روشنفکری ایران دوره های گوناگونی را پشت سر گذاشته است. درخشان ترین دوره تاریخی آن در گذشته شاید به انقلاب مشروطه برمی گردد. روشنفکران مشروطه همچون ملکم خان، طالبوف، میرزا آقا خان کرمانی و میرزا فتحعلی آخوند زاده که عمدتا تحت تاثیر اندیشه های مدرن غربی بودند از شاخص ترین چهره های روشنفکری آن دوران به شمار می روند. پس از مشروطه نیز اندیشمندانی همچون تقی زاده، فروغی و کسروی در همان راستا گام هایی برداشتند.
با آن که هنجارشکنی انتقادی در آن دوران مفهومی جا افتاده نبود، اما نقد استعمار، مذهب، پدرسالاری و در دفاع از برابری زنان و مردان و نقد افکار توده مردم، ویژگی مشترک روشنفکری عصر مشروطه بود. با این همه بخشی از روشنفکران در دوره رضا شاه، بیشتر به "مهندسی اجتماعی" تدریجی و یاری رساندن به تحکیم پروژه مدرنیزاسیون از طریق مشارکت در قدرت پرداختند. هرچند برخی نیز نظیر میرزاده عشقی، فرخی یزدی، تقی رانی و... به دلیل نقد قدرت حاکم درآن دوران کشته شدند.
در دوران پهلوی دوم اما به تدریج شاهد تفکیک صریحتر سه جریان روشنفکری چپ، ملی و دینی در ایران هستیم که گفتمان های سوسیالیسم، ناسیونالیسم و اسلام گرایی را اشاعه دادند. درحالی که تعداد معدودی از روشنفکران نظیر خانلری و نراقی "مهندسی اجتماعی" تدریجی جامعه از طریق مشارکت در قدرت سیاسی را پیشه خود کردند، روشنفکران متعلق به سه گرایش فوق بیشتر به نقد ساختار قدرت حاکم و به ویژه استبداد و وابستگی حکومت به غرب پرداختند. برجسته ترین ویژه گی این روشنفکران، آوانگارد، آرمانی بودن و انقلابی گری بود که به ویژه در میان روشنفکران چپ گرا که بدنه اصلی روشنفکری دوران پهلوی را تشکیل میدادند، رواج داشت. در میان روشنفکران ایرانی، به تدریج مفهوم روشنفکری از اندیشه ورزی به "تعهد و رسالت"، "معترض" نظم موجود بودن و منتقد "اهل عمل" تقلیل یافت. ژان پل سارتر روشنفکران را "وجدان بیدار" جامعه میدانست و هم ازاین رو برآن بود که روشنفکران همراه قدرت های سیاسی روشنفکر نیستند، حال آن که امضا یک بیانیه اعتراضی علیه قدرت حاکم را بخشی از فلسفه روشنفکری می خواند. ادعایی پر جاذبه که به آنجا منجر شد که در ایران هر مخالف سیاسی خود را روشنفکر می خواند.
تقلیل نقش تفسیر جهان و روشنگری به عمل سیاسی برای تغییر و تبدیل "سلاح نقد" به "انتقاد با اسلحه" که با برداشتی تقلیل گرایانه به دگمی در خدمت ایدئولوژی ساختن از اندیشه و باورها انجامید، کار را به آنجا کشاند که نظریه انتقادی هرگز نتوانست جایگاه درخوری در میان روشنفکران ایرانی یابد و روشنفکران چپ گرای ایران نیز نظیر روسیه از مارکسیسم همچون نظریه انتقادی یک ایدئولوژی انقلابی ساختند. هم از این رو روشنفکران دهه پنجاه در ایران به رغم تلاش های وافرشان، آن گونه که شاید و باید قادر به تداوم رنسانسی که روشنفکران مشروطه آغازگر آن بودند نشدند.
