شکل گیری دولت ایرانی با سه عنصرشاه و وزیر و روحانی که هر کدام نقش خود را بازی می کردند. ایران جدیدی روی زمین را شکل داد این ایران با ایران دوره شعوبیه متفاوت است. این ایران که با دوره ساسانی قابل مقایسه است نقش آداب و رسومی و هم حقوقی و عرفی غیر قابل انکاری در جامعه ما داشته است که تا به امروز هم می توان تاثیر آن را دید. این ایران هنوز در رگ و ریشه این سرزمین نقش بازی می کند. شناخت صفویه که آخرین دولت ایرانی پشا مدرن را در ایران سامان داده اند نیاز زمانه ما است چرا که نظریه برای ایران مدنی-ملی باز هم نیاز به آن دارد که ایران تاریخی را در دوره های مختلف شناخت.

در غیر این صورت چه ایران شعوبیه و چه اندیشه ایران شهری شکل ایدولوژی منفی پیدا می کند به خصوص اگر از مبانی نظری غربی هم بدون دقت لازم برای تبیین نظر خود استفاده کنیم. شناخت مصداقی وهم شناخت از اجزای که ایران صفویه را ساخته است امری لازم است چرا که این موارد که در زیر می آوریم مسائل مهمی هستند که نیاز به بحث بیشتری دارد

چرا صفویه 240 سال بر ایران حکومت کرد آن هم حکومتی که 1- امنیت جانی و مالی آورد چیزی که ایرانیان آن را واجب می دانند.

2- عدالت و به مفهوم نظم دیوانی و هم نظم سلسله مراتب اجتماعی که حتی هم برای عموم مردم ظالمانه باشد. اما هرج و مرج دائم با آن همراه نباشد مانند دوره مغولان ،که صفویان چنین سلسله مراتب چنین نظمی را سامان دادند.

3- در این دوره ایرانی شکل گرفته است که آداب و رسوم و سنن و نظم و هم رابط آن هم چنان پا برجا مانده است و

اجرای این ایران را باید شناخت و علت ان را باید باز جست.

4- ایران دوره شعوبیه ایرانی است نظری و هم فرهنگی تا اداب رسوم و روابط و قوانین و ساختار اجتماعی . اما ایران صفویه ایرانی مادی بر روی زمین و دارای مناسبات اجتماعی و هم مناسک و هم آداب رسوم است و هم حقوق و قانون وفقه وفقهی است که نوعی همبستگی اجتماعی را با خود دارد و هم تنظیم کننده رابطه با حکومت و مردم است .چنین ویژگی را ما در دروه ساسانیان با دین رزتشت و پادشاه هم کیش با مردم و هم وزیر کارآمد ایرانی شاهد هستیم.

5-استمرار حالت نظم و هم ثبات در سیاست ها و نام ها و هم دوره ها از طریق انتقال قدرت سلسله ای که تغییر با ثباتی نسبت به دیسگر روش ها بوده است.در صفویه 240 سال تغییر شاه با روش جانشینی رخ داد است.

6- انتقال قدرت به شکل نظم سلسله ای که بتواند بدون خون ریزی و ناامنی زیاد در درون خاندان جاری شود که آن را نظم سلسله می نامیم .

.7-وجود مدل حکام ممالیکی به جای حکام خاصه که شاهزاده گان سلسله حکومت می کنند که حاکم محلی نامیده می شود که به نوعی خود گردانی یاری می رساند که البته دردوره اخر صفویه بر هم ریخت.

8- پی ریزی ایران جغرافیای در غرب فلات ایران که تا کنون ادامه یافته است که بعد از حمله مغولان ایران شرقی ویران شد.

9- شکل گیری حکومت مرکزی درایران نه بیرون از ایران فعلی ،مانند اصفهان به جای بغداد و شکل گیری شهرهای جدید یا بزرگ شدن آنان مانند اردبیل و تبریز و قزوین اصفهان و کاشان و شیراز که امروز هم شهر های مهمی هستند. ایران فعلی هم به شکل جغرافیایی در دوره صفویه شکل گرفته است.

