در هفته‌ای که گذشت، شاهد تازه‌ترین استفاده، یا شاید بتوان گفت سوء‌استفاده از شعار «وحدت اسلامی» بودیم؛ این‌بار در کوالالامپور، پایتخت مالزی.

کنفرانس کوالالامپور دستکم از دو نظر قابل توجه بود. نخست، این «کنفرانس سران» کمترین تعداد سران کشورهای اسلامی را پذیرا شد. در واقع، فقط سران سه کشور اسلامی ترکیه، قطر و مالزی، در کوالالامپور حضور داشتند. البته حجت‌الاسلام دکتر حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران نیز جزو حاضران بود، اما او چون «رئیس نظام» نیست، جزو «سران» به شمار نمی‌آید.

در هر حال، جمهوری اسلامی ایران نمی‌توانست در کنفرانسی که مضمون آن «وحدت» است، غایب باشد. به‌قول یک ضرب‌المثل قدیمی: «هرجا که آش هست- کچله فراش است!»

سه برگزارکننده کنفرانس کوالالامپور، با هدف‌های گوناگون اما مشابه، در آن شرکت کردند. قطر که هزینه سنگین کنفرانس را بر عهده گرفت، می‌خواست از انزوای خود که نتیجه درگیری با همسایگان و شریکان خود در شورای همکاری خلیج (فارس) است، بکاهد و نشان دهد که می‌تواند متحدان تازه‌ای را به خود جلب کند.

ترکیه تحت رهبری رجب طیب اردوغان، در جست‌و‌جوی محیط تازه‌ای برای فعالیت و خودنمایی است تا بتواند پایان رویای اروپایی خود را جبران کند، و در عین حال تیرگی روزافزون مناسبات با هم‌پیمانان «ناتو» را نیز کم‌رنگ سازد.

روحانی، از ایران، نیازمند آن بود که انزوای دیپلماتیک تهران را با سفری به آسیا، مالزی و سپس ژاپن بپوشاند و این تصور را به وجود آورد که دولت میرای او، هنوز هم نفس دارد و می‌تواند در صحنه دیپلماتیک خودی نشان دهد. با این حال، از آنجا که روحانی تنها بخشی از وسایل ارتباط جمعی جمهوری اسلامی ایران را در کنترل دارد، سفر او به کوالالامپور و توکیو نتوانست پوشش قابل توجهی بیابد. بخشی از وسایل ارتباط جمعی تهران که در کنترل جناح‌های دیگر رژیم قرار دارد، سفر روحانی و کل «کنفرانس سران» کوالالامپور را زیرسبیلی، یا شاید بتوان گفت زیرریشی، در کرد.

میزبان رسمی کنفرانس، عبدالله، پادشاه مالزی بود که خطبه گشودن را نیز ایراد کرد. اما گرداننده اصلی، مهاتیر محمد، نخست وزیر مالزی بود که پس از سال‌ها گوشه‌نشینی اجباری، در سن ۹۴ سالگی به مرکز قدرت بازگشته است. بدیهی است که مهاتیر، که سال‌ها سکاندار کشتی کشور خود بود، چیز تازه‌ای برای عرضه ندارد. بحران انتقاد‌هایی که در چشم‌انداز مالزی شکل می‌گیرد، حاصل تغییر معادلات در دنیایی است که مهاتیر از درک آن عاجز است. در همان حال، پیدایش تنش میان اکثریت مسلمانان مالزیایی، نزدیک به ۶۰ درصد جمعیت، و چینیان و هندوانی که ۴۰ درصد دیگر را تشکیل می‌دهند، مشکلی نیست که با اسلام‌گرایی بیش از پیش رادیکال، به سبک دکتر مهاتیر، مهار شود.

«کنفرانس سران» کوالالامپور، مانند دیگر کنفرانس‌های «وحدت اسلامی»، نتیجه‌ای جز تشدید تفرقه و تنش میان مسلمانان ندارد. جالب اینجاست که مسلمانان در هیچ زمینه‌ای از زندگی، مانند دین و مذهب با یکدیگر اختلاف ندارند. داد و ستد تجاری و اقتصادی میان ۵۷ کشور مسلمان، کمتر از دو درصد تولید ناخالص ملی آنان است. از سفرهای زیارتی، به ویژه حج، که بگذریم، کمتر از یک درصد از مسلمانان به کشورهای یکدیگر سفر می‌کنند. شمار جوانان مسلمان که برای ادامه تحصیل به کشورهای یکدیگر می‌روند نیز کمتر از یک درصد است، در حالی که ایالات متحده، اروپای غربی و هند و استرالیا، بیش از ۸۰ درصد از چنان جوانانی را به خود جلب می‌کنند.

چنان که دکتر مهاتیر در سخنرانی خود یادآور شد، بسیاری از کشورهای مسلمان با یکدیگر در حال جنگ سرد یا گرم هستند. از ۵۷ کشور مسلمان، ۳۰ کشور در مواقع گوناگون با یکدیگر قطع رابطه دیپلماتیک داشته‌اند.

کشورهای مسلمان در هیچ‌یک از زمینه‌های مهم مربوط به اسلام و مسلمانان، با یکدیگر همراه و هم‌دل و هم‌زبان نیستند. آنان حاضر نیستند سیاست جمهوری خلق چین را در راه اسلام‌زادیی در ترکستان خاوری (شین‌جیانگ) به چالش بکشند، و جرات نمی‌کنند به مخالفت با سیاست هند در کشمیر برخیزند. قتل عام و اخراج مسلمانان از برمه (میانمار)، مدعیان «وحدت اسلامی» را بیدار نکرده است. تنها تنوری که هنوز کمی داغ است، دستکم با مطرح شدن در سخنرانی سران حاضر در کوالالامپور، مسئله فلسطین است که برجسته کردن لفظی آن خرجی ندارد و کسی را هم ناراحت نمی‌کند.

در کوالالامپور، پنج کشور که به تنهایی چهار پنجم مسلمانان جهان را در خود جمع دارند، حضور معنادار نداشتند و غیاب سرانشان را حتی می‌توان نوعی تحریم تلقی کرد.

در کنفرانس رباط، شاه ایران پیشنهاد کرد که کشورهای اسلامی تکیه کار را بر همکاری اقتصادی، مبادلات فرهنگی و آموزشی و علمی، و افزایش سفرهای توریستی بگذارند، و مسائل دینی را در یک چارچوب حداقل نگاه دارند. نزدیک به نیم قرن پس از آن پیشنهاد، می‌بینیم که بسیاری از رهبران امروز «جهان اسلام» ترجیح می‌دهند با بهره‌گیری از «وحدت» اسلامی به عنوان یک شعار، خود را از رویارویی با معضلات واقعی مردمشان، فقر اقتصادی، کمبود آزادی‌های فردی و اجتماعی، و انحطاط فرهنگی و اخلاقی معاف دارند. بدین‌سان، باید انتظار داشت که دکان «وحدت اسلامی»، هم‌چنان، دستکم در آینده نزدیک، باز و پر رونق بماند.