حتی برخی از آنان بیش از آن که به گفتمان انتقادی یاری رسانند، خود به مانعی بر سر آن بدل شدند. گرچه در همان دوران نیزروشنفکرانی همچون داریوش آشوری، مصطفی رحیمی، حمید حمید و...به رواج اندیشه های عقلانی، علمی و گفتمان انتقادی یاری رساندند. اما بسیاری از چهره های شاخص روشنفکری همچون جلال آل احمد و شریعتی بیشترین همت خود را نقد "روشنفکران غرب گرا"، "بی عمل" و "بی تعهد" و افشای "خیانت" آنان قرار دادند. تا آنجا که آل احمد در در "خدمت و خیانت روشنفکران" تلویحا برآنست روشنفکران مشروطه قاتل شیخ فضال الله نوری هستند و می نویسد«من نعش آن بزرگوار را بر سردار همچون پرچمی می‌دانم که به علامت استیلای غربزدگی پس از دویست سال کشمکش بر بام سرای این مملکت افراشته شد". فردید و شایگان نیز که از رمزه روشنفکران "متعهد" و "انقلابی" به شمار نمی رفتند، در نقد غرب زدگی و در واقع روشنفکری خردگرای غرب، سنگ تمام گذاشتند.
از این رو در بررسی چرایی پیروزی انقلاب اسلامی نمی توان نقش عواملی همچون رواج غرب ستیزی، ایدئولوژی گرایی، عمل گرایی، پوپولیسم و آشتی با مذهب در میان روشنفکران آن دوران - که درست نقطه مقابل خردگرایی، روشنگری و مدرنیته غربی و نوع رویکرد روشنفکران عصر مشروطه بود- را نادیده گرفت.
با روی کار آمدن جمهوری اسلامی و چیرگی "معنویت" دینی بر خرد دنیوی و زمینی، به تدریج هم جریان نواندیشان دینی و هم جریان لائیک روشنفکری ایران دستخوش چالشی جدی شد و دریافت چگونه ایدئولوژی بنیادگرای اسلامی، دانش، خرد و علم را به تابعی از مصالح خود بدل ساخته است. "انقلاب فرهنگی"، تصفیه خونین دگراندیشان و تلاش برای اسلامی کردن علوم اجتماعی تنها جلوه ای از آن بود.
در سطح جهانی نیز پدیده "بحران روشنفکران"، بازتعریف مفهوم و وظیفه روشنفکری را به پرسش جامعه و اهل نظر بدل ساخت. با پایان عصر کلان روایت ها، نه تنها الگوی روشنفکر معترض، آرمان گرا و اتوپیک دستخوش بحران شد، بلکه جریان روشنفکری انتقادی همچون مکتب فرانکفورت نیز به حاشیه رانده شد. سالها پیش ادگار مورن نیز درباره کمرنگ شدن نقش و تاثیر روشنفکران هشدار داده بود.
خسرو خاور اما برآن است که امروزه (از جمله با بروز جنبش سبز در ایران) پدیده روشنفکران "واسط" یا "میانجی" شکل گرفته است که به جای احیای پروژه روشنفکری مرجع یا انکار نقش روشنفکران، نقش موثری در جنبش ها و پراکسیس اجتماعی ایفا می کنند، بی آنکه رویکردی ایدئولوژیک، مرجع گونه، اتوپیک یا مطلق گرا داشته باشند. به گمان من اما آنچه خسرو خاور از آن نام می برد ظهور نسلی از روشنفکران اصلاح طلبی است که بیشتر به "مهندسی اجتماعی" جامعه در نظامی اسلامی به گونه ای تدریجی نظر دارند تا روشنفکران پساساختارگرایی که از آنان باید همچون پیروان نظریه انتقادی نام برد.
امروز در ایران جای روشنفکران عمل گرای انقلابی (چه دینی چه لائیک) دیروز را گسترش نظریه پردازی و رواج گفتمان دمکراتیک و الهام گرفتن از جریان های فکری غرب - همچون واکنشی دربرابر نظام ارزشی بنیادگرایی اسلامی - گرفته است. "نواندیشان دینی" که رادیکال ترین چهره آن مجتهد شبستری است، با فاصله گیری از خوانش بنیادگرایی و محافظه کارانه از اسلام، در پی پروتستانتیسم اسلامی برآمده اند. گرچه نواندیشان دینی با ایدئولوژی ساختن از دین مخالفند، اما بیشتر آنان به سختی با تئوری انتقادی ساختار شکنانه و هنجار شکن همخوانی دارند. هرچند نمی توان نقش این جریان را در گسترش گفتمان دمکراتیک در جامعه - چه در حوزه نظری و چه در جنبش های اجتماعی - انکار کرد. با این همه تب سکولاریسم در جامعه ایران وآهنگ دورشدن آن از هنجارهای دینی به گونه ای است که به سختی ممکن است نواندیشان دینی بتوانند اثر گذاری پردامنه ای برای آشتی باورهای دینی با مدرنیته، سکولاریسم و دمکراسی و تئوری انتقادی و متقاعد ساختن افکار عمومی به آن داشته باشند.