9-امنیت اقتصادی و پول در گردش که بتواند به رعیت احساس ثبات بدهد که در روال حکومت سلسله ای این ثبات عملی است.

10-ثبات قانونی و حقوقی و هم ثبات روشی در محاکمه و قضاوت که با فقه شیعه و هم با نظم دیوانی سلسله امکان پذیر بوده است.

11-- آداب رسوم و مناسک مشترک که همبستگی جمعی ایران مرکز نشین را عملی می کرده است که در مناسک و مراسم یعنی و هم ایرانی تبلور یاقته است.البته بی توجهی به اهل سنت را نیاید در صفویه نا دیده گرفت و در دوره های هم ظلم افسار گسیخته حاکم بوده است اما حکومت ممالیکی از کاهش طلم مرکز به پیرامون خبر می دهد.

12-- اقتدار و امنیت تجاری با دیگر کشورها و هم راههای امن که باعث می شود است که احساس امنیت در رعیت ایجاد شود.

13- ساختار حقوقی و هم فقهی که در این دوران دو کارکرد داشته داست که می توانسته است به احساس ثبات منجر شود رفتار نرم فقها و عارفان و هم علما در برابر سخت گیری حکومت به معنی شاهان و هم نظامیان بوده است.جا گیری و هم عقب نشاندن نظامیان در امر شهری و هم مدنی و هم قضائی و سیاسی که به مرور زمان صورت گرفت و نشان از تیز هوشی ناگزیر شاه طهماسب صفوی برای استمرار دولت صفوی بوده است. البته این تنظیم جایگاه با آسانی رخ نداده است.

که شرح ان مفصل است اما شاه مزبور توانست دو عنصر وزیر و هم روحانی فقیه را در کنار نظامیان قدرت دهد و به دو گانه حقوق مدنی و شرع به وسیله فقه و هم مدیریت دیوانی به وسیله وزیر و هم اعاده نظم بوسیله نظامی را سامان دهد در این میان ورود فقهای شیعه از لبنان امروزی نکته جالب و جدید در این معادله قدرت است.

14- برقراری نظم سلسله ای در دوره صفویه که بعد از ساسانیان در ایران بی نظیر بئده است این نظم 240 سال طول کشیده است که بعد و قبل آن قابل تمدید نبوده است چرا؟

15- بی گمان این ویژگی ها با نرمش صورت نگرفته است بلکه با سرکوب مخالفان و جانشینان برای سلسله صوفیه همراه بوده است اما مردم در تحت حکومت دوره ای از ثبات نسبی و رونق را داشته اند.

در این دوره چه عواملی در کنار هم قرار گرفته است که 240 سال سلسله صفوی را باعث شده است که حوزه تمدنی ساخته است به استقرار نظم و سلسله مراتبی منجر شده است. این عوامل را باید باز شناخت .

بررسی شکل گیری سلسله صفوی که امنیت استمرار و ثبات و تکرار را با خود داشته است.

صفویان با هماهنگ کردن چند عنصر مهم به خصوص سه رکن 1- وزارت 2- پادشاهی 3- نهاد دین به عنوان مشروعیت بخشی و هم اداب سازی و هم فقه و حقوق توانستند که سلسله ای موثر در ایران ایجاد کنند که رنگ ملی هم داشته است البته سلسله ای که با سرکوب و کشتار همراه بوده است .

چرا به دوره صفویه کمتر توجه تحلیلی شده است؟

ما از 3 ایران می توانیم حرف زنیم ایران باستان که با ساسانیان برجسته می شود با و با کوروش هخامنشی عمده می گردد.

