به رام الله و به اتاق كارش برمى گردد؟عرفات نزديك به سه سال است كه در اقامتگاه ويران شده خود كه متشكل از اتاق رئيس حكومت خودگردان فلسطين، اتاق نشيمن، سالن پذيرايى، غذاخورى، مسجد و دفتر كار اوست زندگى مى كند. در يكى از اتاق ها ميز بلند و مستطيل شكلى كه تقريباً تمام فضاى اتاق را پر كرده قرار دارد كه معمولاً تمام ديدارهايش با مسئولان فلسطينى و خارجى را در اين اتاق برگزار مى كند. پشت در اتاق خواب و كار او سربازان مسلح و افسران يونيفورم پوش از گروه ۱۷ كه از محافظان شخصى به شمار مى روند مى ايستند.غير از اين ديگر هيچگونه دفاعى از ساختمان نمى شود و مقر او در محاصره ارتش اسرائيل است مقرى كه در ميان مخروبه اى از خانه هاى فلسطينيان قرار داشت. عرفات تنها گاهى به ميان اين خرابه ها مى رفت تا به گفته خويش «استخوان هايش آفتاب ببينند.»