دراین میان روشنفکران لائیک از بخت اثر گذاری بیشتری برخوردارند. از جمله، جواد طباطبایی، حسن بشیریه، داریوش آشوری، آرامش دوستدار، بابک احمدی، ماشالله آجودانی، رامین جهانبگلو، محمد رضا نیکفر و... با نقد دین خویی، سنت گرایی و همچنین نقد ایدئولوژی ساختن از اندیشه های مارکسیستی و ناسیونالیستی، راه را نه تنها برای عروج دوباره اندیشه های مدرن، دمکراتیک و سکولار، بلکه گسترش تئوری انتقادی در ایران هموار کرده اند.
با این همه، نباید فراموش کرد "گیرکردگی" سیاست در ایران و جهان، کم افقی گستره دمکراسی و عدالت اجتماعی و بالاخره کم ارج شدن جایگاه روشنفکران در جامعه، تمایل به پراگماتیسم و مشارکت در نوع دیگری از "مهندسی اجتماعی" و تبدیل روشنفکران به ابزار قدرت و روی برگردانندن از تئوری انتقادی را افزایش داده است. در ایران مجله "مهرنامه" به حلقه اصلی تجمع بخشی از نخبگان فکری که دغدغه اصلی شان ایفای نقش ابزاری در توجیه نظم حاکم و مهندسی اجتماعی ساختارهای آن است بدل شده است. هم از این رو آنان وظیفه اصلی خود را تخطئه به ویژه روشنفکران چپ، آرمان گرا و انتقادی قرار داده اند. در خارج از کشور، اما دهها اتاق های فکری نظیر "خانه آزادی" دولت آمریکا یا به تازگی پروژه های نظیر ققنوس (که بیشتر به کار پروپاگاندای رضا پهلوی می آید)، قرار است در بهترین حالت روشنفکران و اندیشمندان ایرانی را به "مهندسان اجتماعی" امروز و فردای ایران و ابزار مشروعیت قدرت های دیگر بدل سازد. شاید هم از این رو است بسیاری از روشنفکران دست اندرکار این پروژه ها، کلام خود را از قضا با تخطئه روشنفکران چپ، آرمان گرا و انتقادی درهم آمیخته اند.
دوران تعریف یگانه و فراگیر از مفهوم روشنفکری و "تعهد" و "رسالت" روشنفکران در متن گسترش نگرانی های "ضد آرمانی" به پایان رسیده است. روشنفکران نیز همچون دیگر گروه های اجتماعی دارای علائق و منافع و رویکردهای متفاوت و گاه متضاد در تحلیل ها و نگاه خود به رخدادها هستند. در این میان تجربه نشانگر آن است که نقد نه تنها در افسون زدایی و تفسیر، بلکه در امکان پذیر کردن تغییر نقش مهمی دارد. در جامعه ای نظیر ایران که جهل و تعصب عوام، استبداد سیاسی و ویرانگری نخبگان فکری توسط خودشان، سه منبع اصلی نخبه کشی و روشنفکر ستیزی است، رواج هنجارشکنی انتقادی از اهمیت بیشتری برخوردار است. به ویژه آن که با به حاشیه رفتن خوانش رادیکالیسم همچون عبارت پردازی انقلابی، زمینه بررسی انتقادی افزایش یافته است. در کنار آن، در جامعه ای که فرهنگ توتالیتر، روزمرگی، ابتذال گرایی دیجیتالی و رسانه ای به مهمترین تهدید اندیشه و خرد و دانش انتقادی بدل شده است، بر هنجار شکنی انتقادی همچون اصلی ترین دغدغه روشنفکری باید پای فشرد، بی آنکه الزاما آنرا رسالت همه روشنفکران دانست یا چنین نسخه ای برای همگان پیچید!
به نقل از آخرین شماره مجله خرمگس
صدای خیابان همچنان طنین‌انداز است، حمید آقایی