ایران شعوبیه که دوران طلائی است روشنفکران معاصر ما از از همه نوع ان این ایران را آرمان خود می دانند برخی ان را درخشش تیره می دانند و برخی بس دوره با شکوه که باید آن را تکرار کرد.این دوره روشنفکر پسند است به آن توجه بسیار شده است ایرانی در عرصه زبان و هنر و شعر و هم ادب و هم قیام های بر علیه ظلم و هم برپایی حکومتئهای ملی -محلی ایرانی در ذیل حکومت خلفای بغداد که توانسته اند مانند سامانیان و هم ال بویه حس عنصر ایرانیت را زنده کنند.

اما ایران معاصر ایرانی مادی و روی زمین ما و ایران ممکن شده و ریشه دار ایران صفویه است که روشنفکر پسند نیست این ایران در دروه قاجاریه هم ادامه یافته است در دوره پهلوی اجزا آن از هم گسیخته شده است اما جایگزین نیافته است. این گسسته گی میان نهاد دین و نهاد حکومت روی داد اما پهلوی جاگزینی نتوانست برای این گسسته گی اما آداب و رسوم و مناسک و بسیاری از باور های آن دوره و هم احکام فقهی اما در جامعه حضور داشته در دوره جمهوری اسلامی به شکل دیگر تکرار شده است.

این تکرار را روشنفکران ایرانی انکار کرده اند یا بدون شناخت عمیق از ایران صفویه به نظریه پردازی برای ایران پرداخته اند بی گمان هر نظریه در باره گذشته ایران که به تحقیق عمیق در دروه صفویه توجه نکند در عمل ایران مادی و ممکن و روی زمین را نشناخته است. زمانی که اجزائی یک پدیده را نشناسی چگونه می توانی برای ان درمان تجویزکنی؟

ایران صفویه دوره ای کنونی ما را هم شامل می شود در این ایران عناصری مهم کنار هم قرار گرفته و مدیریت شده اند. بعد هم به اضمحلال سیاسی رفته اند اما تاثیر اجتماعی و باوری خود را حفظ کرده اند.این عناصر بسیار تاثیر ساختاری و هم باوری و مناسکی داشته اند. ادامه این سنت و استمرار دوره صفوی ما را بعد از شناخت دوره شعوبیه و هم قبل از اسلام به شناخت عمیق دوره صفوی فرا می خواند.

بی عنایتی به دوره صفویه دلایل گوناگون دارد که جای تامل دارد. روشنفکران و هم حکومت پهلوی و بعد هم جمهوری اسلامی در مجموع به دوره صفویه توجه نکرده اند. چرا که برای خود دلایلی اقامه می کنند اما این دوره مهم است چون در همه روابط و آداب و مناسک جامعه ما به شکل مثبت و منفی حضور خود را حفظ کرده است .

عموم روشنفکران حوزه عمومی ایرانی در هر سه شیفت روشنفکری باب شده جهانی صفویه را نپسندیده اند. چرا که فاقد جذابیت روشنفکری برای ما بوده است.

اما در دوره صفویه سنگ بنائی قابل تکرار ایرانی تا امروز گذاشته شده که تا امروز هم برخی ویژگی های خود را حفظ کرده است. محقق آکادمیک به ناگزیر باید دوره صفویه را بشناسد. می توان به این دوره نقد وارد کرد اما نقد موثر نقدی است که با شناخت همراه باشد.

بی گمان حکومت صفویه نمی تواند مدلی برای امروز باشد اما شناخت آن دوره برای تبیین مدل مناسب برا جامعه ما ضروری است.شناختی که نشان می دهد که فقه به عنوان دانش عملی توانست به ثبات سلسله صفویه کمک کند. فقها در این نظام حاکم نبودند اما قدرت داشتن در نتیجه فقه شیعه امامیه دوره غیبت را با حکومت زمانه همراه کردن و اما مستقل بودند . با نظریه ولایت مطلقه فقیه در جمهوری اسلامی فقه شیعه وارد روالی دیگری گشته است که موضوع مقاله بعدی ما است.